Дінзухра Тілендиева: Әкемнің ешкімге ұқсамайтын қолтаңбасы болды

Биыл  қазақтың атақты күйші-композиторы, дирижер, домбырашы, Қазақ КСР халық әртісі, КСРО халық әртісі, Халық Қаһарманы Нұрғиса Тілендиевтің туғанына 100 жыл толуына байланысты оның ғасырлық мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде аталып өтті. Соған орай композитордың қызы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Нұрғиса Тілендиев атындағы «Отырар сазы» Мемлекеттік академиялық фольклорлық-этнографиялық оркестрінің көркемдік жетекшісі және бас дирижері Дінзухра Тілендиевамен сұхбаттасып, одан әкесінің шығармашылық ғұмыры туралы сұрап, бірнеше сауал қойған едік.

– Сіз өткенде Нұрғиса Тілендиев атын­­дағы дирижерлер конкурсына қа­­тысты баспасөз конференциясында өзіңіз­ге қойған бір сұраққа берген жауа­­быңызда «Әкем дүниеден өткенде 13 жаста едім» деп едіңіз. Сол жа­сыңыз­­ға дейін әкеңіздің қандай ұлы ком­­позитор екенін, оны халқының қа­­лай құрметтейтінін сезіне алдыңыз ба?

– Әрине, кім болса да, қандай тұлға бол­­са да әке – бала үшін қашан да ең алды­мен әке болып қала береді. Мен күллі қа­зақ­­қа белгілі композитор Нұрғиса Тілен­диев­­тің перзенті екенімді мақтаныш тұ­та­мын. 
Ес білгелі әкем мені қасынан тастамай­тын. Сондықтан ол кісіні халықтың қалай сый­­лап, құрметтейтінін көріп өстім. Егер ел әкеңді төбесіне көтеріп, қадірлеп жатса, ба­­ла болсаң да әкеңнің ерекше адам екенін жа­­ның сезеді ғой. Бойыңды мақтаныш се­зі­мі билейді.

– Әкеңіздің сіздің өнерге келуіңізге қан­дай әсері болды?

– Әкем кішкене кезімнен: «Дінзухрам ме­нің жолымды қуады» дейтін. Ал өзі ме­нен «Кім боласың?» деп сұрағанда «Әнші бо­­лам!» дейтінмін. «Тағы кім болғың келеді, ком­позитор боласың ба?» десе, «Иә» деп жауап беретінмін. 
Әлі бес жарым жасқа тола қоймаған ке­­зімде Алматыдағы Күләш Байсейітова атын­дағы дарынды балаларға арналған рес­публикалық мамандандырылған му­зыкалық орта мектебіне алып келді. Со­лай­ша мен бір мезгілде балабақшаға және му­зыка мектебіне барып жүрдім. Мені мек­тепте скрипка класына алды. Әкем ол кез­де гастрольде жүрген еді. Сосын анам әке­ме телефон соғып: «Нұраға, құтты бол­сын, қызыңды музыкалық мектептің 
ск­рип­ка класына қабылдады» депті. Ал әкем: «Жоқ болмайды, менің қызым пиа­нистка болуы керек» деп кесіп айтыпты. Сөй­тіп, му­зыкалық мектептің директоры­мен сөй­ле­сіп, мені пианино класына ауыс­тырды. 
Әрине, әкем менің өнерге деген бейімім ба­рын білгендіктен музыкаға бағыттады деп ойлаймын. Бірақ менен: «Қай мектепте оқи­сың, пианист боласың ба?»  деп ешкім сұра­ған жоқ. Барасың деді, апарды – болды.
Сосын 8-сыныптан кейін өз қалауым­мен домбыра класынан сабақ ала бастадым. Сөй­тіп, алғашқы бірнеше шығармамды дом­бырамен жаздым.

– К.Байсейітова атындағы музы­калық мектепті бітірген соң білім жолыңыз қалай жалғасты?

– Музыкалық мектепті пианино кла­сын­да оқып бітірген соң, Құрманғазы атын­дағы Қазақ ұлттық консерваториясына тү­сіп, Қазақстанның халық әртісі, белгілі ди­рижер Төлепберген Әбдірашевтің кла­сында оқыдым. Ол кезде әкем дүиеден өтіп кет­кен. Сондықтан ол құрған «Отырар сазы» оркестріне барғым келді. 
Консерваторияда оқып жүріп, «Отырар сазы» оркестрінде тәжірибеден өтіп жүр­дім. Консерваторияны бітірген соң Күләш Бай­сейітова атындағы музыкалық мек­теп­тегі оқушылардан құралған оркестрде жұ­­мыс істедім, одан соң «Отырар сазына» кел­­дім.

– Әкеңіз өмірден өткен соң ол құр­ған «Отырар сазы» оркестрі тоқырауға ұшыраған кездері де болыпты...

– Иә, әкем дүние салған соң «Отырар са­зына» бірнеше дирижер келіп жұмыс іс­те­ді. Әкем алғаш оркестрді құрған кезде алын­­ған музыканттардың біразы жұмыс­тан кете бастады. Музыканттар мен дири­жер­лердің арасындағы қарым-қатынас ушы­ғып, біраз түсініспеушіліктер болған. Сөй­тіп, «Отырар сазы» біраз құлдырауға ұшы­рап, тарап кете жаздаған. Оркестрге мен келген кезде оның қай жағынан да бір­аз жүдеп қалғаны көрініп тұрды...

– Біраз жылдан бері «Отырар сазы» ор­кестрінің бас дирижерісіз. Біздің кө­зіміз дирижерлердің негізінен ер адамдар болатынына үйренген ғой, қыз баланың дирижер болуының қан­дай ерекшелігі бар? 

– Жалпы, бізде әйел дирижерлер бірлі-жарым болса да, бұрыннан бар ғой. Шетел­дерде әйел дирижерлер көп. Бізде де табы­ла­ды. Мәселен, Алматы және Ленинград (қа­зіргі Санкт-Петербург) консерва­то­рия­сын бітірген үлкен кәсіби музыка маманы, Абай атындағы Қазақ опера және балет театрында дирижер болған Рая Садықованы айтуға болады. 
Шығармашылықта әйел-еркек деп бө­лінбейді ғой, бастысы, өнердің қандай түрін­де де қабілеті болса ер адам да,  әйел де бірдей еңбек ете береді. Бізде әйел ди­ри­жер аз болғандықтан жұрт оларды ерекше көретін сияқты. Ал шын мәнінде өзім әйел дирижердің ер дирижерден пәлендей айыр­машылығы болады деп ойламаймын. Бір жағынан бұл адамның болмысына да байланысты болар.
Бала кезімде ер бала сияқты өстім, ұл­дар сияқты алысып-жұлысып жүретінмін. Бы­лайша айтқанда, мінез-құлқым ер ба­ла­лар сияқты болды. Үйдің шатырына шы­ғып жерге секіріп түсіп, алма ағаштарына өр­мелеп жүретінмін. Қыздардан гөрі ер бала­ларға жақын едім. Сондықтан көбіне ер адамдар атқаратын дирижерлік өнер маған қиындық тудырмаған да болуы керек. Ал қазір әйелдер қай салада да ерлермен тең­дей жүре береді ғой, тіпті ел басқарып жүр­­­­гендері де бар. Бұрын ер адамға тән де­лінетін істерді әйелдер де атқарып жа­тыр. Машина жүргізеді, т.б. ерлерге тән шаруаларды атқарады. Демек, қазір ештеңе­ге таңғалуға болмайды.

– Сіз «Отырар сазына» дирижер бо­лып келгелі оркестрдің репертуарында қандай өзгеріс, жаналықтар болды?

– «Отырар сазы» – Қазақстандағы жал­ғыз фольклорлық-этнографиялық оркестр. Біздің репертуарымыз, кітапханамыз өте бай. Репертуарымыз Құрманғазы, Қазанғап, Тәттімбет секілді ұлы тұлғаларымыздың күйі­­нен бастап, бергі дәуірдегі Кенжебек Күміс­беков, Мыңжасар Маңғытаев, Нұрғиса Тіл­дендиев секілді ірі композиторлардың туындыларын қамтиды. Біз соларды көздің қарашығындай сақтап, тыңдармандары­мыз­ға ұсынамыз. Сонымен бірге репер­туары­мызға классикалық туындыларды, заманауи шығармаларды да алып жатыр­мыз, сондай-ақ қазіргі заман күйлері де бар.
Әр заманның жұрт сүйіп тыңдайтын та­­нымал музыкалары болады, оны да ес­керу керек. Бұрын біздің тыңдармандары­мыз негізінен орта жастан жоғары адамдар бол­ған. Қазір бізді тыңдауға үлкендер де, жас­тар да, шетелдіктер де келеді. Олар бізді ықы­ластана тыңдайды. Оған репертуары­мыз­дың жан-жақтылығы да себеп шығар. Бұл біздің дұрыс жолда келе жатқанымызды көр­сетсе керек.
Әрине, өз қазағымыз «Отырар сазын» жақ­сы көреді, сүйсініп тыңдайды. Дегенмен тыңдармандардың қатарында жастары­мыз­дың көп болғаны одан да жақсы. Сон­дық­тан қандай өнер ұжымы болса да уа­қыт­пен бірге дамып, заман талабына жауап беруге дайын болуы қажет деп санаймын.

– Шетелдік сапарларыңыз туралы ай­та отырсаңыз? «Отырар сазына» өзге ел­дердегі тыңдармандардың қызығу­шы­лығы қалай?

– Иә, шетелге де жиі шығып тұра­мыз. Жақында ғана Францияның астанасы Париж қаласында болдық. Әкемнің 100 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде ата­лып жатқандықтан ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде оркестріміз концерт берді. 
2009 жылдан бері Италия, Оңтүстік Ко­рея, Иордания, Сауд Арабиясы, Ресей, Қыр­ғыз Республикасы, т.б. көптеген елге барып, өнер көрсеттік. 
Шетелдіктердің «Отырар сазының» өне­ріне қызығушылығы күшті. Әсіресе, қа­зақ күйлері орындалғанда шуласа қол со­ғып, ризашылығын білдіреді. Концерттен кейін келіп біздің музыкалық аспаптары­мыз­ды, костюмдерімізді көреді. Біз орын­даған шығармалар жайлы сұрайды. 
Жалпы, шетелдіктер фольклорлық-этнографиялық өнер ұжымдарын өте жо­ғары бағалайды. 

– Енді әкеңіз туралы сұрайын: Нұр­ғиса атамыздың қандай да бір туын­дысын жазу процесіне куә болдыңыз ба? Ол кісі отбасында музыка әлемі ту­ралы, өз шығармаларының туу тари­хы туралы айтатын ба еді?

– Ол кісінің шығарма жазу процесі өте қы­зық болатын. Қай жанрдағы туындысын жазса да ешқандай музыкалық аспап пай­даланбайтын, іздемейтін де. Қолына дом­быра да ұстамайды, фортепианоға да отыр­майды. Тек нота дәптер мен қалам бол­са болды. Ойына келген музыканы күй таң­дамай, тыныш отырып жаза беретін. Еш­қандай ыңылдап дыбыс та шығармайды. Кәдімгі хат жазғандай еркін отырып, музы­каны қағазға түсіре беретін. Мамам шайын құйып қояды, ал әкем шайды суытып іше­тін. Ара-тұра орнынан тұрып ары-бері жү­ріп келіп, қайтадан музыкасын жазып ке­те береді. Соған қарағанда болашақ шы­ғар­масын миында әбден пісіріп алатын бол­са керек.
Әкемнің қайда барса да жанынан тас­тамайтын крокодил терісінен жасалатын портфелі болатын. Ауылға барса да, шипа­жайларда демалса да қолынан тастамайды. Портфелінің ішінде нота дәптері, қаламы, тағы өзіне қажет заттары болады. Сөйтіп, қай жерде жүрсе де музыкасын нотаға тү­сіру оған қиындық тудырмайтын. Көңілі соқса, туындысын әбден жазып бітірген соң ға­на аспапта ойнап көрсететін еді. Мамам та­лай шығармасының алғашқы тыңдар­ма­ны болған.

– Нұрекең қазақ музыка қай­рат­кер­лері­нің ішінде кімдерді бағалайтын еді?

– Әрине, әкем талғамы жоғары адам бол­ды, бірақ талантты өнер адамдарының бә­рін құрметтейтін. Музыка саласында за­­­­мандастары арасынан ерекшелеп айтып оты­ратын да кісілері болатын, мәселен, ком­позиторлар Мыңжасар Маңғытаев, Кен­жебек Күмісбеков, Ермұрат Үсенов аға­ларымызды жақсы көретін, олардың шы­ғармаларын жоғары бағалайтын.

– Нұрғиса Тілендиев қазақтың күй өне­ріне өзгеріс  алып келген тұлға, бы­лайша айтқанда, жанрдың ішінен жанр туғызған композитор. Әкеңіздің күйлері, өзге де туындылары туралы не айтасыз?

– Әкем  кәсіби композитор ғой. Ән бол­сын, күй болсын, өзге де жанрдағы туын­дары болсын – бәрін де беріліп жаса­ған. Музыкаларының ерекше болуын қатты қадағалаған. Сондықтан ол кісінің барлық шығармасы ерекше дер едім. Барлық шы­ғармасын өзі нотаға түсіріп, өзі оркестрге дайындайтын.
Музыкада «оркестровка» және «пар­ти­тура»  деген терминдер бар ғой, оркестрдегі му­зы­калық аспаптардың үндестігін ай­қындап, оркестр үнін құрайтын ноталық жүйе­ге қатысты айтылатын. Бұл – үлкен но­талық жүйе. Партитура жасалғанда му­зы­ка әр аспапқа жеке-жеке нота жазылады. Әкем соның бәрін өзі жасайтын. Шын­ды­ғын­да, оны көп композитор жасай алмай­ды. 
Сол сияқты туындыларының клавирін де өзі жасайтын (клавир деп музыкалық туын­дылардың партитураларын форте­пиа­но мен дауысқа немесе тек фортепианоға ар­нап нотаға түсіруді айтады – ред.). Өз қо­лымен клавирін жазған шығармалары­ның үш кітабы басылып шыққан.
Әкемнің күй өнерінде ешкімді қайта­ла­­­­майтын өз қолтаңбасы бар. Күйлерінің бәрі халқына кең танымал. Белгілі өнер ше­берлерін айтпағанның өзінде, жас дом­бырашылардың арасында «Әлқисса», «Ата толғауы», «Аққу» секілді күйлерін орын­дай­тындар көп. «Махамбет» поэма-имп­ро­ви­за­циясы жиі орындалады, халық та рух­та­нып тыңдайды. Сол сияқты күйлеріне ар­нап би де қойылған.

– Нұрғиса атамыздың күй тартатын бір­неше домбырасы болғаны белгілі. Ол домбыраларының әрбіріне ат қой­ған екен, біреуін «Дариға домбыра» де­се, біреуін «Мархаба домбыра» деп атап­ты. Оның мәні қандай? Сіздерге сол туралы айтатын ба еді?

– Әкем өте қадір тұтатын қазақтың аса көр­некті қайраткері, қазақ ұлттық му­зы­касының дамуына үлкен еңбек сіңірген ком­позитор, академик Ахмет Жұбанов 1936 жылы әкеме атақты аспап жасау ше­бер Эмануил Романенконың қолынан шық­қан домбыраны сыйлаған. Ол кісінің жа­саған домбыралары бүгінде жәдігерге ай­налды ғой, сондай домбыраны сатам де­ген адам болса, құны қанша болса да са­тып алатын адамдар бар. Міне, сол Ахмет ата­мыз сыйлаған, Романенконың қолынан шық­қан домбырасын әкем анамның құр­ме­тіне «Дариға-домбыра» деп атаған. Ал Мар­хаба деген өзі керемет сыйлайтын жеңгесі болғандықтан бір домбырасына «Мархаба-домбыра» деп ат берген. Бұл да өзі ерекше қадірлейтін жандарға деген құр­метінің бір көрінісі болса керек. 

– Соңғы сұрақ: елімізде біраздан бері Нұрғиса Тілендиев атындағы ди­ри­­жерлер конкурсы өтіп келеді. Биыл да Тілендиевтің 100 жылдық ме­рей­тойы­на орай өтті. Бұл конкурстың елі­мізде дирижерлік өнердің дамуына әсе­рі қандай? Не байқап жүрсіз?

– Бұл конкурс алғаш рет 2004 жылы бас­­талды. Еліміздегі дирижерлерге арнал­ған екі жыл сайын өтіп тұратын конкурс. Бастауы жақсы басталғанымен кейін уа­қы­тында өтпей, біраз жыл іркіліп қалған еді, 2020 жылдан бері қайта жанданып, тұрақ­ты түрде өтіп келе жатыр.
Бұрын бізде дирижер аздау болды ғой, мә­селен, мен консерваторияда оқығанда бір курста екі-ақ адам болдық. Енді жыл­дан-жылға көбейіп келе жатыр.
Мысалы, жақында өткен Нұрғиса Ті­лен­диев атындағы дирижерлер конкурсына 29 дирижер қатысуға ниет білдірген. Со­ның 23-і конкурсқа қатысып, өнер көрсетті. Кон­курс­тың ауқымына қарағанда, бұл өте көп. 
Конкурс қатысушылары Нұрғиса Тілен­диев атындағы «Отырар сазы» фольк­лор­лық-этнографиялық оркестрімен ор-     кест­рі­мен өнер көрсетеді. Ол деген жас дири­жер­лар үшін үлкен сын. Өйткені Нұрғиса Ті­лендиевтің өзі құрған оркестрге дири­жер­лік жасап музыка орындату, үлкен кә­сі­би өнер ұжымымен жұмыс істеп көру – дирижерлер үшін мәртебе ғой. 
Әзірше конкурс Қазақстан көлемінде өтіп жатыр, ал егер ол халықаралық кон­курсқа айналса, оған қатысушылардың са­ны қазіргіден төрт-бес есе артары анық.

– Әңгімеңізге рахмет, шығарма­шы­лы­­ғыңызға табыс тілеймін!

Сұхбаттасқан 
Ахмет ӨМІРЗАҚ