Егемендік пен экономика

Ел мен экономика тарихын бір-бірінен бө­ліп-жарып қарау мүмкін емес. Әдетте, шимай-шат­пақ графиктер мен көз сүрінетін сандарды сөй­­летсек, сөзбен жазылған тарихтан да түсі­нік­тірек, нақтырақ, тұшымдырақ дерек алуға бо­лады. Тәуелсіздік алғалы бергі отыз жылдан астам уа­қытта Қазақстан экономикасы бір ғана ба­ғыт­та дамыды деп айту қиын. Эконо­ми­ка­мыз­дың тарихы Кеңес одағы ыдырағаннан кейінгі күй­зеліс пен күйреуден мұнайға сүйенген өр­леу­ге, содан кейін жаңа сын-қатер мен мақсат-мін­дет­терге бейімделуге ұласқан қисық сызық­ты траек­ториямен жазылды. Осы аралықта ЖІӨ көрсет­кіші 288 млрд долларға дейін жетіп, ел шаруа­шы­лығы түрлі циклдық өзгерістерді өткерді. 

Жөндеу

Мызғымастай көрінген жүйенің күйреуінен бас­талған тоқсаныншы жылдар қиын сынақ әкел­ді. 1990 жылы ЖІӨ шамамен 30 млрд дол­лар болды, ал жан басына шаққандағы кіріс 
1 570 доллар деңгейінде еді. Бұл сандар, әрине, жос­парлы экономиканың «ескі әлемін» сипат­тай­тын көрсеткіштер болатын: өндіріс көлемі тұрақ­ты көрінгенімен, тиімділік төмен, ал на­рық тепе-теңдігі деген ұғым болған жоқ. 
1991 жыл бәрін өзгертті. Кеңес Одағының ыдырауы, шын мәнінде, Қазақстан үшін тәуел­сіздіктің ресми бастамасынан гөрі өндірістік тіз­бектердің үзілуі мен экономикалық күйзе­ліс­тің басталуын білдірді. Инфляцияға ие бола алмай қалдық. Ауыл шаруашылығынан бастап (сол кезде ЖІӨ-нің ондаған пайызы болатын) ауыр өнеркәсіпке дейінгі саланың бәрі өндіріс тізбектерінің үзілуінен зардап шекті. Инсти­туционалдық әлсіздік ЖІӨ көлемін 1992 жылы небары 2,9 млрд долларға дейін түсіріп жіберді. Дегенмен сол кезеңдегі ЖІӨ-ге қатысты нақты деректер деп белгілі бір сандарды айтудың өзі қиын, себебі инфляция, бартерлік есеп айырысу мен теңгенің әлі айналымға шықпағаны статис­тиканы сенімсіз етті. Бірақ бір нәрсе анық: эко­номика құлдырау кезеңіне аяқ басты, әрі бұл құлдырау жылдар бойы жалғасатын өз­герістердің алғышарты болатын. 1999 жылға қарай ЖІӨ 16,9 млрд долларға дейін құлады. Мұн­дай құлдырауға, расында, әдетте соғыс немесе табиғи апаттар ғана себеп болады. 
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан ха­лықаралық саяси сахнаға тез бейімделуге тыр­ысты. 1992 жыл елдің дипломатиялық кар­тасын толтырған кезең ретінде есте қал­ды: сол жылы Қазақстанды ондаған мемлекет рес­ми түрде танып, ел БҰҰ-ға, ЕҚЫҰ-ға, Эко­номика­лық ынтымақтастық ұйымына, Дү­ниежүзілік кеден ұйымына, Дүниежүзілік банк­ке, ХВҚ-ға және ЕҚДБ-ға мүше болды. Бұл тізім жас мемлекеттің «жабық эко­но­ми­ка­дан» ғаламдық институттар желісіне қа­рай жедел бұрылғанын көрсетті. 1994-1995 жыл­дары аймақтық бағыт күшейіп, Қа­зақ­стан Азия даму банкіне, Ислам ын­тымақ­тас­тығы ұйымына және Ислам даму бан­кіне қо­сыл­ды. Осы уақытта посткеңестік кеңес­те жаңа құрылымдар да қалыптасты: ТМД-ның пайда болуы және аймақтық ин­тегра­циялық бастамаларға қатысу Қазақстанға бұрын­ғы одақ­тас нарықтармен байланыс үз­беу­ге мүм­кіндік берді.

Жаңа мыңжылдық экономикалық ланд­шафтымыздың түбегейлі өзгерісімен бас­талды. 2000-2013 жылдары Қазақстан эко­но­­микасы жаңа ырғақ тапты. Жекеше­лен­діру­дің жеделдеуі, сырттан инвестиция ағылуы мен мұнай бағасының өсуі Қазақ­стан­ды аймақтағы ең жылдам өсіп келе жат­қан экономиканың біріне айналдырды. Мұ­най-газ секторы ЖІӨ-нің үштен біріне жуы­ғын қалыптастырып, өсімнің негізгі қоз­ғаушы күшіне айналды. Бұл ретте, 2008 жыл­ғы әлемдік дағдарысты аса сезіне қой­ма­дық. 2000 жылғы 18,3 млрд доллардан 2012 жылы 208 млрд долларға дейінгі секіріс – ресурс­тар­ға негізделген өсімнің классикалық мыса­лы. ЖІӨ-дегі ілгерілеу қаржы секторын кеңейт­ті, құрылыс пен қызмет көрсету сала­ларын жандандырды. Бірақ олардың үлесі мұнай кірістерінің көлеңкесінде қала берді. Осылай мұнайға тәуелділік те терең­дей түсті.

Сүйреу

Бұл тәуелділіктің салдары 2014-2015 жылдары бірден сезілді. Мұнай бағасының құл­дырауы экономиканы баяулатып қана қой­май, валюта тұрақтылығын шатқаяқ­тат­ты. Елдің валюта саясаты да тығырыққа тіре­­ді. Сол кезеңде теңге «жартылай басқары­ла­тын» режимде болса да, сыртқы шоктар­дың күшіне төтеп бере алмады. Бюджет тү­сі­мі қысқарып, мұнайдан түсетін қаражат азай­ған сайын Ұлттық банк валюта нарығын ұстап тұру үшін миллиардтаған доллар жұм­са­ды. Ақыры, нарықтың өзі шешім шығарды. Тең­ге еркін айырбас бағамына ауыстырылды. Бұл саяси емес, макроэкономикалық қажет­ті­лік болды. Бастапқы кезең ауыр өтті: валю­та бағамы құлдырап, инфляция үдей түсті, ал бизнес-топтар «баға белгісіздігіне» тез бейімделе алмады. 
Бірақ еркін бағам ұзақ мерзімде елді жиі қай­таланатын мұнай цикліне «байлады». Бұ­дан алған сабақ айқын еді: шикізатқа тым тәуел­ді экономикада валюта бағамын қол­дан ұстап тұру ұшпаққа шығармайды және тым қымбатқа түседі. 

Сүрлеу

Соған қарамастан, ел экономикасы күт­пеген серпін көрсетті. Мұнай нарығы қалпы­на келген сайын, бюджет шығыстары мен мемлекеттік қолдау шаралары да өз жемісін берді. 2024 жылы пандемиядан кейін қалпы­на келген экономиканың ЖІӨ көлемі 288,41 млрд долларға жетіп, тарихи максимум ор­натты.
Дегенмен секторлық құрылымның тең­герімсіздігі анық байқалады. Мәселен, ауыл шаруашылығы үлесі жаһандық орташа дең­гей­ден айтарлықтай төмен. 2024 жылы сала 13,7 пайыз өсім көрсеткенімен, бұл оның эко­но­микадағы жалпы салмағын айтарлық­тай арттырған жоқ. Қазақстан жер көлеміне қа­рағанда аграрлық держава болуға қабілет­ті, бірақ саясат пен инфрақұрылым саланың өнімділігін әлі де тежеп отыр. Өнеркәсіп –эко­номиканың әлі де ең негізгі тірегі. Жеке­ле­ген жетістіктерге қарамастан, өңдеу өнер­кәсібі экспорттық табыстың құрылымын ай­тар­лықтай өзгертті деуге әлі ерте. Қазақ­стан­ның сыртқы саудасында шикізат әлі де ба­сым. Ең үлкен өзгеріс қызмет көрсету сек­торында болды. 2023-2024 жылдары оның үлесі 56 пайыздан асты, бұл – дамыған ел­дерге тән пропорция. Сауда, көлік, қаржы жә­не байланыс салалары өсімнің қозғау­шы­сына айналды. Әсіресе, көлік-логистика мен іш­кі сауда нарығы мұнай емес секторлар ара­сынан көзге түседі. Алайда бұл сервистік үстем­дік экономиканың технологиялық жаң­ғыруын білдіреді деу қиын, себебі сек­тордың басым бөлігі тұтыну қызметтеріне тие­сілі, жоғары қосылған құн туындататын бағыттардың үлесі әлі де мардымсыз.

Азамат Нұрсейітов, «Экономикалық зерттеулер институтының» жетекші ғылыми қызметкері:

Тұрақты ілгерілеу институттардың сапасына байланысты болмақ

– Қазақстанның соңғы үш онжылдықтағы әлеуметтік-экономикалық траекториясы – баяу, бірақ бағытынан жаңылмаған эволюция. Адами даму индексінің 1990 жылдан бергі 21,5 пайызға өсуі өмір сүру ұзақтығы мен білім сапасының жақсарғанын көрсетсе, жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің 1 570 АҚШ долларынан 14 мың АҚШ долларына дейін өсуі елді күшті экономикалар қатарына қосып отыр. Дегенмен 2000-жылдардағы серпілістен кейінгі бірнеше дағдарыс халықтың әл-ауқатына қатысты мәселелерді қайта күн тәртібіне шығарды. Мұнай экспорты – елдің негізгі тірегі, бірақ дәл сол фактор экономиканы әлемдік конъюнктураға шамадан тыс тәуелді етіп отыр.
Макроэкономикалық саясат соңғы жылдары анағұрлым тәртіпті сипат алды. Ұлттық қор, резервтер және жаңартылған Бюджет кодексіндегі контрциклдік ережелер фискалдық тұрақтылықты күшейтуге бағытталған прагматикалық шешімдер деп ойлаймын.
Биыл  ЖІӨ 310 млрд АҚШ долларынан асады, бұл – Орталық Азия экономикасының шамамен 60 пайызы. Экономика үш жыл қатарынан 5 пайыз шамасында өсіп келеді, ал тоғыз айдағы нақты өсім – 6,3. Бірақ қауіп те жоқ емес: шикізатқа тәуелділік әлі жойылған жоқ, аймақтар арасындағы теңсіздік сақталып отыр, ал институционалдық реформалардың қарқынын бәсеңдетуге болмайды. Инфляциямен күрес пен халықтың әлеуметтік қорғалуын сақтау – қазіргі экономикалық саясаттың ең нәзік мәселесі. Тұрақты ілгерілеу әртараптандыру мен институттардың сапасына тікелей байланысты болмақ.

P.S.1994-2024 жылдары экономика инфляцияға түзетілген мәнде 4,4 есе өсті. Жан басына шаққандағы ЖІӨ 1990 жылы 1 570 доллардан 2024 жылы 14 мың долларға дейін өсті. Бұл – посткеңестік кеңістіктегі орташа көрсеткіштерден айтарлықтай жоғары меже. Жалпы, тәуелсіздік алғаннан бергі ЖІӨ динамикасынан елдің қандай қиындықтарға тап болғанын ғана емес, сондай-ақ бейімделу қабілетін де аңғаруға болады.
Алайда сын-қатер де сығалап тұр. Экономиканың өсімі әлі де шикізат циклдеріне аса тәуелді. Әртараптандыру туралы жиі айтамыз, бірақ өңдеу өнеркәсібі мен жоғары технологиялы экспорттың нақты үлесі мұнаймен салыстырғанда мардымсыз. Тағы бір мәселе – аймақтық теңсіздік. Кей мұнайлы облыстардың көрсеткіштері елдің жалпы статистикасын «көркемдеп тұр».