Ашық теңізде арпалысқан жалғыз қайық

Асекеңді көп оқыдық. Танысқанда, екеуміз де жас едік. Оқуға құштар, жазуға құмар уақытымыз. 
Біз Әлия Бөпежанова құрған әділ қа­зы­лар алқасы құрамында таныстық. Бір апта бойы Әуезов театрынан қойылымдар кө­ріп, спектакльден соң жоғарғы қабатқа шы­ғамыз. Бұл қабатта бізді Тұңғышбайдың бай дастарқаны күтіп тұр. Қойылым соңына қарай қуана бастаймыз, дастарқан басында шал­қиып ылғи қайраткер тұлғалар, атақты жазу­шылар тәрізді, тегіс сақы майталмандар оты­рады. Сайын Мұратбеков, Қалихан Ыс­қақ, Әшірбек Сығай, Болат Атабаев, театр­тану­шы-педагог – Татьяна Қасымқызы.

Сосын, Асылбек. Ол сөйлегенде, жұрт жалт қарайтын, сөздері нақ, ойы дәл, тұ­жы­ры­мы анық еді. Терминологиялық аппаратты меңгергені соншалық, әр айтылған катего­рия­лық түсінігі, мәні шығарма идеясына жет­кенде жүйеленіп, бір арнаға түсіп, талқы соңына қарай режиссердің жұмбағын ше­шіп, астарын тауып, сахналанған образ­дар­дың көмескі бейнесі айқындалып, кейіп­кер­лердің алакөлеңке қасиеттері жарқырап кө­рінетін, туындының артық-кемін, қарым- қа­білетін, хал-қадерін иін қандыра талқы­ла­ғаны көңілге қона кетуші еді.
Жазушылығы – ерекше. Тілді білетіні бір бас­қа, сөздің қадіріне жеткен қаламгер.
Әңгімелері ғажап. Ситуация, өзін-өзі құт­қарған қаһармандар, қалыптасқан экзис­тенциалистік жағдай, өмірдің басы не соңы, тығырықтан жол тапқан кейіпкерлер.
Сурет қабырғадан, ілініп тұрған жерінен сыр­ғып алдымызға түскендей. Оқшау көрі­ніс, олқы тұстан келген соққы.
Немесе, сезім қуанышын, әлде қайғысын уа­қиға дәрежесіне көтерген стиль.
Кейде, жұрт түсіне қоймаған шығарма­шы­­лығына қарап ойланғанда, өнерпаз Асыл­бек Ихсан ашық теңізде таудай биік тол­қын­дар­мен жалғыз өзі арпалысып келе жатқан желкенді қайыққа ұқсап кетеді. Ескегі қира­ған қайықта аса маңызды хат жатыр. Қайық­тың мұраты айқын – өзі жетпесе де, маңызды хатты міндетті түрде құрлыққа жеткізуі тиіс.
Қара қайық иесінің хатта жазылған ойын, сөзін қайталап оқып, жадына тоқып алу­ға мұршасы жоқ, бірақ оны сақтап қалуға жан­таласып келеді. Қайықтағы беймезгіл жо­лаушы жиһангер үшін қазір оқитын неме­се жазатын уақыт емес, қазір жазған-сызған­ды, оқыған-тоқығанды сақтайтын уақыт.
Ертең уақыты келеді.
Сол кезде толқын жалмаған қайық қа­шық­тан қара шалдырады. Жағадағы жұрт құ­зырына өткенде, құмға қаңтарылған қайық­тан хат шығады. Хатты жазған қалам иесі жиналған халықты көріп қолындағы үзік-үзік, жұлым-жұлым, тозығы жетіп, шіл­тері­дей селдіреген, жібек желкенді ұстап, жүре құлап келе жатып елге тапсырады.
Енді ашық мұхитқа ержүрек жастар шы­ғуға тиіс. Ол әкелген хатты жұрт оқыды. Бір­ақ, хаттың бейнеті ішкі мазмұнына сай ма, жоқ па, оны ешкім білмейді, ол туралы еш­кім жақ ашқан да жоқ, алайда, бір таңға­ларлығы, хат жайындағы аңыздар осы күн­ге дейін бір уақыт толастар емес, менің­ше, хат тасудың маңызы ешқашан жойыл­май­ды.
Хатта қашанда хабар бар.

Повесть. Әңгімелер

Қазақ прозасында әдебиет әлеміне жасы қырықтан асқан шағында келіп қосылған бір таңғажайып жазушы бар. Ол – Асылбек Ихсан.
Бәлкім, кешеуілдеп қалам тартты ма, әл­де кейіндеу жарыққа шықты ма, белгісіз, бірақ, кітабы, әйтеуір, әлі күнге дейін баспа жү­зін көрген жоқ, алайда, ерекше таланты та­нысуға, алапат ойы сөйлесуге, шешен сөзі тіл­десуге сұранып тұр, оқырман қауым, қа­лың жұртшылық жағалай іздейтін тәрізді.
Әлем әдебиеті дегеніміз ұлттың үздік шы­ғармалары, Гете ашқан, біз қолданамыз.
Асылбектің туындылары түрлі жанрда жа­зылған, тақырыптары да сан алуан. Повес­тері – ықшам, әңгімелері – ұзақ. Бірде қаны сор­ғалаған реализм, бірде жайма-шуақ жаз­ғы күн шұғыласындай романтизм.
Біз «Аяқтың иесі», «Автобус», «Бинокль», «Құ­мырсқа» және «Шәуішке шағылысқан күн сәулесі» атты әңгіме-повестерін таңдап ал­дық. Соңында пьесалары туралы пікірімізді білдіре кетеміз.

Шәуішке шағылысқан 
күн сәулесі

Он төртінші өлшем үлгісінде жазыл­ған шы­ғарманың ұзын-саны отыз сегіз бет: «Шәуішке шағылысқан күн сәулесі», повесть.
Жаратылыс-сойынан өнерді ардақ тұт­қан Асылбек Ихсан – көп оқыған, ізденімпаз, зият­кер тұлға. Жазу мәнері қалыптасқан, жанр­дың тылсым сырларын меңгерген, қа­сиетін бойына сіңірген, қатаң талаптары үде­сіне сай әңгіме-повестер жазған, есейген, тө­селген жазушы, сөз қадіріне жеткен, жаз­ған-сызғаны мерзімді баспасөз беттерінде жарияланып келе жатқан еңбекқор қалам иесі.
Соңғы жазғандарының бірі «Шәуішке ша­ғылысқан күн сәулесі» – өмір мәнін ізде­ген философиялық шығарма. Батыс пен Шы­ғыстың ойлы дүниелері тәрізді ғұмыр/тір­шілік, адам/адамзат, өнер/өмір, мән/маз­мұн, мұрат/үдеріс мәселелерін қозғайды. Мән іздеудің мазмұны мұрат-арманға тең бе, уа­қыт/кеңістік арақатынасы қандай, бір шең­бердің ішінде ме, ең бастысы көркем шы­ғармада оның бәрі мәтін бойында тұр, ішін­де емес, дәлірек уақиғадан ой туындайды. Схематизм жоқ, қарадүрсіндіктен тартына жазады.
Асылбектің тілі бай, құнарлы, ойы қуат­ты. Әдетте, кез келген автордың рақаттанып жаз­ған дүниесін рақаттанып оқисың. Жай­дары қалам тартса, оқырманы да жадырап қалады. Сүйкімді туындыға сүйсініп тұра­сың. Еркін қалам – талғам талап-тілегіне бағынады. Немқұрайды дүние жасытады, жабырқатады, көкейіндегі мұң – көңіліндегі нала. 
Повесть кейіпкерлерінің тоғысатын тұ­сы – Адам уақиғасы. Ол – күллі қым-қуыт сю­жеттік желілер басын бірік­тіру­ші пер­со­наж: Айлин, Қалимолла, Бегімай, Кә­милалар басты рөлдерді атқарса да, – қо­салқы қаһар­мандар.
Жалпы, қулық қандай – соңынан ерген – зауалын табады. 
Уақыт түрінде. Уайым кейпінде. Кіш­кен­тай уақиға өседі, үлкейіп ұлы қасіретке ай­­­­­налады. Ұсақтың ұлғаятыны тәрізді. Өзін-өзі жегідей жеп, тағдырдың тауқыметін көріп, тақсыретін тартады. Пенде алаяқ түгілі ауыл арасындағы айлакерге кейде оңай алдана салады. Көзі ақиқатын аңғармай қалады. Бай­қап, байыптап қараса, шын деп ойлағаны жалған, бар дегені жоқ, мәні – мағынасыз. 
Екеуінің арасын бөліп тұрған қатқан шәуіш­тің қалыңдығындай жұқа нәрсе,  жіп­тік­тей сәуле тәрізді, астындағы ағын судан оң­ға да, солға да ауып кетуі кәдік. Әлсіз нәрсе алапат дүниені тізгіндегенімен, күш тең емес, қуаты сәл артса, аунап түседі, ебін тап­са, ешқайда жібермейді, жалған сөздің жүгі ауыр, бірақ шындықтың шыңы биік, шындық өрге қарсы жүреді, құздың ту сырты шыңы­рау, өтірік пен шындық – өрілген қамшы секілді тіндері қатар. Бірге де біртұтас.   
Бір қарағанда, сюжеті қарапайым, диа­лог­тары – ашық. Екі дос – Адам мен Қали­мол­ла – бірде қыстың көзі қырауда балық ау­лауға барады. Мұз ояды, үкі жасайды. Сы­рық­қа байлап желбіретіп ау тастайды. Әдет­те, үкі егіз болады. Қос-қосынан қатар түседі.
Бір тартқандарында торға ірі балық ілінеді, алайда, кенет мұз жарылып, сең жүреді, Қалимолланы ашық теңізге қарай алып кетіп бара жатады. Адам көмекке тұра ұмтылғанда, аяғы тайып жығылады. Кейін әдейі, қасақана құлағаны анықталады. Бір қызға қатар ғашық екі жігіттің бірі осылай құрбан болады. 
Сюжет бірнеше желіден тұрады, автор ара-тұра пәлсапалық ойларға беріледі, ішкі монолог әдеби әдіс-тәсіл ретінде жиі қол­да­нылады.
Асылбек Ихсан прозасында драмату­гия­лық тәртіп бар: бір мәтінде теңіз көрінсе, ке­лесі бір мәтінде көкжиектен қайық жүзіп шы­ғады. Немесе су айдыны қатса, жылтырап бос жатпайды, жұрт сырғанақ  теуіп жүреді. Кейіп­керлері мұз ойып, үкі жасайды. Шұң­қыр – балық, қармақ, ау – тілеп тұрады. Сең бұзыл­са, адам кетеді.  Күллі үлкенді-кішілі оқи­ға бір-біріне байланып, жалғасып жата­ды. Яғни бірін-бірі қозғайды. Домино ойыны тәрізді басы сүрінсе, аяғы жығылады. 
«Шәуішке шағылысқан күн сәулесі» туын­дысы біртұтас болса да, үш бөлімнен тұра­ды: сюжеттің өзі, ішкі толғаныстар және диа­логтар. Бір-бірінен ажырамай, қатар жа­ры­са жүріп жатады. Шығарма күрделі, алай­да шебер-шедевр деңгейінде жазылған.
«Көксеректей» көркем, «Фрэнсис Маком­бердің қысқа бақытындай» ұзақ, «Шұғаның бел­гісіндей» шұғылалы.
Әлем әдебиеті үздік үлгілерінің тізімі ж­а­сала қалса, құрамына енетіндей шығарма. Үш тізгінді қатар ұстаған еркін қалам – бірде жүй­рік, бірде жорға.

Автобус

Көлік те кейіпкер. Шығармада бейнелен­ген автобус – үлгі. Немесе қоғамның шағын пі­шіні. Жолаушылары – халық. Қала аудан­дарын кезген қала тұрғындары. Бір-бірін та­нымайды, бірақ, бір көліктің ішінде келе жа­тыр. Тағдыры бір, тұрағы бір, жұрты басқа.
Бөтен. Қоғамда жанашырлық, елде ауыз­бір­шілік жоқ. Әркім өз мүддесі тұрғысынан сөй­лейді. Қаланың болашағы еш қызықтыр­май­ды. Өз қамын – өзі жейді.  Өзгеде шаруа­сы жоқ. Бөлек-бөлек ел, біртұтас емес. Күрес жолында жалғыз. Бәрі оңаша, оқшау күреседі.
Бір үйде тұрып, бір-біріне суық. 
Ортақ мұрат-мүддесі төңірегінде бірік­пей­ді, сондықтан көлікті басқарып келе жат­­­қан шопыр – бастық.
Мақсаты айқындалмаған қоғам адасады. Мақ­сат – бағдаршам.
Бас кейіпкер әрі қатысушы, әрі куәгер. Қара­пайым, қатардағы жолаушы емес. Дәлі­рек айтсақ, жиһангер. Өмір – саяхат, бірақ оны діттеген жеріне дейін кім жеткізіп сала­ды. Маршрут кейде алыстан тоқтайды, кейде өтіп кетеді.
Әлемде әркімнің өз маршруты бар. Адам­зат маршруты бөлек. Демек, маршрутты дұ­рыс таңдай білген жөн. Автордың көзі – Мұхит: көргенін бейнелеп жазып отырады. 
Автобус бірде босайды, бірде қайта тола­ды. Аялдамалардан түсіп қалатындар да бар. Ерте кеткендер. Бірақ, маршрут анық емес. Қа­ла ішінде жүретін көлік пе әлде қала ара­сы­на қатынайтын автобус па? Бір жылдам­дық­пен жөңкіледі. 

Бинокль

Драматургияға бергісіз сюжет. Қарсы үй­дің балконынан күнде бір қызды көреді. Екі үй­дің арасы алыс та емес, жақын да емес, көй­легінің түсі көрінгенімен, жүзінің шы­райы анық көзге түсе қоймайды. 
Бірте-бірте жас ару келіп кететін мейман кө­ретін тамашаға айналады.  
Ешкім танымайды, ал көшеде көре қал­са, шырамыта да алмайды, ал, гүл­ді көйлектер толып жатыр, әрі-бері ағылып жат­қан қыздар, әйелдер үстінде жарқырап, жан-жаққа тарасып, жарасып кетіп жатыр.
Бір күні бинокль іздеп базарға барады. Та­ба­ды, бірақ сатып алған дүниесін базарда ұмы­тып кетеді.
Ертеңіне ме, кейіндеу ме – базар өр­тене­ді. Сөйтіп, бинокльден айырылады.  Қыздың жұм­бағы шешусіз қалады. 
Бірақ базарда бинокль сатқан адамдар өрт­тен аман қалып, бинокльді иесіне қайы­рып береді.
Жұмбақ шешіледі. Ол бинокльден қа­ра­ғанда қарсы үйдің балконынан күнбағысқа ұқса­ған гүлді көреді.   

Аяқтың иесі

Шиеленісін шиеленген желіге  байлаған туын­ды. 
Күнде таңғы мезгіл, таңертеңгілік уақ, кей­де кешкі уақыт – аяқ киім табаны өкше­сі­мен шиені жаныштап келе жатады. Басқан сайын жеміс жарылып,  ерекше бір әдемі ды­быс шығарады, дыбысына бола кетіп бара жат­қанда немесе қайтып келе жатқанда із­деп жүріп езеді, құлағына әсем бір әуен құйы­лады, бейне бір күрделі аспап әуен тө­гіп, ән салып тұрғандай әсер етеді. 
Музыка аяқ иесінің көкірегінде көміліп шө­гіп жатқандай көрінеді, шие қуалап, жер­де шашылып жатқан жемісті таптап ағаш төңірегін жағалап   жүргенде оянатын тәрізді ме, қалай.
Мен тіршіліктің тынысын сеземін, дауы­сын, дабысын, дыбысын естимін.
Әңгіменің көңіліме жаққаны сондай – шал­қып, шабыттанып, өзім екінші бір нұс­қа­сын жазып кетердеймін. Әріптер кеудеме то­лып, дайын таңбалар жаңғырып жетелеп ке­ле жатады.
«Аяқтың иесіне» сюжеттің керегі жоқ, фор­ма мұратына жеткізеді.
Такт, ритм – аяқ киімнің салтанатты шеруі асфальт жолда шиені сырт еткізіп ж­а­рып, бірқалыпты естіледі.

Пьесалар

Асекең театр режиссері әрі драматург. «Хақ жолы», «Жеті ағайынды» атты драмалық туын­дылары – республикалық бәйгелердің жүл­дегері атанған, сахналық шешімдерін сәт­ті тапқан пьесалар. Керекуде тұсауы ке­сіл­ген «Соңғы мамонт» қойылымы елдегі театр өнері саласындағы құбылысқа айнал­ды. «Дон Кихот» пьесасы қырғыз ағайын­дар­дың бас театр сахнасында қойылып, жүріп жа­тыр.
Асекең пьеса жазудың шебері: фабуладан сце­нарий, композициядан сюжет  құрастыра бі­леді. Әдетте, кіші детальдан  үлкен уақиға өр­биді. Асылбек Ихсан пьесаның  қаңқасын жа­сап барып, эпизодтарына көшетін тәрізді.
«Жеті ағайын», «Соңғы мамонт», «Зор Біл­гамеш һәм Қорқыт Ата» – сөзімізге дәлел. 
Тіпті, шексіз мәтіннің өзі формасыз  өмір сүре алмайды.
Форма стильден басталады. 
Стиль дискурсқа, дискурс атмосфераға ұла­­­­сады. 
Асылбек Ихсан шығармаларының көзге кө­рінбейтін құдыреті осы, оқығанда білін­бейтін үйлесім бар, бір қарағанда, қара­пайым ғана сөйлем, алайда эпизод фабу­ла­мен жалғасып жатыр.
Оны біз түсіне қоймаймыз, бірден тани қоюы­мыз да күмәнді, бірте-бірте тас төбеге кө­теріліп келе жатқан күн табағындай, жа­рық сәулесіндей қуаныш әкеледі. 

Күрмеу

Таза формализм. Қалам бейтарап, көңіл – орнықты. Автор уақиға желісіне аралас­пай­ды. Терең мазмұнға тек жақсы форма ар­қы­лы ғана жетуге болады.

Дидар Амантай