Қарақшы «қайырымдылық»

Жақында елге танымал қайырымдылық ұйымдарының бірі күдікке ілінді. Іле-шала Қаржы мониторингі агенттігі тағы бір атақты қордың су тасқыны кезінде халық жинап берген миллиардтаған қаражатты басқа мақсатта жұмсағанын анықтады.

Қайырымдылық – қайырлы іс. Жақсылық жасап жарысып, мұқтаж жандарға қол ұшын созып жүргендерге күмәнмен қараудың өзі адамдыққа сын сияқты көрінетіні бар. Бірақ кейінгі оқиғалар сене тұра сезіктену артық болмайтынын дәлелдеп отыр. 

Зорға жүрсе де, қорға аударады

Бір қызығы – қайырымдылық бойынша жаһандық рейтингтерде еліміздің көрсеткіші аса жақсы емес. 2024 жылы да Қазақстан халықаралық қайырымдылық индексінде өз позициясын жақсарта алмаған. CAF (Charities Aid Foundation) жаһандық ұйымы ұсынған The World Giving Index 2024 есебіне сәйкес, еліміз 142 мемлекеттің ішінде 113-орында тұр. Былтыр 107-орында тұрған болатын. Максималды 100 ұпайдан Қазақстан бар болғаны 33 ұпай жинаған. Бұл ТМД елдерімен салыстырғанда әлдеқайда төмен көрсеткіш: Ресей – 45-орында, Өзбекстан – 44-орында, Қырғыз Республикасы – 42-орында. Индекс нәтижелері зерттелген елдердегі азаматтардың сауалнамаларына негізделеді екен. 

Есеп авторларының пікірінше, қайы­рымдылық индексінде көш бас­тап тұрған елдер әрдайым ең бай мем­­лекеттер емес. Биыл үздік бестікке Ин­­донезия, Кения, Сингапур, Гамбия жә­не Нигерия кіріпті. 
Мұндай рейтингтер қаншалықты объек­тивті екенін дәл айта алмаймыз, де­генмен қайырымдылық жасаудан кен­желеп қалғанбыз дегенге де келісу қиын. Электронды Үкімет порталында ресми қайырымдылық қоры ретінде тіркелген 40-тан астам ұйымның тізімі тұр. Мұн­дай қайырымдылық ұйымдарының көбінде қамқоршылық кеңестер бар, олар қаражатты қайда, қалай, қандай мақ­сатқа жұмсау туралы шешімдерді ақыл­дасып қабылдайды. Дегенмен бұ­дан бөлек әлеуметтік желі арқылы жұ­мысын жүргізетін қор көп. Олардың бірі тұрақты түрде жұмыс істеп келе жатса, ен­ді біреуі төтенше жағдай немесе емге ақша жинау сияқты оқыстан туындаған мұқтаждыққа байланысты құрылып жатады. 

Жалпы, әлеуметтік желі мен он­лайн банкинг қайырымдылық жасауды да едәуір оңайлатты. Дертіне дауа іздеген науқасқа, баспанасы жоқ мұқ­тажға, оқыс оқиғадан жапа шеккен жан­ға қолы ашық қоғам санаулы се­кунд­­та қанатымен су сепкен қарлы­ғаш­тай көмекке ұмтылып жатады. Бұл екін­ші жағынан қоғамның қашан да болса көмекке әзір екенін де көрсетеді. Осындай халықтан жиналған жылудың арқасында қаншама адам ем алып, сауы­ғып, қанша отбасы баспаналы болды. Мә­селен, мұқтаж отбасыларға үй алып беру­ге жәрдемдесетін танымал қор 6 жыл­да 1 200 отбасының баспаналы болуы­на сеп болған. Шетелден ем алуға жиналып жатқан миллиардтарды да халық бірнеше күннің ішінде тиыннан теңге құрап жинап беріп жатады. 

Белгілі бір жағдайға байланысты жылу жинау қысқамерзімді үрдіс екені тү­сінікті. Ал тұрақты негізде жұмыс іс­тей­тін, көмек беретін, көмек беруге кө­мек­тесетін қор қызметін жүргізуші­лер­дің әрекетін таза альтруистік деп ай­та аламыз ба?

Қайтарымын күткен қайырым – қайырым ба?

Қорға жиналған ақшаның бірша­ма­сы қолды болғаны анықталған соң осы мәселе төңірегінде түрлі пікір айтылға­ны­на да тоқталып өткен жөн. Біреулер қор­ға түскен ақшаның белгілі бір бө­лі­гін басқа мақсатта жұмсау дұрыс емес десе, енді бір пікір иелері қор ұйым­дас­ты­рушылардың да еңбегі ескерілуі керек деген ой айтқан...

Иә, нарық экономикасы тео­рия­сы­ның негізін қалаушылардың бірі Адам Смит «Біз өз түскі асымызды қасап­шының немесе наубайханашының қайы­рымдылығынан күтпейміз, кері­сін­ше, олардың өз мүдделерін көз­дей­тін­­дігінен үміттенеміз» дейді. Бұл ойды то­лықтыра келе, көптеген экономист қа­ра бастың қамын ойлау – әлемді алға жылжытатын күш, табиғи инстинкт де­ген тұжырым айтады. Әрбір адам өз пай­дасын көздегенімен, оның әрекеті жал­пы қоғам игілігіне қызмет етуі мүм­кін – бұл экономиканың «көрінбейтін қо­лы» атты феноменнің көрінісі.

Дегенмен бұл жерде қайырымдылық пен бизнестің аражігін ажырата білген жөн. Заңда да қайырымдылық қорлары ком­мерциялық емес ұйымдар екені анық жазылған. Яғни, жағдайға заң приз­масынан қараса да, мораль приз­ма­сынан қараса да, қайырымдылыққа жұм­салуы керек қаражаттың қандай бө­лігі болса да басқа мақсатта пайдала­ныл­мауы қажет. Бизнес ашып, пайда тапқысы келетіндерге кәсіп түрі көп.
Одан бөлек, қорлар жыл сайын есеп бе­ріп, оны интернет-ресурстарда немесе бас­па басылымдарында жариялауға мін­детті. Сонымен қатар қорлар реви­зор немесе аудит ұйымы арқылы қар­жы­лық тексерулер жүргізуге тиіс (Қа­зақ­стан Республикасының «Коммер­ция­лық емес ұйымдар туралы» заңының 12-бабының 6-тармағы).

Дегенмен заң бойынша қайырым­ды­лық жасайтын заңды тұлғаларға бір­қатар жеңілдіктер қарастырылады. Са­лық кодексіне сәйкес, қайырым­ды­лық­қа жұмсалған шығындарды салық са­лынатын табыстан шегеруге болады, бірақ белгілі бір шектеулер бар: ірі салық төлеушілер үшін – салық салынатын табыстың 3 пайызына дейін, ал қалған компанияларға 4 пайызға дейін. 
Мұндай көмекті алушы ком­мер­ция­лық емес ұйым немесе әлеуметтік салада жұ­мыс істейтін ұйым (мысалы, мектеп не­месе аурухана) болуы керек. Салық жеңіл­дігін пайдалану үшін компания кө­мек алушының өтініші, көмек көрсету тура­лы компанияның шешімі, оны қа­был­дап алу-беру актісі сияқты құжаттар тап­сыруы қажет. Осылайша, қайырым­ды­лық көмек көрсете отырып, ЖШС қо­­­­ғамдық немесе әлеуметтік жобаларды қол­дап қана қоймай, салық жүктемесін де азайта алады.
Алтын көрсе, періште жолдан таяр. Кейін­гі оқиғадан кейін осы сөздерді ту­ра мағынада да қолдануға болады. Де­генмен қайырымын күткен қайырым – қайырым емес, бақай есеп, бас пай­да. Ал оны ұрлап, өз қажетіңе жарату – қылмыс. 

Қайырымдылықты да қадағалау қажет

Жалпы, кейінгі жылдары еліміз­де осы бағытта заң бұзу факті­лері көбейген. Су тасқыны кезінде де ақ­ша жинау үшін ашылған жалған па­рақ­шалар көбейгені есте. Мәселен, Қар­жы мониторинг агенттігінің кеңейтілген оты­рысында 660 мыңнан астам адам­ның жалған көмек көрсетуге арналған краудфандингке 6 миллиард теңге ау­дар­ғаны анықталғаны айтылды. Белгілі бол­ғандай, бұл соманы ұйымдастыру­шы­лар өз қажетіне жаратқан.
Бұған дейін де қайырымдылық қор­ла­рының жұмысын реттеу, бақылауға алу бойынша бірқатар бастама көтеріл­ген еді. Тіпті, 2022 жылы қайырымдылық мақсатында халықтан жылу жинайтын блогерлер алдын ала көмекке мұқтаж кісі­мен немесе ұйыммен келісімшартқа қол қоюға тиіс болатыны туралы ақпа­рат жарияланған екен.

– Блогерлер заңға бағынбай, келі­сім­шарт жасамай қайырымдылық іс үшін деп халықтан ақша жинаса, ол заңсыз әрекет болып есептеледі. Яғни, ол алаяқтық. Екіжақты келісімге келу қайы­рымдылық жасау кезінде түсініс­пеу­шілік, дау-дамай туындаған жағдайда мәселені заңмен реттеу үшін енгізіліп отыр. Келісімге келсе қайырымдылық үшін жиналған қаржыға қатысты еш­қандай артық сұрақ туындамайды. Мы­са­лы, блогер бір кісіге қайырымдылық жа­сау үшін қаржы жинауды бастаған, не­гізі 7 млн теңге керек болған, нәти­же­сінде 15 млн теңге жиналған. Өз кезе­гін­де блогер көмекке мұқтаж жанға 7 млн теңге беріп, қалған соманы басқа мақсатқа жұмсайтынын айтқан. Содан кейін екіжақты түсініспеушілік туын­даған, – деп мәлімдепті сол кездегі Ақ­парат және қоғамдық даму министрлігі Азаматтық қоғам істері комитетінің төра­ғасы Мадияр Қожахмет Орталық ком­муникациялар қызметі алаңында өткен баспасөз мәслихатында.

Мәселе Мәжіліс мінберінде де сан рет көтерілген. Тіпті, бұл игі істің бақы­лау­дан, назардан тыс қалып қойғаны туралы да талай рет айтылыпты.

– Егер блогер қандай да бір қайы­рым­дылық қордың атынан жақсылық жа­­самақ болса, онда сол ұйым мен бло­гер арасында келісім жасалуы тиіс. Ал егер блогер өздігінен қайырымдылықпен айналысса, онда көмек көрсететін адам­мен келісімнің болуы міндетті. Яғни, кімге көмек көрсетейін деп жатыр сол адам­мен келісім жасалады, – деген еді Пар­ламент Мәжілісінің депутаты Вера Ким.

Жақында қабылданған блогерлер мен әлеуметтік желі белсенділерінің қыз­­­­метін реттейтін заң жобасын тал­қы­лау кезінде де әлеуметтік желі ар­қылы ха­лық­тан ақша жинайтын ин­флюенсер­лердің қызметі тексерілетіні, тексерілуі керек екені бірнеше рет сөз болды. 

Дегенмен Мәдениет және ақпарат ми­нистрлігінің ақпаратына қарасақ, бұл бағытта нақты бір қадам жасал­ма­ған, барлығы – талқылау сатысында. Ми­нистр Аида Балаева елімізде қайы­рым­дылық қызметін мемлекет бақы­лауы­на алу жоспарланып отырғанын хабар­лады. Оның айтуынша, бұл азамат­тарды алаяқтық схемалардан қорғау үшін қажет. Ал қазір Қазақстандағы қайы­­рымдылық негізінен емделуге қа­ра­­­­жат жинаумен шектеледі, ал ми­нистр­лік бірыңғай көмек көрсету механизмін құруды ұсынады. Алайда нақты шешім­дер әлі қабылданған жоқ. 

– Бұл мәселе талқылау сатысында тұр, жұмыс тобы құрылды. Қазір біз ұсыныс­тар­ды жинап, сарапшылардың пікірін зерт­теп жатырмыз. Мұндай бастамалар жай қабылданбайды, себебі алаяқтық пен алыпсатарлық фактілері бар, сон­дық­тан біз қайырымдылық көмекті жү­зе­ге асыру механизмін жетілдіру 
жол­да­рын іздеп жатырмыз, – деді министр. 

Ол сондай-ақ бұл мәселе бойын­ша шешімдер ашық түрде, аза­мат­тық қоғамның қатысуымен әзірле­не­тінін айтты. 

– Халықтың мүддесін қозғайтын кез келген мәселе бір министрліктің ая­­­сында шешілмеуге тиіс. Егер ұсы­ныл­ған шаралар халыққа зиян келтірсе, мұн­дай шешімдер, әрине, қабылдан­бай­ды. Мен бұл туралы толық жауап­кер­ші­лік­пен мәлімдей аламын. Бірақ тағы да қайталап айтамын: мәселе әзірге тал­қы­лау сатысында тұр. Талқылаулардың нә­ти­жесін күтейік, – деді Балаева. 
Министр сондай-ақ бастаманың соң­ғы нұсқасы қоғамдық талқылауға ұсы­нылатынын да айтып өтті.