Жұматай қағанаты

Алматыға келмей тұрып-ақ Жұматай (Жақыпбаев) ағамның есіміне қанық бол­дым. Қара көз сөздің сұлу көшіндей өлеңдерінің нәзік иірімдері бала көңі­лімде ұялап қалатын. Оның жырларын оқығанда әуезді музыка тыңдағандай ғажайып күй кешетінмін. Сөз өнерінің бойыңды еріксіз баурап алар сиқырлы құдіретін құлын санаммен түйсінгендей болу­шы едім. Оқыған сайын жан са­райым жарқырап, «романтик ақынның қиял траекториясына» (Жұматай) құлаш ұрып, жас көкіректегі армандарым алыс­қа қанат қағатын.

«Жалын» альманағының поэзия бөлімін­де істейтін Жұмағаңа алғаш рет хат жазғаным есімде. Жиырмаға толмаған кезім еді. Он шақ­ты өлеңімді жіберіп, «Жалынға» беруін өтін­гем. Бір күні әдемі конвертпен жауап хат кел­ді. Ақын ағамның өзі қол қойған сол хат ме­ні өлеңге одан сайын құштар етті. «Қазақ поэ­зиясына талантты ақын келді деп айтар күн жақын екен. Тума таланттың аяқ алысы бай­қалып тұрады. Көбірек жаз. Келешегіңе үміт артамын. Ағаң Жұматай». Көңілім құс­тай түледі. Жұмағаңның жылы пікірі өз қа­за­нында өзі қайнап жатқан менің қиялыма қанат бітіріп, жүрегіме сенім шуағын құйды. Өлең жазуға отырсам Жұмағаң желкемнен қа­рап тұрғандай, сөзге жауапкершілікпен қа­рай бастадым. 
«Жуғам жоқ ащы жаңбырмен
Жасыған, мұңды жанарды.
Шашым да шәркез тағдырмен
Шатыраш ойнап ағарды»...
Бұл – Жұмағаңның жыры. Жан сыры. Қай­сар рухы. Қандай қиындық көрсе де ең­сесін төмен салмаған, тоқсан тарау тір­ші­лік­тің толқынында тағдырдан биік тұруға үй­рен­ген, өмірдің өткінші тығырықтарына кү­ле қарап, жан сарайын күйкі мұңнан таза ұс­тауға тырысқан үлкен жүректі ақынның ақи­қат алдындағы адал сөзі. Жаныма жігер бере­ді. Жұматай сөзінің қуаты бойыма еніп алған.
Сексен төртінші жылдың жазында Алма­тыға келдім. КазГУ-дің Журналистика фа­куль­тетіне оқуға түстім. Арман қала – Ал­ма­ты. Бақыт құшағындағы КазГУ қалашығы. Ба­қыттан басымыз айналады. Буырқанған көңілді дүрмекке араластым да кеттім. Бірінші курста бәрі ақын. Қожакеев ағамыз айтпақшы, «болмаған Белинский, толмаған Толстойлар» толып жүр. Ал төртінші, бесінші курс­тағы ақындар айқындалып, әдеби ортада та­нылып қалған. Журналистика факульте­тінде Қайрат Әлімбек, Бауыржан Үсенов, Бауыр­жан Жақып, Гүлнар Салықбай, Мұрат­бек Оспанов, Балапан Базар (Түкібаев), Та­был­ды Досымов, Филология факультетінде Свет­қали Нұржанов бар. «Балықшы балық­шы­ны алыстан таниды» дегендей, бірінші курс­тағы сары ауыз балапандар жайына қа­лып, жоғарыда аталған жыр жампоздары мені тобына қосып алды. Сол жылы күзде өмі­рінің соңғы күніне дейін жалыны басыл­май кеткен жарқын талант иесі Есжан Айна­беков әскерден оралып, екінші курсқа келді. Ол қып-қызыл от еді. Журналистика факуль­те­тінде Мұхаметжан Сералин атындағы әде­би бірлестік бар. Есжан келді де бірлес­тік­тің жұмысын жандандырып жіберді. Күн сайын студенттердің жаңа өлеңдері, әңгі­ме­лері талқыланып жатады. Апта сайын талант­ты әдебиетшілермен кездесу өткіземіз. Ар­найы орын немесе зал іздеп жатпаймыз. Бе­сін­ші жатақхананың фойесі дүрілдеп тұрады.
Бір күні Есжан дарынды ақын Әбубәкір Қай­рановты кездесуге шақырамыз деді. Әде­би бірлестіктің бір мүшесі:
– Оның бір-ақ кітабы бар ғой. Өзі тым жас, – деді ойланбастан.
– Соның өзі жетеді, – деді Есжан өткір көзімен бәрімізді шолып өтіп, – за то, қандай кі­тап! Тоқсан жыл өмір сүріп сондай бір кітап жа­за алмай кеткендер көп. Әбіш 26-да, Саттар Ерубаев 23-ақ жыл өмір сүрген, Сұлтанмахмұт ше, Шоқан ше? Өмір деген талантқа өлшем емес. Жұматай келеді. Оның да пышақтың қы­­­­рындай үш-ақ кітабы бар. «Саратан», «Ләй­лә», «Шұғынық гүл төркіні». Бәрі жұп-жұқа. Ну и что? Ол поэзияның көгіне шықты ғой. 
Есжан әдеттегідей қызбалана сөйледі. «Жұ­матай келеді» деген сөзіне елең ете қал­дым. Жұмағаңды бұған дейін көрмеген едім. Күтіп жүрдім.
Әбубәкірдің кеші керемет өтті. Бірақ Жұ­мағаң келе алмады. Ертесіне Есжан екеуіміз бас ғимаратқа бірге бара жаттық.
– Жұматай аға келмеді ғой, – дедім. Ес­жан үндемеді. – Сен ол кісіні жақсы білесің бе? – Ол тағы үнсіз. Темекісін будақтатып ке­ле­ді. Кенет өлең оқи жөнелді.
«Трамвай түгіл, таксиде келе жатсам да,
Ғимараттардың басында құсша тізілген.
Анардың қызыл дәніндей шамдар ақшамда,
Сен жайлы өлең оқиды мұңлы ызыңмен».
– «Қазақстан» қонақүйінің үстіндегі қып-қызыл шамдарды көріп пе ең? Солар кешке қарай ән салғандай ызыңдап тұрады. Соның өзі де Ләйлә туралы жырлап тұрғандай. Қалай көреді десеңші! Ғажайып ақын ғой!
Мен Кенежирен туралы өлеңін оқып бердім.
«Жирен тұлпар, туа бітті қасқабас,
Молда мінсе дұғасынан тастамас.
Бермейтін-ақ атым еді қайтейін,
Бес моторлы самолетке баспа-бас».
– Бес моторлы самолетін кім біліпті. Бір­ақ ақынның көңілі ғой. Ғажап ақын! – дедім мен де сүйсініп.
Орта жолда арсалаңдап Қайрат Әлім­беков қуып жетті. Жұматай туралы әңгіме­міз­ге араласып, оның өлеңдерін ағызып оқи бастады. Жұмағаңның кереметтей күйші екенін алғаш рет Қайраттан естідім. Шертпе күйдің нағыз шебері дейді. Ол кісінің өз жа­ны­нан шығарған бес күйі бар екен. «Кене­жи­рен», «Жұматайдың жұпбасары», «Қажытай», «Ләйлә келген», «Зайда көнген» деген күйлер.
Екі-үш күннен кейін Есжан, Қайрат үшеуі­міз Жұмағаңның үйіне бардық. Зайда жеңешем үйде жоқ екен. Гитарасын құшақтап Қа­жытай аға отыр (Ілиясовты айтамын). Да­бырлап, жарқын амандастық.
– Келіңдер, келіңдер, – деді Жұмағаң әде­мі қара көздері күлімдей түсіп. Бұрыннан та­ныс адамдай мені де бауырына алып, құ­шақтады. Жайғасқаннан кейін арыны қайт­паған Қажытай көкем:
– Тыңдаңдаршы, «Жұматайдың жұпба­са­рын» тартып берейін, – деп гитарасын оң­тай­лады. Қажекең күйді гитарамен тартты. Ғала­мат шебер орындайды екен.
– Мына інімді танымадым ғой, – деді ол күй біткен соң маған қарап. Жұмағаң сабыр­лы. Жымиып қарайды. 
– Бұл менің кластас досым, – сөзге Есжан кірісті, – Алматыға жаңа келген жас ақын. Журфакта оқиды.
– Ақын ба? – деді Қажытай аға, – Әй, Жұ­ма­тай! Сенің қағанатыңа тағы бір ноян қо­сыл­ды. Құттықтаймын! 
– Менің есімім – Темірғали. Ауылда жүр­ген­­де Жұмағаңнан хат алғанмын, – дедім мен. 
Бағанадан бері үндемей отырған Жұма­тай аға қозғалақтап бар денесімен маған қарай бұрылды. 
– Осы сен «тауда туып, тауда өскен» бала емес­сің бе? – деді таңдана қарап.
– Иә. Мен таудың баласымын. Қайдан білдіңіз, аға?
– Маған жіберген өлеңдеріңнің ішінде сон­дай жолдар болатын. Есімде қалып қойып­ты. «Жалында» жүргенде жазған едім ол хатты. Сен мүлде хабарласпай кеттің ғой. Өлеңдеріңді жарияламадық. Ағаңа өкпелеген жоқсың ба?
– Жоқ, аға.
– Ал сенің атың менің жадымда бірден сақ­та­лып қалды. Өйткені біздің Сарноқай жақ­та Темірғали Өскенбаев деген тамаша ақын өткен. Аттас екенсің. 
– Бір өлеңін оқысын да. Енді «Жалынға» беруге жарап қалған шығар, – деді Қажекең қырылдай күліп,– Мына Жұматай қағанат құрып жатыр. «Необогемский могольский каганат». Моғол қағанаты. Соған қабылдау үшін жақсы өлеңдерің болса оқып жібер.
Жұмағаң жымиған қалпы қарап отыр. «Оқып жібер» дегендей, ол да басын изеді.
– Ең қысқа өлеңімді оқып көрейін, – дедім сәл қысылып.

«Жаңбыр»
Зілмауыр салмақ шыдатпай
Көбесі көктің сөгіліп.
Қазбауыр бұлттар сынаптай,
Жаңбыр боп кетті төгіліп.

Кеттім мен кешіп белшемнен,
Төгіліп жатқан маржанды.
Мөлдірлік деген өлшеммен
Бағалау үшін бар жанды.
– Сен көп өсіпсің, – деді Жұмағаң, – шы­нын­да да «Жалынға» сұранып тұр.– Бәріміз кү­ліп алдық. – Тазалық пен мөлдірлікті өмір­дің өлшемі етіп ұстау екінің бірінің қолынан кел­мейді. Бұл – өнердің асыл мұраты. Жарай­сың! Сені қағанатқа қабылдаймын. Мен саған ноян деген шен беріп, Темуджин деп ат қой­дым. Қалай?
– Рахмет, аға! Сеніміңізді ақтауға тыры­са­мын, – дедім қуанышым қойныма сыймай.
– Ал құтты болсын! 
– Моғол қағанаты жасасын! 
– Мөлдір өлеңдерің көбейе берсін, Темуд­жин!
Сол күні Жұмағаңмен ұзақ сырластық, сұрас­тық. Қағанмен осылай таныстым. 

* * *

Қағанатта ең талантты ақындар бас қос­қан. Өмір тәжірибесіне, жасына қарай қаған олар­дың бәріне шен беріп қойған. Қажытай аға – кеңесші. Аса талантты ақын Мейірхан Ақдәулетов – илхан, орысша-қазақша бірдей сілтейтін Әуезхан Қодар – гоан, бөрі мінезді ала­пат ақын Әбубәкір Қайран – саид, біз – Нұр­лан Мәукенұлы, Есжан Айнабеков, Свет­қали Нұржанов, Қайрат Әлімбеков, Гүлнәр Салықбай, Бауыржан Үсенов, Бауыржан Жа­қып, Нұрлан Әбдібеков, Қазыбек Иса, Кәдір­бек Құныпияұлы, Айсұлу Рүстемова т.б. жау­жүрек нояндармыз. Үнемі қағанды айна­лып, бірге жүреміз. Жұмағаңның айтқанын екі етпейміз. Қуанышта, қайғыда біргеміз. Бәрі­міз бірге туған ағайындай болып кеткен­біз.
Жұмағаң жас нояндардың арасында көп жүреді. Сонысын байқаған Жарасқан Жұма­тай туралы:
«Кәрілердің ең жасы,
Жастардың ең кәрісі», – деп эпиграмма жаз­ғаны бар. 
Онысы шындыққа келетін.
Әдеби ортада көре алмаушылық, күндеу, қыз­ғану деген күніге кездесетін қызыл ит қой. Бірге жүрген достар да кейде бір-бірінің же­тістігін қызғанып қалады. Ондай жағдайды қа­ған тамыршыдай тап басады. Түсіндіріп, тоқ­татып тастайды. Кейде белгілі тақырыпта көз­қарас қайшылықтары кездеспей тұрм­­ай­ды. Айтысып, тартысып қаламыз. Кейде ке­лісе алмай араздасып қалатын да кездер бар. Қаған шақыртып алады. Сенімен тіресіп қал­ған ақынның жақсы қасиеттерін баса ай­тып, көзіңді жеткізеді. Ол ақынға да сенің ар­тықшылықтарың туралы асықпай аң­датады. Бірден жарастырып жібереді. 
Жұмағаң адамды сыртынан жаманда­май­ды. Айтар ойын астармен өріп, көзіне айтады. Қа­ғанаттағыларды да солай үйретеді. «Біреуді ғай­баттап асыл уақытыңды қор қылма. Негізі, жақ­сы сөз жақсылыққа жеткізеді» дейді.
Қаған отырған жерде өлең оқылмай қал­май­ды. Жақсы өлеңнен жаны рахат табады. На­шар өлең оқығанда сөкпейді. Өтірік қол­паштап, мақтамайды. Ойланып, үнсіз қалады. Оны­сын бәріміз біліп алғанбыз. Қағанатқа кір­меген ақындар талантты болса үнемі мақ­тап жүреді. Ондайда «Мынау біздің жігіт екен» дейді. Бүкіл қағанат ол ақынды құр­мет­тей бастайды. Жас ақындардың өлеңдерін көп оқитын қаған бір талантты жас туралы ести қалса оны көргенше асығады. Ол талант­ты ақынды таптырып алып, барлық өлеңде­рін тыңдап шығады. Сондай жастардың бірі, қағанаттың ең жас нояны болған аса талант­ты ақын Әділ Ботпановты ерекше жақсы көре­тін. 
Жұматай аға Жазушылар одағына жиі бара­ды. Өйткені нояндарының көбі – сонда. Кездесеміз. 
– Сендерді сағындым, – дейді. – Біраз өлең жаздым. Бір жерге барып отырайық. Өлең оқиық, – дейді. Нояндары жұмыстан сұра­нып шығады. Сол күні өлеңге, әңгімеге ке­не­леміз.
Студент кезіміз. Көбіне ашқұрсақ жүре­міз. Бір күні одақта Аманхан Әлім ағамыз жо­лыға кетсін. Әбекеңмен атышулы «Татар­ка­да» көрші тұрғанымыз бар. Әдебиетшілердің ара­сында «Талантты  ақындар Татаркадан шы­ғады» деген сөз қалған. Татарканың тал­қанын біраз татқанбыз.
– «Қазақ әдебиетінің» өткен санында кере­мет топтамаң шығыпты ғой, – деді ол әде­тінше жайдары сөйлеп.
– Иә, алғашқы рет бір бетке шығып тұр­мын. 
Аманхан ағамның ойына не келгенін біл­медім. Кенет ол:
– Осы сен отызға толдың ба? – деп сұра­ды.
– Жоқ, аға, әлі қайда-а!
– Жаңағы өлеңдерің шыққан газет бар ма?
– Редакциядан алуға болады. Не болды?
– Тез алып кел. Айтпақшы, сен лит­фонд­тан ақша алып па ең?
– Қандай ақша? Ешқандай ақша алған емес­пін.
– Болды онда. Тез алып кел. Мен күте тұ­райын. 
– Қазір, – дедім де жоғарғы қабатқа көтеріліп кеттім. Газеттің бір данасын алып төмен түссем, Әбекең күтіп тұр.
– Жүр, барайық. Сәкен Жүнісов литфонд­тың бастығы. Отызға толмаған жас ақын-жазушыларға мемлекеттің беретін отыз сомы бар. Өмірде бір-ақ рет беріледі. Саған алып берейін.
– Рахмет, Әбеке!
Бағымызға қарай Сәкен аға орнында отыр екен.
– Кел, Аманхан, не шаруамен жүрсің? – деді.
– Аға, мына ініңіз мықты ақын! Міне, ке­шегі «Қазақ әдебиетіне» шыққан топтамасы.
– Мен көрдім. Өлеңдері жақсы екен. Ма­ған ұнады. 
– Онда тіпті жақсы болды. Ұнаса, бұл ініңіз әлі отызға толған жоқ. Анау, тиісті отыз со­мын берсеңіз, одан сайын жақсы болар еді.
Сәкен аға күліп жіберді.
– Тура өзің алайын деп тұрғандай жанұ­шырасың. Жазсын өтінішін. Берейік.
Даладан тауып алғандай қуанып, отыз сом­ды қалтаға бастым. Сәкен аға мен Әбекеңе рах­метімді жаудырып сыртқа шықсам, есік­тің алдында басына әдемі қара шляпа, үстіне қара қайыс плащ киген Жұмағаң тұр.
– Темуджин, қалайсың, әкем? Қайдан жүр­сің? – деді қиылған қара мұрты езуіне созы­лып. Жұмағаңның «әкем» деп сөйлейтін 
әдеті.
– Байыдық, Жұмаға. Жүріңіз, кеттік! – Ме­нің қуанып тұрғанымды көріп, ол жады­рай түсті.
– Қаламақы алдың ба?
– Отыз сом алдым. Литфондтан Сәкен Жүні­с­ов берді. Менің ішегім шұрқырап тұр. Жүріңізші, мына жақын жерден тамақта­найық. 
Жұмағаң қозғала қоймады. Әлдебіреулер ке­зігіп, сөйлесіп тұр.
– Темуджин, біздің үйде бір қазан тамақ тұр. Жеңгең нарын жасап қойған. Қағанатқа барып қайтпайсың ба? Үйдегідей болмайды. Домбыра шертейік. Әңгімелесейік. Бүгін біз­дің үйде қон.
– Түсіндім, Жұмаға. Айтқаныңыз болсын!
Тимирязев пен Марков көшелерінің қиы­лы­сындағы Жұмағаңның үйіне келдік. Өткен кү­ні ет асқан екен. Зайда жеңешем бір қазан на­­рын жасап қойыпты. Жұмағаң Қайрат пен Ес­­жанды шақырып алды. Әлден соң Әуезхан – гоанды алдыртты. Оны сұмдық жақсы көре­тін. Әуезхан Қодар Жұмағаңның өлеңдерін орыс тіліне аударған. Ол туралы айтқанда қаған: «Мынаның орысшасы менікінен де мық­ты екен» деп күлетін. Өйткені Жұма­тай­дың өзі орыс тілінде де өлең жазатын. Ол жа­ғынан келгенде: «Олжаспен пармын» дей­тін. Олжас Сүлейменовпен көп пікірлесетін, сый­ласып, араласып тұратын.
Сол күні қағанның үйіне Қажытай ағам да келді. Түн ауғанша өлең оқылды. Зайда жеңе­шем қабағын шытпайды. Өйткені өзі де ға­ла­мат ақын ғой. Жұматай ағам сөз арасын­да бірнеше күй тартты. Өзінің күйлері. Сол күйлер құлағымда қалып қойды. 
 

Темірғали КӨПБАЙ,
ақын, 
«Құрмет» орденінің иегері