Бразилиядағы қазақ математик – Алексей Майлыбаев

Бұл күндері Астанада Талдау, қолданбалар және есептеулер жөніндегі халықаралық конгресс (ISAAC-2025) өтіп жатыр. Орталық Азияда бірінші рет өткізіліп тұрған, Қазақстанның ғылыми беделін жаһандық деңгейде көтеруге ықпал ететін айтулы іс-шараға әлемнің әр бұрышынан 700-ге жуық ғалым келді. Бәрінен бұрын көпшіліктің назары Бразилиядан келген, тегі қазақ Алексей Майлыбаевта болды. Конгрестің алғашқы күнінде баяндамасын қазақша бастаған Алексей өз сөзінде Қазақстанмен ерекше байланысты сезетінін айтып, көпшілікті тәнті етті. Ал бүгін оған ҚР Президент жанындағы Ұлттық ғылым академиясының вице-президенті Асқар Жұмаділдаев салтанатты түрде Қаныш Сәтбаев атындағы медальді табыс етті. Бразилияның бас қаласы – Рио-
де-Жанейродағы Таза және қолданбалы математика ұлттық институтында (IMPA) жұмыс істейтін Алексей Абайұлымен Астанада кездесіп, аз-кем сұхбаттасқан едік.

– Конгресс басталғалы бері көп­ші­лік әлеуметтік желілерде «Бра­зи­лиядан мықты, қазақ математик келіпті» деп жар салып, сіз туралы жарыса жазып жатыр. Өзіңіз де баян­дамаңызды бастамас бұрын «Әкем – Қазақстанда дүниеге кел­ген. Мен осы елмен ерекше бай­лан­­ысты сеземін» деп қазақша сөйле­діңіз. Әкеңіз Қазақстанның қай өңірінен? Өзіңіз, отбасыңыз тура­лы айта отырсаңыз.

– Әкем – Көкшетау қазағы. Ал анам – Вильнюстің тумасы, литвалық. Мен сол Вильнюс қаласында дүниеге келдім. Ол кезде ата-анам Ленинград универ­ситетінде физика факультетінде оқып жүрген. Екеуі сонда танысып, көңіл жарастырып, шаңырақ көтерген. Анам мені босанған соң, Вильнюстегі нағашы әжеме тастап, оқуын жалғас­тырған. Кейін әкем екеуі Мәскеу түбін­де Черноголовка деген жерде ғылыми орталықта жұмысқа тұрған соң, мені өз қастарына алып кетті. Сонда қарын­дасым дүниеге келді. Мен сонда өсіп-өндім. Ата-анам – физик-ғалымдар. Кеңес үкіметі кезінде түрлі институтта еңбек еткен. Алайда Қайта құру ке-
з­еңінде ғылымнан біржола кетіп, биз­неске бет бұрған. Қазір олар Вильнюсте тұрады. 

– Ал сіз ғылымға қалай кел­дің­із? Ата-анаңыз ықпал етті ме?

– Мен тұрған қалашық ғылыми орталық саналатын. Ондағы тұрғын­дардың дені – ғалымдар. Достарымның ата-аналары да ғалымдар болатын. Ата-анам «Ғалым бол» деп еш қысым жасаған емес. Дейтұрғанмен, ғалым­дардың ортасында өскендіктен алды­мен өзім қызыға бастадым. Мен мате-
м­атиканы 5-сыныптан бастап ұнат­тым. Ол пән десе, ішер асымды жерге қоя­тын жағдайға жеттім. Одан басқа са­лада жүргенімді еш елестете алма­дым. Соңғы екі жоғары сыныпты Мәскеу мемлекет­тік университеті жанындағы мектепте оқыдым. Содан соң ММУ-дің Механика-математика факультетіне оқуға түстім. Сонда кан­ди­даттық дис­сертация, кейін доктор­лық диссерта­ция қорғадым. Біраз жыл сонда жұмыс істедім. Жұмыс барысы­мен әлемді көп шарладым. Көп елдің мамандарымен тәжірибе ал­мастым. Әсіресе, Рио-де-Жанейроға көп бара­тын­мын. Біз онда­ғы мамандар­мен тығыз байланыста жұмыс істедік. 7 жылдай ары-бері жұ­мыс барысымен жүргенде, бразил­ия­лық арумен бас қосып, сонда қоныс аудардым. Бүгінде онда тұрып жат­қаныма 15 жыл болды. Оңтүстік Амери­каның ең беделді мате­м­­ати­калық орталықтарының бірі – Таза және қолданбалы математика ұлттық институтында (IMPA) жұмыс істеймін.

– Сіз туралы мәлімет іздестір­генімде барлық жерде, тіпті ғылыми еңбектеріңізде Алексей А. Майлыбаев деп жазатыныңызды байқадым. Әкеңіздің есімін қал­дыр­май жазу ол кісіге деген ай­рық­ша құрметіңіздің белгісі ме?

– Иә, мен үшін бұл – маңызды. Негізі, көп ғалым әкесінің есімін жазбайды. Ал мен толық жазбасам да, үнемі қалдырамын. Әкемнің есімі тегіммен қатар жазылғанын қалаймын. Бей­саналы түрде, мұның мен үшін маңызы зор.

– Қазақстанға жиі келіп тұра­сыз ба?

– Бала кезде әкеммен жиі келе­тінмін. Әсіресе, каникулды осында өткізу үшін Көкшетауға алып келетін. Пойызбен, сосын автобуспен, кейін көлікпен ұзақ жүріп, иен далада орна­ласқан ауылға барғанымыз әлі есімде. Онда тәтем тұратын. Қораға сиыр, қой­ды қамап, есік алдында ойнағаны­мыз әлі есімде. Біз келгенде қой соя­тыны да есімде қалып қойыпты. Сосын Көкшетаудағы қысқы мұз қалашық­тары да әлі жадымда. Басқа жерде он­дай қалашық көргенім жоқ. Негізі, бала кезде Көкшетау жақта естен кетпес сәт көп болды. Есейген соң да келіп тұрдым. Мұнда әкемнің бауырлары: үш тәтем, бір ағам тұрады. Бәрімен жақсы араласамын. Бүгін кешке Астанада тұратын тәтеме қонаққа барамын. Қалғаны Алматыда тұрады. Оларға осы конгресс аяқталған кезде бір күнге барып қайтатын болдым.

– Қазақстандағы ғылыми жиын­ға бірінші рет шақырту алып тұрсыз ба? 

– Жоқ, бұған дейін де шақырған. Алайда ол кезде мүмкіндік болмады. Ал осы жолы конгрестің өту уақыты Бразилиядағы қысқы каникулдармен тұспа-тұс келді. Бразилия Оңтүстік жарты шарда орналасқандықтан онда қазір – қыс уақыты. Сондықтан ша­қыр­ту алғанда қуана-қуана келістім. Расында да, мені мұнда шақырған­дарына мың алғыс! Мұнда өтіп жатқан конгрестің маңызы зор. Әлемнің жетекші ғалымдарын бір алаңға жи­най білу – қиынның қиыны. Әсіресе, тым алыста тұратын ғалымдарды шақыру оңай шаруа емес. Десе де, мен деген мықты ғалымдарды шақырып, әлемнің үздіктерімен кәсіби байланыс орнатуға мүмкіндік жасағанына өте қуаныштымын. Өзіңіз баяндамашы­лардың тізімін оқысаңыз, расында, Астанаға мен деген мықты ғалымдар­дың келгенін байқайсыз. Олардың қатарында математикалық Нобельге баланатын марапат – Филдс медалінің иегері швейцариялық Мартин Хайрер мен әйгілі математик Надер Масмуди бар. Осы ретте ұйымдастырушыларға, соның ішінде өте білікті маман әрі мықты ұйымдастырушы Сұраған Дөрбетханға алғыс айтамын. Сұраған­мен жақын танысып, оның қарым-қабілетіне қайран қалдым. 

– Баяндамаңыздың әлқиссасын қазақша бастау идеясы қайдан туындады?

– Бұл – өз қалауым. Мен ұшақтан таңғы төртте түсіп, тоғызда баяндама оқыдым. Ұйымдастырушылармен ақыл­дасқан кезде конгрестің шымыл­дығын мен ашатын болғандықтан, қазақша бірнеше сөз айтайын деп шештім. Сіз айтқандай, көпшіліктің тегіме, түріме таңғалып жатқаны анық. Көпшіліктің мені ерекше құрметтеп, бірге суретке түсіп жатқаны көңілді семіртеді. Қазақтың өте қонақжай екенін бала кезден жақсы білемін ғой. Мұны осы жолы да сездім. Мені құша­ғын жайып, ыстық қарсы алды. Әлбет­те, ұлтым қазақ екенін білгендер руым туралы сұрайды. Маған мұның маңыз­ын бала күнімде үлкендер түсіндірген-тін. Алайда мен өскен жерде ешкім ру сұрамайтындықтан мұны елемеппін. 

– Руыңыз кім расымен?

– Орта жүз, Арғыннан тараймын. Атығаймын. 

– Қазақстанға бірнеше рет кел­сеңіз де, Астанаға бірінші рет кел­іп тұрғаныңызды айтып қалдың­ыз. Бас қаланы аралай алдыңыз ба?

– Иә, Астанаға бірінші рет келіп тұрмын. Әзірше университет пен қонақүй арасында ғана жүрмін. Мей­рамханаға барып, қазақша ет жедік. Бірақ ол тағам маған тым «еуропаша» секілді көрінді (күліп). Мен бала кезде басқаша әзірленген ет жегенмін. Бас қалада қыдырып үлгерермін. Десе де, сыртқа шықпай-ақ, мына универ­си­теттің әсемдігіне тамсанумен жүрмін. Заманауи білім ордасы. Мұнда түрлі елден келген мамандар басшылықта әрі оқытушылық қызметте жұмыс істейтінін естіп-білдім. Бұл – пайдалы. Себебі олар өзге елдің тәжірибесін, басқаша көзқарасты «енгізеді». Ғы­лым – ұлттық қызмет емес, ол – хал­ық­аралық қызмет. Әлемнен оқшау­ланып, бір өзің ғана отырып, ғылым­мен айналыссаң, одан түк нәтиже шықпайды. Бразилиядағы мен жұмыс істейтін институттағы ғалымдардың да тең жартысы – шетел ғалымдары. Буыны қатаймаған жастардың универ­ситет қабырғасында жүріп-ақ,  халық­аралық қауымдастықтың не екенін білгені – ғажап нәрсе. Әсіресе, аспиран­турада оқитындар көп елдің тәжіри­бесін көруге тиіс. Жетекшілігімдегі аспиранттарды шетелге бірнеше айға арнайы жіберемін. Халықаралық тәжірибе түбі пайдасын тигізеді. Сіз зерттеп жүрген тақырыпты жапондық, америкалық, поляк ғалымдары зерттеп жүруі мүмкін. Олармен байланыс орнатып, идея алмасу – өте тиімді. Мықты ғалымдармен бірнеше минут идея алмасқаның бірнеше айға жал­ғасатын жұмысыңды қысқартады. Сон­дықтан жас ғалым халықаралық деңгейде араласа білуі керек. Көп адам идеясын ортаға салудан жасқанады, ал менде ондай жоқ. Бүкпесіз, бәрін айта беремін. Менің айтқанымнан бірдеңе іліп алатыны хақ, мен де олардың жауабынан өз пайдама жарарын аламын. 
Бүгінде қолданбалы сипаттағы ма­тематика көп сұранысқа ие екені бел­гілі. Жасанды интеллект – ол матем­атика. Күн сайын шығып жатқан ақ­парат­тық технология – ол да  матема­ти­ка. Минут сайын шығып жатқан ақпаратты қорғау – ол тіпті математи­ка. Бәрі математикамен тығыз байла-
н­ысты. Қазір математиканың пайдасы білініп жатыр. Өмірін математи­камен байланыстырамын деген жастардың болашақта еш өкінбейтіні хақ. Мате­матикаға бейіміңіз болса, қомақты қаражат таба аласыз. 

– Кеше Ұлттық ғылым ака­де­мия­сының вице-президенті Асқар Жұмаділдаев сізге Қаныш Сәтбаев­ атындағы медалді табыстап тұрып, «Қазақ­стан – халқы аз мемлекет, сондықтан халықаралық деңгейде танылған азаматтарымыз біз үшін аса қымбат. Алексей – Бразилияда тұр­ақты ғылыми қызмет атқарып жүрген көрнекті ғалым. Біз оны бүгін осы жерде көріп отырғаны­мызға қуаныштымыз және бұл медальмен ризашылығымызды біл­діргіміз келеді» – деді. Сіз мұн­дай марапатты күтпеген боларсыз?

– Әлбетте, күтпедім! Бұл – мен үшін үлкен құрмет! Қатты қуандым! Қазақ­станда мені ғалым ретінде бағалап, елеп-ескергені – мен үшін өте маңыз­ды! Мұндай бағаға, марапат пен құр­метке лайық болып жүремін деп сене­мін. Осы үш күн ішінде көптеген қазақ­стандық маманмен танысқаным сонша, алдағы уақытта ғылыми байлан­ысты өрбітеміз деп сенемін. 

– Сіз секілді мықты маманды ен­ді таныған ел тарапынан жұмыс­қа шақыру түссе, Қазақстанға келер ме едіңіз?

– Қуана-қуана келетін едім. Кейінгі кезде шетелге сирек барып жүрмін. Балама қарауым керек. Оқуын, тәрбие­сін қадағалауым қажет. Десе де алдағы уақытта байланыс орнатып, тәжірибе алмасып тұрсақ, керемет болар еді. Расында, мұндағы тұрғындардың дамығысы келетіні, дамып жатқаны көзге көрініп тұр. Үкімет ғылымға ақша салып қарап отырмай, сонымен қатар баса назар аударып жатқаны да анық байқалады. Мен осы үш күннің ішінде Қазақстанда алға ілгерілеу үшін көп нәрсе жасалып жатқанын ұқтым. Болашақта шақырып жатса, әрине, қуана келісіп, бар білгенімді ортаға салар едім. 

– Әңгімеңізге рахмет! Іске сәт!

Сұхбаттасқан 
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ