Ғарифолла «Сүйген жарын» Рәбиғаға арнаған!

Айтпағымыз, Ғ.Құрманғалиевтың осы тақылеттес басқа да баян­дауларына қарап, бы­лайғы жұрт тұрыпты, шәкірттерінің өзі «Сүй­­ген жар» әнін майдан даласында жолы­ғып, өтініш айтқан қазақ сол­датының аты­нан оның жарына арнағаны деп түсінеді. Бір­ақ со­лай еді деп растаған әнші-ком­пози­тор­дың сөзі еш жерде жоқ. Аны­ғында, Ғари­фолла атамыз әңгімелеген оқиға – әннің тууына себепкер жайт қана. Бар болғаны – сол. Шығарманың астары, сыры – басқа. Со­ны ашып көрсетейік. 

Өктем саясаттың пәрменімен өлім отын сепкен соғыстың қақ ор­тасын­да жүру – жақсылық емес еді. Қаңғыған оқ ойламаған жер­ден бір бүйірден кеп қадалса не болмақ отыздан енді ғана асқан ша­ғын­да?! Жары Рабиға, сары үрпек балапандары – Сәу­ле, Болат, Са­наттың әкесіз кейінгі тағдыр­лары қалай болмақ?! «Ағатай-ай, елде қалған сүйген жарым бар еді, соған мына хатты апа­рып берсеңіз!» – деп қазақ сол­датының қиы­лып айтқан өтініші, жандарына түсіп, жа­рылып жа­та­тын снарядтар, қансыраған, өліп жатқан адамдар, бәрі-бәрі Ғари­фол­ланы осындай терең, ауыр ойға түсіргені хақ... 

Коммунизм идеясын бетке ұстаған СССР империясы өктем билігін ба­тыс елдеріне де жүргізуді көксегені тарихта шет-жағалап айтылады. Бұл – неміс сая­сат­кер­лерін алаңдатқан сықылды. Өйткені Совет Одағы көлемінде өткен талай қан­құйлы лаңдардан, атап айтсақ, 1917 жылғы ақ, қызыл боп екіге жарылып қырқысқан бү­ліктен, 1921 жылғы аштықтан, 1928 жыл­ғы конфискациядан, 1930 жылғы зорлықпен жүр­гізілген ұжымдастырудан, 1932-33 жыл­дар­дағы қолдан жасалған аштықтан, 1937-40-жылдардағы жаппай қуғын-сүр­гін­нен жақсы хабардар еді. Мұның бұлтартпас бір дәлелі – СССР империясының қазақ хал­қын орасан қырғынға ұшыратуы. Куәлік берейік. 
Белгілі ақын, түркітанушы Олжас Сүлей­ме­нов: «Мәскеуге барған бетте Ленин кітап­ха­насынан 1926 жылғы санақтың қо­ры­тын­ды­лары жарияланған кітапты тауып оқы­ған­мын. «Казахи – самая крупная тюркоя­зы­ч­ная национальность Советского Союза – 6 млн 200 тыс человек» деген тұсын көшіріп ал­ған­мын. Ал 1939 жылы 2 млн адам ғана қал­ған (астын сыздық.-Б.К.). Мұндай қор­лық­қа тек қой мінезді жуас халық қана шы­дай алады. Ал біз жылқы мінезді халық емес пе едік?!» – депті 2016 жылы 27 мамырда Бая­науыл аудандық «Баянтау» газетіне (№22 (10725) берген сұхбатында. 
СССР үстемдігі орнаса осындай қатыгез оз­бырлықтың неше атасын көретінін біліп, алдын ала сақтанғысы келгендіктен болар, кү­тіп отырмай басын ашып алуды көздеп, не­містер соғысты бірінші бастап жіберген сияқ­ты. Алайда бірнеше мемлекет одақ құ­рып, жабылып, сан миллиондаған адам шы­ғынымен Германияны зорға жеңгені де рас, тарихта тайға таңба басқандай қатталып қалған. 
Жазып отырған зерттеуіміздің осы қасап қыр­ғынға қатысы болған соң айтып жа­тыр­мыз. Ұстазымыз, атақты әнші Ғарифолла Құр­манғалиев 1941-45 жылдары аралығында со­ғыс жүріп жатқан өңірлерге концерттік са­пармен үш рет барған, соның бірінде «Сүй­ген жар» әнін шығарған. Әңгімеміз сол жайын­да.
«EMDT.RU» сайтында «Первые фронтовые бри­гады – как все начиналось?» деген атау­мен жарияланған мақалада былай делінген: «На внеочередном пленуме ЦК КПСС по ра­боте с профсоюзами было принято рас­поря­жение (астын сыздық-Б.К.). Доктрина от 23.06.1941 гласила, что все части Красной ар­мии, вне зависимости от их дислокации, обязаны разделить фронтовую жизнь вместе с работниками искусства. Фактически, это был приказ артистам служить на благо ро­дины, выступать мощной агитационной сис­темой и поддерживать боевой дух и веру в по­беду у армии, военно-морского флота и на­се­ления. Это обращение относилось ко всем работникам искусства СССР» (астын сыздық.-Б.К.). 
СССР империясының құрамындағы отар ел – Қазақстанда да аталған қаулыға байла­ныс­ты соғыс жүріп жатқан өңірлерге кон­церт­тік сапарлар ұйымдастырылады. Мұның ті­ке­лей куәгерлерінің бірі – Қазақ ССР-інің Ха­лық артисі, Қазақ ССР Мемлекеттік сый­лық­тың лауреаты, атақты биші Шара Жиен­құлова. Ол майдан даласына барған сәтін, бас­тарынан кешкен оқиғаларды былай деп баян­дап кетіпті естелігінде: «...Майданға бару­ға мен де сұрандым. Советтер Одағы Ха­лық Комиссарлар Советінің Өнер істері жө­ніндегі Комитетінің шешіміне сәйкес Қазақстанның үгіт бригадасы құрылды. Мен өз ансамбліммен барамын және әншілер: Қуан Лекеров, Ғарифолла Құрманғалиев (ас­тын сыздық.-Б.К.), Н.Самышина, В.Калтон, жазу­шы Әлжаппар Әбішев бар... Батыс май­да­нына келдік. Жолай Калуга, Волоколам жер­лерінен өттік... 
Әскери бөлімшелерге, госпиталь ба­сы­на концерт қоямыз. Қайбір шешініп киім ауыстыратын жер бар? Әлгі үңгір-үйдің ішіне кіріп, келесі номеріме лайық костюм кием, «есігін» Қуан аға шинелімен бүркеп жауып тұрады. Үңгірдің іші кісі бойы биік, жы­лы. Бірақ қардың аты қар, мұз құрсаулаған ке­регеден атқан ызғар киім ауыстырып үл­ге­рем дегенше-ақ денемді қарып үлгереді...
«Денеңе жақ, әйтпесе суық өкпеңді қаба­ды» деп маған спирт береді. Бірде жағып, бір­де жақпаймын. Концертмейстрім Инда Ма­линовская жағдай келген жерде спиртті ар­қама, көкірегіме жағып сипап қыздырып ыс­қылайды. Алайда өйтіп әспеттейтін жай ұдайы бола бермейді, осыны білгендей Ғари­фолла Құрманғалиев:
– Жеңешетай, бір жұтым берші, – деп спирт­ті құтысымен алып кетеді де қасын­да­ғы ауыздары жуыспай қалтырап тұрған жі­гіт­терді қарқ қылады...
Ат-шана, оң жағында мен, сол жағында Са­мышина. Шинельге, палаткаға оранып ал­ға­мыз.
Шананың қар үстімен сырғыған болар-бол­­мас дыбысы мен аттың танауынан атқы­ла­­ған будан басқа ештеңені естімейміз де, көр­мейміз. Тіпті, соғыс болып жатпағандай, төңі­рек тылсым тыныштық. Бір шамада ауаны тілген ащы ысырық келді: басымыз қыл­қиып келе жатыр ек, бұға қойдық. Енді ай­нала астан-кестен болып, ақ қар басқан жер­дің қара миы шығатынын сездік. Сол екі ара­да қасымыздан әлдене гүрс етті.
Ат үркіп қосаяқтап ырғыды, шана ау­да­ры­лып әр жерде домалап біз қалдық. Қуан мен Ғарифолла орындарынан дома­лаң­дап тұра алмай жатыр... (астын сыздық.-Б.К.)
Әйтеуір бұ жолы аман екенбіз. Үріккен атты шанасымен айдаушы бұрып әкелді, «оты­рыңдар» деді. Самышина кенет өнер шы­ғарып:
– Шарочка, кел орын ауыстырайықшы, – деді. «О, неге?» деп сұрағаным жоқ, көңіліне әл­де­нені секем алып қалғаны белгілі. 
Бір сөзге келмедім, шананың сол жақ қа­­­­натына барып отырдым.
Бірнеше адым аттатқан жоқ, тағы бір снаряд кеп анадайда жарылды. Са­мы­ши­наның шыңғырғаны естілді. «Құрыды-ау, байғұс!» деп жалт қарасам, жарқыншақ бе­ті­не тиіпті, әскери бөлімшеден ала шыққан дәрі-дәрмек, орайтын дәке бар еді, әлгінің құлын дауысы шыға шыңғырғанына қарат­пастан Инда екеуміз өйтіп-бүйтіп жал­быраған бетін таңып тастадық. Шананың оты­ра­тын сиқы жоқ, қақ ортадан опырыл­ған...
Осылайша, концерттер қойыла берді. Ме­нің серіктерім де барын салды, Ғарекең, Қуан ағаларың қос шекті домбырамен үн қо­сып, майдан төсін жаңғырықтырды...».
Соғыс болып жатқан өңірлерге сапар­ла­ған кезін Қазақ ССР Халық артисі, әнші Үрия Тұр­дықұлова да журналист Н.Оразовқа бер­ген сұхбатында былай деп еске алыпты: «1942 жылы біз, он жеті артист майданға кон­церт қоюға аттандық. Ленинград түбінде екіге бөлініп, екі автобуспен төрт-бес ай жүр­дік (астын сыздық.-Б.К.). Күләш, Жа­мал­дар бір топта. Куклина, Иванова, Ғарифолла Құр­манғалиев (астын сыздық-Б.К.) және мен, та­ғы да біраз артистер келесі топта болдық. Көп ұзамай Күләштар қайтып кетті. Ал біз Ста­линград маңында, төртінші Украина май­данында, Калинин майданында, атақты пан­филовшылар дивизиясында да болдық. Жаяу әскерлердің де, ұшқыштардың да, зең­бірек­шілердің де, партизандардың да ара­сында өнер көрсетіп, ән айттық. ...Ғарифолла екеуі­міз омырауымызға Қызыл Жұлдыз ор­де­нін тағып оралдық майданнан», – дейді ол (астын сыздық.-Б.К.). 
Бұл топ та соғыстың ортасында жүріп, төрт-бес ай ішінде Шара баяндағандай қиын­дықтарға ұшырағаны, қауіп-қатерден өт­кені анық, алайда сол тұстағы саясатқа бай­ланысты сақтықпен айтпаған сияқты көр­ген қиындықтарын. Кейбір деректерде ке­зінде Үрияны «Қазақ ССР Халық артисі» ата­ғынан айырып, кейін қайта берді дейді. Соған қарағанда біз білмейтін талай сыр бар... 
Ғарифолла Құрманғалиевтың соғыс жү­ріп жатқан Украина жерінде топ адаммен әс­кери гимнастерка киіп түскен суретін ер­терек­те бір басылымнан қиып алып ем, «Мә­дениет және тұрмыс» журналы болар, қай саны екені белгісіз, сол жеке архивімде сақ­талыпты. Фотоның төменгі жағында мы­на­дай мәліметтер түзілген: «Ұлы Отан соғы­сы жылдарында Абай атындағы Қазақ опера және балет театрының бір топ артистері төр­­тінші Укрина майданының жауынгер­лері­не көптеген концерт берді. 
Мына суретте сол майданда қазақ ті­­­­­­лінде шығып тұрған газет редак­ция­­сының қызметкерлері мен артистердің кездескен сәті бейнеленген. Бірінші қа­тар­да­ғылар (оңнан солға қарай): Ғарифолла Құр­манғалиев (астын сыздық.-Б.К.), Э.Ип­ма­ғам­бетов, Биби Артықова, В.Кузич. Екінші қа­тарда: әріп теруші Т.Мәткаримова (екінші), Үрия Тұрдықұлова (астын сыздық.-Б.К.), әріп теруші З.Баялина, үшінші қатарда И.Жуков, М.Діні­шев, Қалқаман Әбдіқадыров (бесінші), т.б. 1943 жыл. Мелитополь төңірегі».
Алдында отырып, «Сүйген жар» әнін сал­ған сайын Ғарифолла ата Құрманғалиев мы­на оқиғаны есіне жиі түсіріп, бүй дейтін: «Со­ғыстың кезі еді. Майдандағы әскерге кон­церт бересіңдер деп кіл артисті топ-тобымен сон­да жіберді. Қырылып жатқан адамды кө­зімізбен көрдік. Құдай салмасын!.. Қақаған аяз. Айнала орман. Жағамызды көтеріп, құ­лақ­шынымыздың екі жағын түсіріп байлап ала­мыз. Домбыраны тартуға қол жуыспай қа­ла­ды. Сол кезде саусақты перненің басы­нан бір, төменгі сағасынан бір басып қана, ырымын жасап, тек дауыстың күшімен алып шы­ғатынмын өз нөмірімді. Бірде сондай кон­церттерімізді қойып жатқан ек, әнімді бітір­ген менің қасыма қазақтың баласы жүгі­ріп келді. Өрімдей жас, Құдай-ау! «Ағатай-ай, елде қалған сүйген жарым бар еді, үйленгені­ме үш ай болған, соған мына хатты апарып бер­сеңіз!» – деп сәлемдемесін ұсынды маған. Уа­қыт тар. Ұзақ сөйлесе алмадық. Көпке дейін жаңағы жас жігіттің бейнесі, соғыстан аман оралар, оралмасы ойымнан кетпей қой­ды, сонан бірер күннен соң осы «Сүйген жар» әнім туды. 
Елге келгесін әлгі баланың хатын табыс­та­дым келіншегіне. Үстіне қызыл көйлек киген, кішкентай ғана қара торы жан. – Осы тұс­та ұстаз көзіне жас алатын. – Бірінші Ал­ма­тыда тұрады екен...» 
Айтпағымыз, Ғ.Құрманғалиевтың осы тақылеттес басқа да баяндауларына қарап, бы­лайғы жұрт тұрыпты, шәкірттерінің өзі «Сүй­ген жар» әнін майдан даласында жолы­ғып, өтініш айтқан қазақ солдатының аты­нан оның жарына арнағаны деп түсінеді. Бір­ақ солай еді деп растаған әнші-ком­пози­тор­дың сөзі еш жерде жоқ. Анығында, Ғари­фолла атамыз әңгімелеген оқиға – әннің тууына себепкер жайт қана. Бар болғаны – сол. Шығарманың астары, сыры – басқа. Со­ны ашып көрсетейік. 
Өктем саясаттың пәрменімен өлім отын сепкен соғыстың қақ ортасын­да жүру – жақсылық емес еді. Қаңғыған оқ ойламаған жерден бір бүйірден кеп қадалса не болмақ отыздан енді ғана асқан шағында?! Жары Рабиға, сары үрпек балапандары – Сәу­ле, Болат, Санаттың әкесіз кейінгі тағдыр­лары қалай болмақ?! «Ағатай-ай, елде қалған сүйген жарым бар еді, соған мына хатты апа­рып берсеңіз!» – деп қазақ солдатының қиы­лып айтқан өтініші, жандарына түсіп, жа­рылып жататын снарядтар, қансыраған, өліп жатқан адамдар, бәрі-бәрі Ғарифолланы осындай терең, ауыр ойға түсіргені хақ... 
Айта кетейік, пікір өзегі – «Сүйген жар­дың» тек әуенін ғана емес, алғашқы мәтінін де Ғарифолланың өзі шығарған, соны ұсы­найық, өз аузынан жазып алып, үйреніп ем, былай делінеді:
1. Салған әнім әсерлі асқақтаған,
Асыл достым айтылды арнап саған,
Сүйген жар.
Мұз төсеніп, бұлт жастап жүргенде де,
Күш беретін сен едің сонда маған,
Сүйген жар.
Қайырмасы:
Ауыр сын дегенде,
Талай сыр бар екен.
Дем берер жігітке,
Ар менен жар екен. 
2. Сынағандық емес ед жігіт арын,
Бұғып қалмай айтқанда ойда барын.
еу, сүйген жар.
Мен риза осыдан болсын десең,
Жеңіспен қайт демеп пең ынтазарым,
еу, сүйген жар.
Қайырмасы:
Арманым ақталып,
Мен тұрмын алдыңда,
Еркелеп, назданып,
Асылшы-ау мойныма. 
Өлеңдегі «Мен риза осыдан болсын де­сең, Жеңіспен қайт демеп пең ынтазарым» де­ген жолдар майданда қан кешіп жүрген сар­баздың сөзіндей әсер етеді. Ақиқатында бұл – концерттік сапарда бірнеше ай мұз тө­сеніп, бұлт жастанған, талай қауіп-қатерді басынан өткерген Ғарифолланың сезімі. Өз бей­несіне елдегі жарына аманат-хатын жол­даған қазақ жауынгерін прототип етіп алған. 
Өмір мен өлімнің ортасында жүріп, са­ғы­нышпен түзілген «Салған әнім әсерлі ас­қақтаған, Асыл достым айтылды арнап са­ған...» деген тармақтардың өзінен-ақ өлең мен әннің елдегі жас жары Рабиғаға бағыш­тал­ғанын бажайлау қиын емес...
«Сүйген жардың» бұдан өзге екінші нұс­қадағы мәтінін және назарға ұсынайық. Мұ­ның да сөзі Ғарифолла Құрманғалиевтікі. «Қа­зақстан әйелдері» журналында (1956 жыл) жария көрген. Шумақтары былай: 
1. Халқым сүйген ардақтап асыл жарым,
Еңбегіңмен ақталған таза арың.
еу, сүйген жар.
Еркелесең жарасқан тал бойыңа,
Саған арнап шалқытып ән шырқадым, 
еу, сүйген жар.
2. Атың сенің әйгілі болған мыңға,
Еңбегіңмен сен шырқап шықтың шыңға,
еу, сүйген жар.
Қала менен далаға үлгі болып,
Ұлы Отанда бөленіп тұрсың нұрға,
еу, сүйген жар.
3. Кел екеуміз қағайық қырда дабыл,
Нұрлы өмірге бастаған жолың даңғыл,
еу, сүйген жар.
Асыл жүрек айнымас бірге соқсын,
Өмір гүлін жайқалған жықпас дауыл, 
еу, сүйген жар.
Қайырмасы:
Қараймын өзіңе,
Көз алмай жаудырап,
Жарасып тұр жұлдыз,
Төсіңде балға, орақ. 
Өлең совет заманында омырауына сөл­кебай қадаған күрішші, шопан не механи­за­тор қыз-келіншектің біріне арналған тәрізді. Со­ны арқау еткендей. Бірақ мұның да ас­та­рын­да Рабиғаға деген құрметінің емеуріні жа­тыр... 
Қазақ халқы төбесіне көтеріп, алқап ар­дақтаған Ғарифолланың абыройының ала­сармауын ойлап, бабын жасау, шығар­ма­шы­лы­ғына кедергі келтіретін күйбің тірліктерге ара­ластырмау, сондай-ақ бірі келіп, бірі кетіп жа­татын қонағын күту, оның дос-жаран­да­ры­мен, ағайындарымен жақсы қарым-қаты­нас­ты сақтау, одан қалды балаларының тәр­тібін, сабағын қадағалау, үйдің тазалығы, үш мезгіл тамақ әзірлеу, т.б. толып жатқан ше­ті жоқ, шегі жоқ тірліктерді атқару – Ра­биғаның бір өзіне оңай шаруа емес, бірақ соның бәріне қабақ шытпай шаңырағының бе­рекеті, ұйытқысы бола білген... Бұрынғылар әйелдің көркем мінездісіне сүйсініп айтса керек: «Асыл болса алған жар – ханым емей немене, Жайлы болса мінезі – жаның емей немене», – деп. 
Ғарифолла ата Құрманғалиевтың өнер­дегі әріптес әм сыйлас інісі, атақ­ты әнші, актер Кәукен Кенжетаевтың мына бір естелігін келтіре кетейік, бүй дейді: «Біз­дің атақты әншіміз Ғарифолла Құрманғалиев үйін­дегі Рабиға жеңгеміз екеуі бір күні кешке жақын театрдың алдында келе жатыр екен. Біз­дің үлкен баламыз Ғайнидің кішкентай ке­зі еді, Шабал екеуіміз жетелеп келе жатып Ғарекеңдерге кездестік. 
Рабиға жеңгеміз Ғайнидің бетінен сүйіп, біз­бен амандасты. Сол кезде мен «Раха, осы мы­на бір баланы әрең тәрбиелеп келеміз, ал сіз жеті баланы қалай өсірдіңіз?» – деп сұра­дым. 
– Шырағым, Кәукен, менде жеті бала емес, сегіз ғой, – деді Рахаң. 
– Қалайша? Сегізінші қайдан келді? Біз бі­ле­тін жетеу емес пе еді?
– Жоқ, сегіз. Ғарифолланы қайда қоя­сың?! Және ең қиыны осы сегізінші, – деді Рахаң.
Шынында да, Рахаңның сөзінің жаны бар еді. Ғарекең үй шаруасына жоқтау кісі. Тек Рабиға жеңгемізге арқа сүйеп кеткен. Он­­сыз шай да қайнатып іше алмайды. Үстіне ко­стюм, аяғындағы туфлиге дейін Рахаң са­тып әпереді (астын сыздық.-Б.К.). Бірақ Ға­ре­кең жеңгемізге ештеңе сатып әпермейді де­ген сөзден аулақпыз.
Бір жылы Қазан қаласында гастрольде болдық. Сонда өз көзіммен көрген оқи­ғаны айтайын. Сол қаланың қонақүйінде кішкене лоток (дүкен) бар екен, содан Ғаре­кең Рахаңа аяқ киім алмақ болды. Аяқ киімін ше­шіп тастап, жаңағы Рахаңа деген туфлиді өз аяғына киіп көрді. Олқылау келді. 
– Ғареке, мұныңыз не?
– Жеңгеңе аяқ киім алайын деп едім.
– Размері қандай еді? 
– Оны білмеймін. Мынауың маған олқы­лау келсе, оған дәл болады, – деді» (Қараңыз: Кен­жетаев Кәукен. Дархан дарын. – Алматы: Өнер, 1980 жыл, 91-бет). 
Кәукен ағаның бұл естелігінен Рабиға мен Ғарифолланың арасындағы бір-біріне де­ген терең құрмет, сыйластықты аңдауға бо­лады. 
Әлгінде келтірген өлеңіндегі сөздері де мұ­ны растай түседі. «Халқым сүйген ардақ­тап асыл жарым, Еңбегіңмен ақталған таза арың...», «Атың сенің әйгілі болған мыңға, Еңбегіңмен сен шырқап шықтың шыңға...», «Саған арнап шалқытып ән шырқадым», 
«...Өмір гүлін жайқалған жықпас дауыл» де­ген жолдардан ризашылық бек байқалып тұр. 
Ғарифолланың бірінші жамағатының есімі – Кәмшат. Қызылқұрт руының қы­зы екен. Жастай кеткен. Сонан кейін Ра­би­ғаға үйленген. Ағайындары басында бұ­лар­дың қосылуына қарсы болыпты. Жетім деп­ті. Жалғыз депті. Ауқатты жақыны Ос­пан­ның Қалиы қызды үйіне қамап, есігін кілт­теп, қарауыл қойған. Бірақ Рабиға ебін тауып, терезеден шығып кетеді. Ғарифолла оны Ақкөл колхозында күзетші, жұрт «таз Ха­сан» деп атайтын ноғайдың үйіне әкеліп түсіреді. 
Бұл деректерді, басқа да мәліметтерді біз­ге 1994 жылы қағазға түзіп берген Қара­тө­бе ауылының тұрғыны (Матросов көшесі, 14-үй), Ғарифолланың төрт атадан қосы­ла­тын шөбере інісі – Амандық аға Нұғыманов. Ол «1953 жылдың тамыз айынан 1959 жыл­дың 10 ақпанына дейін, 1965 жылдың мау­сым айы мен 1967 жылдың қараша айы ара­­­­лығында Алматыда Ғарифолла ағайдың үйін­де тұрдым, сонда Рабиға жеңгеміздің өз ау­зынан естіген едім бұл тарихты» деген-ді. 
Рабиға 1915 жылы дүниеге келген. Әкесі – Төкешұлы Макар. Ескілікті жолмен таныс­тыр­сақ, Байұлының Жәдікбайы. Күйлі тұр­мыс кешкен, бай болған, болыс болған. Совет өкі­меті 1928 жылы мал-мүлкін тәркілеп, өзін жер аударады. 1934 жылы отыз тоғыз жа­сын­да дүниеден өтеді. Ал жамағаты – Ха­ди­ша 1898 жылы туып, 1944 жылы қайтыс бол­ған. Қолымыздағы деректердің бірінде Ма­кардың екі әйелінен сүйген перзенті – то­ғыз, енді бірінде – он үш делінеді. Бәрі – қыз, ұл көрмепті...
Рабиға 1980 жылы дүние салады. Қа­зақ­станның еңбек сіңірген артисі, ән­ші Сәуле Таудаева: «Рабиға апа біз студияда оқып жүргенде қайтыс болды. Шәкірттері жи­налып, Ғарифолла ағаның үйіне бардық. Сон­да ол көз жасын төгіп, қатты жылады, «жал­ғыз қалдым ғой» деп айта берді», – дейді (Суретте: Рабиға мен Ғарифолла. ЦГА РК. 1959 г. Ф. 1700). 
Ғарифолла Құрманғалиевтың перзент­тері: Сәуле (1937-2020) – әнші (лирикалық-колоратуралық сопрано), Қазақстанның ең­бек сіңірген артисі, профессор, 1964 жылы П.Чайковский атындағы Москва мемлекеттік консерваториясының вокал факультетін бітірген; Болат (1939-2005) – құрылысшы-инженер; Санат (1941-2021) – экономика ғылымдарының докторы, академик, 1976 жыл­дан 1992 жылға дейін Ет және сүт өнер­кә­сібі министрінің орынбасары болды, бұ­дан кейін де жоғары лауазымды қызметтер ат­қарды; Шаһризада (1949) – экономист, Г.Плеханов атындағы Москва экономика инс­титутын бітірген; Ғибрат (1947-1973) – құрылысшы; Нұрлан (1954) – ішкі істер са­ла­сына еңбегі сіңген қызметкер, полковник; Ерлан (1956-2007) – инженер-механик. 
Айта кетейік, Лимар, Бағадат есімді ұл­дары болған, ерте шетінеп кеткен.
Ғарифолла атаның ұл-қызы – әке өне­ге­сін, қадірін ұғып өскен. Әйтсе де, олардың дәйім көрсетер перзенттік сый-құрметтері, бап­ты күтімі – бәрібір тіршілігінде ащы-тұщы­ны тең бөліскен, артық-кемін көтере біл­ген, күйін қасы-қабағынан жазбай таны­ған, ажырамастай бауыр басқан қосағы тап Ра­биғадай бола ала ма? Ғарифолланың «жал­ғыз қалдым» деп егілуі – содан еді... 
Алыс замандағы даңқты Шал ақынның да (1748-1819) басына осындай қайғы түс­кен­де: «Кеудең – ана, бөксең – қыз зайыбым-ай, Сен кет­кен соң не болды қайран күнім!..» – деп күңі­ренуі жайдан-жай емес... 
Уақыт өте келе тыңдаушылардың ың­ғайына, талғамға қарай «Сүйген жар­­­дың» мәтіні тағы да жаңартылған. Мұ­ның авторы – мәшһүр ақын Ғафу Қайыр­бе­ков. Туындыны Ғарифолла кейінгі осы шу­мақ­тар бойынша үйреткен еді шәкірттеріне. Мәтін әншінің жеке жинақ кітабына да енген. Әуен­нің нотасы қоса берілген (Қараңыз: Құр­манғалиев Ғарифолла. Әнші дауысы (Ән­дер жинағы). – Алматы: «Жалын» баспасы, 1979 жыл, 101- бет).
Ғафу Қайырбеков бұл өлеңіне Ғарифол­ла­ның ілгерідегі өзі шығарған мәтіндерін ұс­тын еткен тәрізді. Сөз саптау үлгілерін са­лыс­тырып қарағанда жалпы нобайы ке­лің­кірейді...
Сөзімізді осы тұстан қайырайық. Украи­на даласында жүріп жатқан қасап қырғын­ның ортасында туған, халық арасына кең та­рап, қазақтың ән мәдениеті қорына енген Ға­ри­фолла ата Құрманғалиевтың «Сүйген жар» атты өлеңі мен әуені – Рабиға Макар­қы­зына (1915-1980) бағышталған сыры те­рең арнау, осыны біліп жүрейік! 

   Бөрібай КӘРТЕН, 
   Ақтөбе қаласы