Тісіңізді күтіңіз!

Тіс ауруы адамның өмір сүру сапасына тікелей әсер етеді. Күнделікті тамақтану, сөйлесу, ұйықтау, тіпті күлу секілді қарапайым әрекеттердің бәрі тіс ауырғанда азапқа айналады. Алайда бұл мәселе көп жағдайда еленбей, кеш емделеді. Өйткені тістің солқылдап ауырғаны бір басқа, оны емдету – екінші күрделі мәселе. Жалпы, тіс ауруы –  адамның жеке мәселесі емес, ол қоғамның денсаулыққа деген көзқарасының деңгейі. Ал тіс дертінің салдары тек ауыз қуысымен шектелмейді,  жүрекке, бүйрекке, буынға дейін әсер ететін жүйелік ауруларға жол ашуы мүмкін.

Бүкіл ағзамызға қауіп төндіретін ауыз қуысындағы дерттерді еле­меу­дің соңы қалтаны жұқартып, жүйке тал­­шықтарын «жеп», одан қалса қыруар уа­қытты алады. Бұл – аурудың алдын алу емес, салдарымен күресу болып қалып отыр.

Астана қаласында жүргізілген зерт­теуге қатысқан 18-80 жас аралығындағы адам­дар қызыл иек пен тіс түбірінің қа­бын­ғанын айтқан. Ал ең жиі кездесетін екін­ші тіс ауруы – кариес. Бұл әлемде де кең таралған. Әсіресе, дамушы елдерде, оның ішінде балаларда жиі кездеседі.

Sauran dent тіс емханасының дәрігері Серікбай Сағымбековтың тіс емдеумен ай­на­лысып жүргеніне 40 жылдан асқан. Оның айтуынша, тіс ауруларының кө­беюі­не жейтін тамақ пен ішетін сусындардан бұрын тұрғылық жер де әсер етеді екен.

– Қалада тұ­­ратын адам­дардың тісі тез бұ­­зылады. Бұ­рын­ғыдай та­би­ғи бұлақтың суы жоқ, құ­быр­­дың суын іше­ді. Бәрі өң­делген, хлор­лан­ған. Ауыл­да­ғы таза ет, қы­мыз, су көзден бұл-бұл ұшты. Эколо­гия, тамақтың құрамы, сапасы, тіпті та­биғаттың өзі өзгерді. Бұл өзге­ріс­тер тіске әсер етпей қоймайды. Жа­қында Ресейдегі бір шалғай ауыл тұрғындарының бірде-бі­реуі­нің тісі құрттамағаны туралы дерек оқыдым. Өйткені олардың ішетін суы таза екен, яғни қор­ша­ған орта үлкен рөл атқарады, – дейді тіс дәрігері.

Алайда қанша сүйек мүжісе де, газды сусын, кофе ішсе де тіс­тері қараймайтын, маржандай адам­дарды да кездестіріп жатамыз өмірде. Сөйт­сек, тіс тазалығы да тұқым қуалай­ды екен.

– Кей адамдардың тісі мықты, күтпесе де бұзылмайды. Бұл – ата-анасынан беріл­ген ген. Бірақ тісім таза екен деп арқаны кеңге салған дұрыс емес. Бәрібір тазалап, дәрігерге қаратып тұрған жөн. Және бір бай­қағаным, ауыл балаларына қарағанда қалада тұратын балалардың тісі жиі ауы­рады. Яғни, экономика дамып, қала үл­кейген сайын ауру да асқына түседі, – деп түсіндірді Серікбай Сағымбеков.

Бүгінде жаңа туған нәрестелерге ұсынылатын дайын қосымша та­ғам түрлері көп. Езбе, ботқалардың атауы да, дәмдері де алуан түрлі. Жарнамасы жер жарған компаниялардың өнімдері балаға қалай әсер етеді деген сауалға жауап іздеп көрдік.

Ғалымдар қант қосылған дайын та­ғам­дарды балаларға мүмкіндігінше бермеу керек деген тұжырымға келген. Себебі дайын тағамдардың құрамындағы қант мөлшері, pH деңгейі, тұтыну жиілігі тіске ті­келей әсер етеді. Бұдан бөлек, мұндай та­ғамдар баланың шайнау қабілетін те­жейді. Толық шайнауды қажет етпейтін та­ғамдар балаға қауіпсіз әрі ыңғайлы бол­ғанымен тістің қалыптасуы мен ауыз қуы­сындағы бұлшықеттердің дамуын шек­тейді. Ботқа тікелей асқазанға бара­тын­дықтан, бала шайнай алмайды. Сәй­кесінше, шайнау рефлексі кеш жетіледі немесе жетілмей қалады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы 6-8 айдан асқан балаларға жұмсақ, ұсақталған, шайнап жейтіндей тағамдарды беру керек екен. Мәселен, пісірілген сәбіз, картоп, брок­коли сынды көкөністерді, жұмсақ тауық етін, котлет, қара нан мен жұмсақ крекер­лер­ді беруге болады. Егер бала 2 жасқа дейін тамақты әлі дұрыс шайнай алмаса, логопедке қаратқан дұрыс дейді мамандар. Жалпы, бала 6 айдан асқанда тамақты өзі ұстап жеуге талпына бастайды. Бұл шай­нау, тістеу, жұту дағдыларын дамытуға оң әсер етеді. Бұл сөзімізді Cambridge Journal-да жарияланған мақала да қуат­тай түседі. Басылымның жазуы бойынша 6 айдан кейін әртүрлі қосымша тағам беру бала­ның тілді, ерінді, иекті дұрыс игеруіне ық­пал етеді. Тағы бір қызығы, тамақты дұрыс шайнау семіздіктің ал­дын алады екен. Ал ең бас­тысы мұндай тағамдар бала тісінің дұрыс жетілуіне оң әсер етеді. Яғни, болашақ ұрпағыңыздың тісінің сау­лығын жатырда жатқан кезден бастау керек. Болашақ ана­лар аяғы ауыр кезде кальций ішіп, газды сусындарға жола­ма­ғаны жөн екен. Қорыта айтқанда, бала ті­сінің саулығы құрсақта жатқан кезден бас­талады.

– Кішкентай балаларда кариес жиі кездеседі. Бір тісті емдеудің өзі ата-ана­лар­дың қалтасына кәдімгідей салмақ. Сон­дай-ақ стоматит кең таралған. Өйт­кені балалар аузына кез келген затты са­лады. Осыларды болдырмас үшін тісті дұ­рыс күтуді бала кезден дағдыға айнал­дырған жөн. Балаларының тісіне жақсы қарап, қадағалайтын да ата-аналар бар, бір­ақ өте аз. Әдетте, балалардың тісін сақ­тау үшін алдын ала стоматологиялық гер­матик салынады. Бұл тез жасалады жә­не ауыртпайды. Тіске жағылған гер­ма­тик кепкеннен кейін қорғаныш қабатын тү­зеді. Сонымен қатар эстетикалық тұр­ғыдан әдемі көрінеді әрі тістің сыртқы тү­рін өзгертпейді. Герматизация жасалған ба­лалардың тістері жақсы сақталады, тіс жегісі болмайды.

Бұрын кеңестік кезеңде халықтың тісі көп ауыра бермейтін. Оның бір себебі ал­дын-алу шараларында еді. Балабақша, мек­тепте стоматологтың кабинеті бола­тын. Бізде қазір білуімше мұндай каби­нет­тер болса да аты ғана, стоматологқа тө­лейтін ақшалары жоқ секілді. Өкінішке қарай, біздің менталитетіміз де тіс емдеуге әсер ететінін байқаймыз. Өзге ұлт өкіл­дері, әсіресе орыс халқы тісіне дақ түс­кенін байқаса дереу дәрігерге келеді. Ал қазақ тісі әбден мазасын алса, дәріге қой­маса, түнде солқылдатып ауырса немесе іріңдесе ғана стоматоло­гқа келетіні ащы да болса шындық. Тіпті, салғырттықтың соңы тісті түбірімен жұлуға алып келетін жағдайлар да бар. Өйткені емдеуге келмейді, уақыт оздырып алған. Тіс ауруларының алдын алудың бір тәсілі – тамақтан кейін ауызды тұзды су­мен шаю. Әсіресе, жатар алдында шайған жақ­сы әсер береді. Қазір ғалымдардың өзі тіс пасталарының денсаулыққа зиян еке­нін айтып жүр. Компаниялар пастаның құ­рамынан бұрын маркетингке көп мән береді, – дейді дәрігер Серікбай Сағым­беков.

Бұрын тіс пастасы, щетка болмаған кез­де әр ұлт тісті өзінше күткен. Хал­қы­мыз­дың тіс тазалау мәдениеті жайын­да та­рихшы, этнограф, ғалым Жағда Бабалықұлы:

– Халықтық білімде тіс аурулары деп сы­ну, кетiлу, жарылу, босау, арасы ал­шақ­тау қатарлы кiнәраттарымен тіс етi­нiң қанауы, сөгiлуi, iрiңдеуi, қызаруы, ойылуы, iсуi, бұзылуы, езiлуi, қолдырауы сияқты ауру түрлерін атайды. Малдың тіс ауруына қарсы қазақтар ерекше дауа жасамаған. Бар болғаны, ұры тіс болса қағып алып тас­тайтын.

Адамның тіс ауруына түрлі улы шөп­тердің дәнінің көмегімен дауа жасаған. Оның мәні тіс ауруының негізгі себебі са­на­латын құрттарды тек улы шөп ар­қы­лы қайтаруға болады деп есептегенмен байланысты болса керек. Тіс ауруы ыстық-суықтан, жас күндері тісті жақсы қорға­май сызат түсіруден, сондай-ақ қан бұ­зылу­дан пайда болады. Халықтық ме­ди­ци­нада ауырған тістің түбіне меңдуана дә­нін, уқорғасын тамырын немесе қа­лам­пырды, тіпті апиын басады.

Қанжегі деп аталатын тіс ауруының қауіп­ті ауруына қарсы өлтірілген алмас жақ­қан. Халық емшілері тісті етінде «ұя­лаған» «құрт жеу» деп аталатын ауру қоз­дырғышынан арнайы арбау өлең айтып, меңдуана шөбінің түтінін жібере отырып, емдеген. Басын бүркеп, аузын меңдуана тү­тініне қарай ашып, отырған аурудың жа­нындағы тәуіп арбау өлең ырғағына кел­тіріп айтады.

Тіс ауруларының алдын алу үшін ауыз­ды тұзды сумен шаю, мәсуәкпен тазалап күту, әсіресе ауыз шаюға арналған суы бар құманға арша бұтағын салып қою, тұзды ұнтақпен ысу сияқты амалдар жасалады. Балалардың тісі жетіліп, берік болуының бір жолы – бала күннен қатқан құрт-ірімшік кеміру, сүйекті тіспен мүжу. Тіс еті қашқан жағдайда жаңа сауылған сүтпен шаю керек.

Сайып келгенде, қазақтың халықтық біліміндегі тіске қатысты мәліметтер мен оның ауруларына қарсы жасалатын ем-дом шаралардың дені аталған мүшенің біршама жете танылғанынан ғана емес, оның тегі, тұқымы және биологиялық қуатына тікелей тәуелді «ағза» ретінде бағаланғанынан хабар берді, – деп жазған екен.

Тісті дұрыс күту – тек әдемі күлкі үшін емес, бүкіл ағза саулығы үшін қажет. Осы рет­те біз стоматологтар ұсынған күнде­лікті күтімнің негізгі ережелерін назар­ларыңызға ұсынғанды жөн көрдік.

Тісті күту ережелері:

1. Күніне 2 рет, дұрыс тәсілмен тазалау:

– Таңертеңгілік және жатар алдында тіс тазалау міндетті.

– Тісті кемінде 2 минут бойы, жұмсақ қимылмен, жоғарыдан төмен, төменнен жоғары щетка қозғалысымен жуу керек.

Тілді де тазарту маңызды – ол да бактерия жинайды.

2. Тіс щеткасы мен пастасын дұрыс таңдау:

– Жұмсақ немесе орташа қаттылықтағы щетка пайдаланыңыз (қатты щетка қызыл иекті жаралайды).

– Тіс пастасында фтор болғаны жөн – ол эмальды нығайтады.

– Щетканы әр 3 ай сайын ауыстырыңыз.

3. Ауызды шаю және жіп қолдану:

– Тамақтан кейін немесе күніне кемінде 1 рет тіс жібін қолданып, тіс арасын тазарту қажет.

– Антисептикалық ауыз шайғыш сұйықтықтарды қолдану – ауыз қуысындағы бактерияларды азайтады.

4. Қантты азырақ тұтыну:

– Көп мөлшердегі қант (әсіресе жабысқақ кәмпиттер, тәтті сусындар) – кариестің басты себебі.

– Тамақтан кейін дереу тіс тазалау мүмкін болмаса ауызды сумен шайған жөн.

5. Газдалған сусындар мен қышқыл өнімдерден сақ болу:

– Кола, энергетик, сірке қосылған тағамдар – тіс эмалін жұқартады.

– Бұларды ішкен соң 30 минут ішінде тіс жумаған дұрыс – эмаль жұмсарған сәтте тез зақымданады.

6. Жылына кемінде 2 рет стоматологқа көріну:

– Ауырмай тұрғанда тексерілу – аурудың алдын алады, емдеуді жеңілдетеді.

– Қажет болса, тістегі тастарды уақытылы алып тастау керек.

7. Балалар үшін:

– Сүт тістері де күтімді қажет етеді: олар шайнау, сөйлеу, бет-әлпет дамуына жауапты.

– Балаларға арнайы щетка мен паста қолданылуы керек.

– Қантсыз сағыз – сілекей бөлінуін арттырып, тісті табиғи тазартады.

Халықтық және қосымша тәсілдер:

– Ауызды тұзды сумен шаю – қабынуға қарсы әсер береді.

– Құрт, ірімшік, қымыз – кальций мен фосфорға бай, тіс үшін өте пайдалы.

– Қатты тағамдар (сәбіз, алма, құрт) – табиғи «тазартқыш» қызметін атқарады.