Балықшылар мерекесі, «кеме қалған» және тарпаң құландар

Сыр өңірі – тұтас жұрттың анасы. Сырдарияның суымен нәрленіп, сан ғасыр бойы қарға тамырлы елдің тарыққанда паналар мекені болған, бауырынан талай жақсылар мен жайсаңдарды, батыр-бағлан, сүлейлері мен сөз зергерлерін түлетіп, ұлт руханиятының құтханасына айналған берекелі байтақ. Арал теңізі – ұлттың жаны һәм жады. Арал десе, кемерінен асқан көкала толқын, балық пен құс, жағасы жайқалған ну, өрісі толы аң көз алдыңа елестейді. «Ақтабан шұбырындыда...» босқан халық Сырға барып табан тіреп, сол өлкеде ес жиып, жауынан есе қайтармап па еді. Арал теңізі ғасырлар бойы Алаштың алтын тәжіндей асқақ толқып, адуын күй кешіп жатпап па еді... Сол қасиетті өңірге барудың сәті түсті. 

Шетелге 7 000 тонна балық өнімін экспорттайтын зауыт

10 қазан – балықшылар мерекесі. Өйт­ке­ні бұл күн – қазақ топырағында ресми түрде балық шаруашылығы өндірісінің құ­рылғанына 100 жыл толған күн. Шын­дығында, қазақ балықшыларының бұл кәсіппен айналысқанына талай ғасырдың жүзі болған. Арал балықшыларының ай­туын­­ша, археологтар осы өңірден 7 мың жыл бұрын қолданылған болуы мүмкін ба­лық аулауға қажетті құрал-саймандарды тап­қан. Бұл біздің далада балық аулау ісінің ерте­ден басталғанын білдіреді. 
ҚР АШМ Балық шаруашылығы ко­ми­те­тінің төрағасы С.Сермағамбетов, Ха­лық­ара­лық Аралды құтқару қорының Халық­ара­лық ынтымақтастық бөлімінің басшы­сы Қ.Құлмағамбетов, Зайсан-Ертіс облы­сара­лық бассейндік балық шаруашылығы инс­пекциясының басшысы Т.Рахымжанов пен Жайық-Каспий облысаралық бас­сейн­дік балық шаруашылығы инспек­ция­лары­ның басшысы Н.Гайсин, облыстық басқар­ма, департамент басшылары, Астана, Ал­ма­ты қаласынан арнайы келген қонақтар, зиялы қауым өкілдері, балық шаруашылы­ғы­ның ардагерлері мен сала майталмандары Арал ауданына арнайы барып, мерекелік шараларға қатысты. 
Аудан әкімі Аманжол Оңғарбаевтың ай­туынша, облыста 11 балық зауыты бар бол­са, соның ішінде 23 900 тоннаны құрай­тын 9 балық өңдеу зауыты Арал ауданында жұмыс істейді. Жыл басынан бері аудандағы ба­лық зауыттары 2 500 тоннаға жуық ба­лық және балық өнімдерін 12 елге экс­порт­та­ған. 
Қонақтар ең алдымен «Арал» СДО ба­лық өңдеу зауытының жұмысымен та­ныс­ты. Бұл Аралда балық өңдеу үшін құрылған ал­ғаш­қы зауыттардың бірі. Балық шаруа­шылығының дамуына еселі еңбек еткен та­лай ардагер еңбек еткен. Кәсіпорын жы­лына 7 000 тоннаға жуық балық өңдейді. Кә­сіпорында 50-ге тарта жұмысшы қызмет етеді. Балық аулау, сақтау, өңдеу, сату жұ­мыстарымен айналысады. Ресейге тұз­дал­ған әрі кептірілген майда шабақ жіберсе, Польшаға филе дайындап, экспортқа шы­ғарып отыр. Мұнан бөлек Нидерланды, Гер­мания, Грузия және Қытай сынды алыс-жақын шет мемлекеттерге өнім жөнелтіп отыр­ған кәсіпорын тәулігіне 16 тонна ба­лықты мұздатуға, 4,8 тонна филе және стейк, 1,6 тонна балық фаршын шығаруға қау­қарлы.

Аталған өндіріс ошағының негізін қа­лаушы, аудандық Ардагерлер кеңесінің тө­ра­ғасы Әділбек Ізбасарұлының мәлі­ме­тіне қарағанда, зауыт бұрынғы «Арал­рыбпромның» ізімен 2008 жылы құрылған. 2010 жылы алғашқы өнімі шығып, осы уақытқа дейін өнім көлемін бірнеше есеге арт­тырған. Теңіздегі 5 участок, қосымша көл­дерден балық ауланып, дайындалған өнім­ді тұрақты түрде шетелдерге шығарып отыр. 2012 жылдан бері «Еурокод» белгісін алып, көрші мемлекеттерге жіберуде. Бұл кә­сіпорынның аралдық бренд қалып­тас­тыру­да орны ерекше деп айтуға толық негіз бар.
«Арал» СДО балық өңдеу зауыты кейін­гі уақытта қалдықсыз өнім шығаруды қолға ал­ған. Тазаланған балықтың қабыршағы мен ішкі ағзалары далада қалмайды. Мұз­датқышта қатырылып, Шымкенттегі жем дайындайтын арнайы кәсіпорынға жібе­рі­леді. Балық сүйегінен дайындалған жем мал шаруашылығына өте қажет.

Балықшылар конференциясы

Теңізді өлке десе, ең алдымен балық ес­ке оралады. Арал ауданы елімізде ба­лық өндірісі дамыған бірден бір аудан. Арал­д­а белгілі қоғам қайраткері Төлеген Медетбаевтың ескерткіші бар. Осыдан бір ға­сыр бұрын, нақтырақ айтсақ, 1921 жылы Арал совдепінің төрағалығына сайланған Т.Ме­детбаев пролетариат көсемі В.Ленин­нің Балтық жағалауындағы аштықтан бұрал­ған халықты құтқаруға ел болып кө­мектесуін сұраған үндеу хатына 14 вагон ба­лық жіберіп, тұрмысы тұралаған елді аш­тықтан аман сақтап қалған. Бұл балық өн­дірісі құрылардан 2 жыл бұрынғы жағ­дай. Демек, Арал тұрғындары сол кездің өзін­де балық аулауды ата кәсіп етіп, тірші­лі­гін ықтияттап отырған.
Мереке аясында аудандық Мәдениет үйін­де «Балық шаруашылығы өндірісінің 100 жылдығына» арналған республикалық ғы­лыми-танымдық конференция өтті.
Аталған жиынға аудан әкімі Аманжол Оң­ғарбаев төрағалық етіп, балық өн­дірі­сі­нің аудан халқы үшін ғана емес, тұтас мем­лекет үшін қандай маңызды екеніне тоқ­талды. 
Аудан әкімі конференция барысында ауданда өтіп жатқан мерейтой қарсаңында ай­мақ басшысы Нұрлыбек Нәлібаевтың құт­тықтау хатын көпшілікке оқып беріп, өңір балықшыларына арнайы лебізін жет­кізді.

Талай жыл тірнектеп қызмет еткен жан­­дардың ақ-адал маңдай тері елеусіз қалып жатқан жоқ. «Су келсе, тір­шілік келеді» деген. Кейінгі жылдары «Қам­баш», «Ақшатау» көлдер жүйесі тіршілік нә­ріне толып келеді. Кіші Аралдың қайта ке­неріне келе бастауы, елдің несібесін арт­тырып, берекесін кіргізе түсті. «Балық шаруашылығын дамыту бойынша қабыл­да­нып жатқан шаралар» туралы жиында ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің Балық шаруашылығы комитетінің төра­ғасы Серік Сағитжанұлы арнайы сөз сөй­ле­ді. Қазір Балық шаруашылығы комитеті ба­лықшыларға қолайлы заң қабылдауды қол­ға алып жатыр. Комитет төрағасының айтуын­ша, балық шаруашылығының ел эко­­номикасына қосар үлесі зор. Бұдан кейін балық шаруашылығы саласының ар­­дагері, мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақ ССР Балық шаруашылығы министрі қызметін атқарған Құдайберген Саржанұлы «Өңіріміздегі балық шаруашылығын да­мы­тудың оңтайлы жолдары» туралы өз ойын ортаға салды. Ардагердің пікірінше, балық өсіру үшін су керек. Суды сақтау, қорғау, ба­рын бағалау – бүгінгі ұрпақтың міндеті. Қы­зылорда облыстық табиғи ресурстар жә­не табиғат пайдалануды реттеу басқар­ма­сының басшысы Ғалымжан Бақтығали­ұлы облыстағы балық өсіру ісінің өткені мен бүгіні туралы сөз алса, халықаралық ұйым­дармен Арал мәселесі бойынша ке­шенді шаралар қабылдауда жан-жақты жүр­гізіліп жатқан жұмыстар жөнінде Ха­лық­аралық Аралды құтқару қоры атқарушы комитетінің халықаралық қатынастар бө­лімінің басшысы Қайрат Амангелдіұлы өз пікірін айтты. 
Конференцияға қатысушылар балық шаруашылығы саласын дамыту, өзекті мә­селелерді шешу және өзге де маңызды жұ­мыс­тар бойынша жан-жақты пікір алмас­ты.
Жиын соңында Арал балық шаруашы­лығы өндірісінің құрылғанына 100 жыл толуына орай балық шаруашылығы сала­сы­на елеулі үлес қосқан ардагерлер облыс­тық және мемлекеттік медальдармен наг­рад­талды.

Арал – Каспийдің егізі

Теңізден маржан сүзген балықшылар үшін бұл күннің орны ерекше. Бұл – өткенді еске алып, рухани серпілетін сәт. Бүгінгі мерейлі тойға жиналған қонақтар теңіз ерлерінің құрметіне ашылған «Балық­шылар» аллеясында және елімізде теңдесі жоқ «Балықшылар» мұражайында болып, тарих­тан сыр шертер құнды жәдігерлермен та­нысты. Аллея аумағында қонақтар ағаш отыр­ғызды. «Қарашалаң» балық өңдеу зауы­тының ашылуына  қатысып, су жаңа 11-зауытты іске қосты. Бұл зауытта жылы­на 6 мың тонна балық өңдейді. Заманауи тех­нологиялармен жабдықталған зауыт өнім­дері шетелге экспортталады. Жаңа зауыт 70-тен астам адамды жұмыспен қам­тиды.
«Балықшылар» мұражайы – Арал теңізі тарихының хронологиясымен танысудың, оның құпиясы мен ерекшелігін білудің, даңқ­ты ардагерлерін еске алудың, шағаласы шарқ ұрып, балығы тайдай тулаған кезеңге көз жүгіртудің таптырмас орны. 
Зерттеушілердің айтуынша, әлемдегі теңіз­дердің бәрі сағат тілімен айнала аға­тын болса, тек Арал ғана оған қарсы ағыс­пен жүреді екен. Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белдеуіндегі бірден-бір көгіл­дір су айдыны саналған. ХХ ғасырдың 60 жылдарына дейін әлемдегі ең үлкен төрт теңіздің бірі болса, қазір суы ондаған есе азай­ған.   
Оның апатқа ұшырағанға дейінгі кө­лемі – 1 066 км³, тереңдігі – 30-60 метр, тұз­­­­ды­лы­­ғы – 10-12% болған. Сол кездерде жы­лы­на 50-150 мың балық ауланса, теңіз жа­ға­сы­нан едәуір мөлшерде бұлғын терісі иге­рілген. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде 17 ба­лық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмыс істеген.

Арал ертеден бастап көптеген ғалым мен саяхатшының жазбаларына түскен. Тіпті, бұл теңізді «жұмбағы көп су» деп ата­ғ­ан­дары да бар. Әр жазбада аты әртүрлі атал­ғанымен, бір дерекке баса мән беруге болады. Ол көл көлемінің үлкендігі. Х ға­сыр­да өмір сүрген араб географы Әл-Истахри Арал теңізін «Хорезм көлі» деп ата­ған екен. Ол өз жазбасында: «Бұл көлдің ай­наласы 100 фарсах. Суы тұзды, көлге Жей­­хун, Илаш Сырдария және басқа өзен­дер құяды», – дейді. Егер 1 фарсахтың 6 шақырым екенін есепке алсаңыз, көлдің кө­лемін болжау қиын емес. Ал тағы бір пар­сы зерттеушісі оның көлемі 300 фар­сах­тан асады деп суреттеген. Көріп отыр­ға­нымыздай, ежелден-ақ Аралдың айдыны саяхатшылар мен географтардың назарын аударған. 
Зертетушілер ежелде Каспий мен Арал қо­сылып жатқан дейді. «Кас­пий мен Арал – егіз» дейтін де ұғым бар. Өйт­кені, өңірден киттің, ірі ұлудың, қызыл балықтың сүйектері табылған.

«Біз қазір теңізде жүзіп барамыз»

Мерекелік іс-шара аяқталған соң біз Аралдың тәжі сынды бақуатты ауылға – Қаратереңге аттандық. Арал – жер көлемі бойынша еліміздегі ең үлкен аудан. Мұнда 80 мыңның үстінде халық тұрады. Халық негізінен балық, егін және мал шаруашылығымен күн көреді.
Қаратерең ауылының әкімі Берікбол Маханов пен «Барсакелмес мемлекеттік та­биғи қорығы» республикалық мемлекет­тік мекемесінің күзет бөлімінің инспек­торы Сабыржан Төрениязов жол бастап, ақын Асантемір Қаршығаұлы екеуміз ауыл­ды аралап, ары қарай жолға шықтық. 11-қазанның жаймашуақ күнінде қай ба­ғыт­ты таңдаймыз деген сұрақ тұрды. Біз аты аңызға айналған Барсакелмес пен кіші Арал­дың айдынын көрудің біреуін таң­дауы­мыз керек. Өйткені Барсакелмеске барып-қайту үшін тұп-тура бір күн кетеді. Жол алыс әрі нашар. Аты айтып тұрғандай, Барсакелмеске барып-қайтудың машақаты да жетерлік. Ал балықты өлкеге барып тұ­рып, Кіші Аралдың айдынын көрмей қайту да қолайымызға жақпады. Барсакелмеске келер жолы барармыз деп уағдаласып, кіші Аралға, «кеме қалған» ауылдарға баруды ұйғар­дық. Қайраңда қалған кемені көру үшін Ақбасты ауылына бару керек екен. Қара­терең мен Ақбастының арасы  100 ша­қы­рымнан асады. 
Брасакелмес қорығы 1939 жылы құ­рыл­­ған. Арал теңізі тартылған соң шөлді қо­рықтың аумағы кеңейген. 2016 жылы ЮНЕСКО-ның биосфералық резерваттар тізіміне, 2023 жылы осы ұйымның Дүние­жүзілік табиғи және мәдени мұралар тізі­міне енген. Қорықта керқұлан, қарақұйрық, шағыл мысығы секілді жануарлар, құстың 250-ге жуық түрі, сирек кездесетін жән­діктер мен өсімдіктер мекен етеді. 942 құлан, 361 бас қарақұйрық бар. Екеуі де қы­зыл кітапқа енген. Сабыржан Қуа­ныш­ұлы­ның айтуынша, Барсакелместің құланы өте тарпаң. 2019 жылы Германиядан ар­найы ғалымдар келіп, осы жердің құлан­да­рын Торғай қорығына жерсіңдіру үшін әкет­пек болған. Алты ай бойы арнайы қор­шау аумағына кіргізу үшін жанталасқан. Шетелдік ғалымдардың пайымынша, әдет­тегі құландар 1 метрден артық қоршау­дан секіріп өте алмайды. Ал Барсакелмес құлан­дары 2 метрлік қоршаудан орнында тұрып қарғып кеткен. Өздерін қыспаққа алған ма­шиналардың айнасын шайнап, адам­дар­ға да сес көрсеткен. Ақыры, жаз бойы алы­сып жүріп, екі құланды ғана ұстай алыпты.

«Мұндай тарпаңдыққа барлығы таң­ғалды. Мына Барсакелместің қайсар таби­ғатымен әбден тағыланып кеткенін олар қай­дан білсін», – дейді қорық қызмет-
кері. 
Көкарал – мемлекет Аралды сақтап қалу үшін жасалған арнайы бөгет. Ұзақ жылдан бері бұл жұмысты ел және ха­лықаралық қорлар арқылы ықтиятты ат­қарып келеді. Бөгеттің жағалауын тағы екі метрге биіктету жұмысы да атқарылу үстінде екен. Өйткені Арал суы қазір осы бөгет арқылы сақталып тұр. Егер бөгет бұзыл­са, су Үлкен Аралға қарай ағады. Ол су шөлге сіңіп жоқ болады деген сөз. Жол-жөнекей Көкаралдың бойына тоқтап, оның маңызы мен мәніне қанықтық. Берікбол Кешубайұлы бөгетті биіктетудің ел үшін қаншалықты маңызды екенін тәп­тіштеп түсіндірді. Қазіргі Арал көлі ар­қы­лы тұтас аудан халқы күнін көріп отыр. Кіші Арал суы бірде көбейіп, бірде ортайып тұра­ды.
«Егер мына судан айырылсақ, онда осын­дағы халықтың әлеуметтік жағдайы күрт нашарлайды. Жұмыссыздық көбейеді. Халық суға үйренген. Олар көлсіз, көл оларсыз өмір сүре алмайды. Су көбейсе, қуа­намыз. Су ортайған жылы уайым мең­дейді», – дейді жас әкім. 
Одан ары Ақбасты ауылына жолға шық­тық. Жол бойы құмдауыт даланы ен­дей өтіп келеміз. Жолбастаушылардан әлсін-әлі: «Бұрын мына жерде теңіз болған ба?», – деп сұрай береміз. Олар судың қай жерден басталып, қай қыратқа дейін жеткенін тәптіштеп түсіндіріп келеді. Бір кезде Берікбол Кешубайұлы: «Біз қазір теңіз­дің астында жүзіп келеміз...», – деді. Мен аңтарылып қалыппын. Қарапайым адамның образды сөйлегеніне тәнті болып,  жүрегім шымыр ете түсті. Теңіз қазіргі айлағынан неше есе қысқарғанын «Балық­шылар» мұражайында тәптіштеп түсін­дір­ген еді. Арнайы видеороликтен де көргенбіз. Шынымен де жүрек ауыртар қасірет. 

«Теңіздің астымен...» келе жатқанда, ал­дымыздан қара кеме шықты. Көз көрер маң­да су жоқ, қайық тұр. Қайықтың маңын­да «шөл даланың қайықтары» түйелер жүр... 
Ақбасты ауылына жеттік. Ауыл орта­сында Арал қасіретінің ескерткіші болып, бір кеме тұр... Бұл ауыл төртқара мен жа­қайымдардың ежелгі мекені екен. Сол күні төртқаралар бабаларына арнап ас беріп жатыпты. Асантемір ақын аста сол сәтте жазылған өлеңін оқыды. 
Қазақтың хас классигі Әбдіжәміл Нұр­пейісов арқылы бұл маңды жақсы білеміз. «Қан мен тер», «Соңғы парыз» секілді өлмес туындыларды оқығандар осы табиғатты айқын сезінеді. Сол романдағы жер аттары айналаның бәрі. Тек теңіз алыстап кеткен...
Қайтар жолда Арал айдынына шығып, кеш­кі шапақпен бірге теңіздің толқындары­на ұзақ қарап тұрдық.