Зерттеуден нарыққа дейін

Инновацияға иек артатын ақылды экономика құрамыз дегелі біраз жылдың жүзі болды. Оны жүзеге асыру үшін ғылымды коммерция көзіне айналдыру керек. Ғылыми жаңалықтар қағаз бетінде қалып қоймай, зауыттан зат күйінде шықса ғана адамзатқа игілік әкеледі. 

Ғылым мен бизнестің тоғысуы – қазіргі эко­номиканың басты драйверлерінің бірі. Әлем­дік тәжірибе көрсеткендей, ғылыми жаңа­лықтың қоғам игілігіне айналуы үшін оның нарықтық әлеуеті іске қосылуы керек. 
Елімізде 2015 жылдан бастап ғылымды ком­мерцияландыру мемлекеттік деңгейде ба­сым бағытқа айналды. 2021-2025 жылдарға ар­налған ғылымды дамытудың мемлекеттік бағ­дарламасында коммерцияландыруға ар­нал­ған гранттардың үлесін арттыру, уни­вер­ситеттік стартап мәдениетін қалыптастыру жә­не патенттік белсенділікті көтеру жос­пар­ланған. 
Кейінгі жылдары ғылымды қаржылан­дыру көлемі айтарлықтай өсті. Бұл – мем­ле­кеттің ғылыми идеяны нақты нәтижеге ай­нал­­дыруға, яғни отандық ғалымдардың жаңа­­лықтарын өндіріске енгізіп, ком­мер­ция­лан­дыруға деген ықыласын көрсетеді. Ғылым жә­не технологиялар жөніндегі Ұлттық кеңес­тің алғашқы отырысында Мемлекет бас­шы­сы: «Қазақстан үйренетін емес, үйрететін, тұ­­тынатын емес, өндіретін мемлекетке ай­налу­ға тиіс. Бұл міндет бос сөз күйінде қал­мауы керек. Ол үшін біз әрдайым батыл қи­мыл­дап, бір қадам алда жүруіміз қажет. Жұ­мыс­ты дұрыс үйлестіре алсақ, бұл шаруа біз­дің қолымыздан келетіні анық», – деген бо­латын. 
Иә, ғылымды қаржыландыру тәсілдері жақ­сарып, қаржы көлемі едәуір артып, ғы­лыми мекемелер біртіндеп жаңғыртылып жа­тыр. Әлемге әйгілі ғылыми орталықтарда тә­жірибеден өткен мамандар саны көбеюде. Жас­тар ғылым саласына бет бұра бастады. Соң­ғы он жылда ғылымды коммерциялан­дыру­ға бағытталған институционалдық және құ­қықтық реформалар жасалды. Алайда бұл үдеріс­тің қарқыны мен нәтижелілігі әлі де талқ­ылауды қажет етеді. Себебі ғылымның елі­міздің әлеуметтік-экономикалық өркен­деуіне тың серпін бере алмай отырғаны жасы­р­ын емес. 
Салаға бөлінген қаражат қомақты. 2024-2026 жылдарға көзделген ғылым бюд­жеті – 703,6 млрд теңгені құрады, бұл ал­дың­ғы үш жылдық кезеңмен салыстыр­ған­да 9 пайызға артық. Ал қолданбалы ғылымды 2024-2026 жылдары мемлекеттік қаржылан­дыру 476,9 млрд теңгеге дейін ұлғайтылды. Атап айтсақ, бағдарламалық-нысаналы қар­жы­ландыру – 211 млрд теңге, гранттық қар­жыландыру – 198 млрд теңге, коммер­ция­лан­дыру­ды гранттық қаржыландыру – 67,9 млрд теңге. 
– Ғылым қоры 2016 жылдан бастап ғы­лыми немесе ғылыми-техникалық қызмет нә­тижелерін коммерцияландыру жобаларын грант аясында қаржыландыруға конкурстар өт­кі­зіп келеді. Жалпы, 2016, 2017, 2018, 2022, 2023 және 2024 жылдары 6 конкурс өткізілді, оларға 2 148 өтінім берілді, 1 681-і сарап­тама­дан өтті, 416-сы ұлттық ғылыми кеңес (ҰҒК) шешімімен мақұлданды, 386 шарт жасалды. Бұл ретте іске асыру кезеңінде 208 жоба тұр, 180-ден астам өндіріс сатылымға шықты, оның ішінде 19 жоба экспортқа шықты. Са­ты­лым көлемі 1 млрд теңгеден асқан 7 жоба тіркелді, – деп мәлімдеді министрлік. 
2024 жылы коммерцияландыру жоба­лары­ның саны айтарлықтай өскен. Ғылым және жоғары білім министрлігінің дерегінше, тек соңғы екі жылда инновациялық өнімдер мен технологияларды сатудан түскен табыс 10 млрд теңгеден асып отыр. Бұл – әлі бас­та­ма­сы ғана. Сарапшылардың айтуынша, ғы­лы­ми идеялар экономикалық айналымға то­лық ене бастаса, бұл көрсеткіш еселеп ар­тады. 
Мемлекет қаржысынан бөлек кәсіпорын­дар да ғылымды дамытуға үлес қосуға тиіс. Олар ғылыми орталықтармен, ЖОО-лармен бірлесіп, жаңа өнімдер шығаруы керек. Еліміздегі ірі өндіріс орындары өз табысының 1 пайы­зын ғылым саласына аударуға мін­дет­ті. Нақтырақ айтсақ, жер қойнауын пай­да­ла­нушы компаниялар өндіріске жіберген шы­ғын­ның 1 пайызын ғылым мен техноло­гия­ны дамытуға бөлуі керек деген заң бар. 
Жол картасының жобасына сәйкес же­ке бюджеттік бағдарлама құру­мен республикалық бюджет арқылы жер қой­науын пайдаланушылардың ҒЗТКЖ-ға ау­дарымдарын орталықтандыруға кезең-ке­зеңмен көшу көзделген болатын. Мәселен, 2022 жылы – 50 пайыз, 2023 жылы – 75 пайыз, 2024 жылы – 100 пайыз. 
– Жаңа тетікті енгізу ғылымды жыл сайын­ғы қаржыландыруды 25 пайызға ұл­ғайтуға, жер қойнауын пайдаланушылардың ғылыми қызметті дамытуға аударымдарының ашық­тығын арттыруға мүмкіндік береді, ҒЗТКЖ жобаларын мемлекеттік есепке қояды жә­не олардың тұрақты мониторингін қам­та­­масыз етеді. Нәтижесінде, жер қойнауын пай­даланушылардың қаражатына ұжымдық пайдалану арқылы 15 ғылыми зертхана жә­не отандық жоғары оқу орындарының ба­­за­сында 10 ғылыми-зерттеу орталығын құ­ру жоспарлануда, – деп хабарланған бола­тын. 
Алайда сарапшылар көп жағдайда 1 пайыз ақша компанияның өз ішінде қалатынын, олар­дың әртүрлі құйтырқы амалдармен заң­ды айналып өтетінін айтады. Бұл туралы Мұ­рат Жұрынов: «Біздегі кәсіпорындардың кө­бі шетелдік инвесторлардың қолында, олар қазақстандық ғалымдардың жетістігін енгізу­ге мүдделі емес. Себебі трансұлттық компа­ния­­лардың өз елінде жекеменшік зерттеу инс­титуттары бар», – деген болатын. Әрине, жұртқа ренжитін жөніміз жоқ. Әркім өзінде барын қориды ғой. Әйтсе де, бұл мәселенің басы ашық екенін айта кетуіміз керек. 
Былтыр Мәжіліс депутаты Асхат Айма­ғам­бетов: «Негізі бұл – үлкен проблема. Заң бойынша 1 пайыз деңгейінде ғылымға қара­жат бөлу туралы норма бар. Бірақ ол норма іс жүзінде жұмыс істемейді. Жер қойнауын пайдаланушылардың көбісі бұл қаражатты ғылымға емес басқа бағыттарға жұмсап жа­тыр. Ашықтық пен бәсекелестік те жоқ. Осы­ған орай заң жобасы шеңберінде жер қой­науын пайдаланушы субъектілерінің қара­жа­ты есебінен қаржыландырылатын ғылыми жо­баларға мемлекеттік техникалық сарап­та­ма жүргізу бойынша міндеттемелер белгі­ле­не­ді және де ол зерттеулердің мониторингі мен нәтижелерін тіркеу бойынша нормалар да ұсынылды. Бұл толықтырудың мақсаты – осы қаражаттың ғылымға жұмсалуын және де ашықтығын қамтамасыз ету», – деген бо­ла­тын. Осыған орай, алдағы уақытта ком­па­ния­ларға сұрау салып, олардың отандық ғы­­­лымның дамуына қанша қаражат бөліп отыр­ғанын зерттеу жоспарымызда бар. 
Отандық ғалымдардың ашқан ғаламдық жаңа­лықтары, ойлап тапқан инновациялық құрылғылары біршама болғанымен, оның өн­діріске кіріге алмауы – үлкен мәселе. Ғы­лым­ға бөлінген ақшаның қайтарымсыз болуы­ның бір себебі де осы. Жыл сайын қан­ша­ма стартап пен патенттер тіркелгенімен олар­дың нарыққа шығу үлесі өте төмен. Өйт­кені мемлекеттік қолдау шаралары кө­біне «жобаны іске қосуға» ғана бағытталады да, кейінгі нарықтық кезеңінде жүйелі сүйе­мелдеу жетіспейді. 
Сарапшылар ғылым мен бизнестің біріге алмауының бірнеше себебін атайды. Біріншісі, ғалымдар мен кәсіпкерлер ара­сындағы өзара түсіністік пен ынты­мақ­тас­тықтың әлсіздігі. Екінші себеп – ғылыми жо­балардың нарықтық талдауы мен бизнес-мо­­делінің болмауы. Үшіншісі, коммер­ция­лан­­­дыру механизмдерінің (венчурлық қор­лар, технопарктер, трансферттік орта­лық­тар) тиімсіздігі. Мұндай маңызды мәсе­леде біз­ге ғылыми менеджмент мәдениетін да­мыту керек. Ол үшін университеттер мен зерт­теу орталықтарында технологиялық бро­­­­керлер мен инновациялық менед­жер­лер­дің кәсіби институтын қалыптастырған дұ­рыс. Ғылымға жеке сектордың қатысуын арт­тыру үшін салық жеңілдіктері мен бірлес­кен қаржыландыру модельдері қажет. Осы ретте зияткерлік меншік құқығын нығайтуды естен шығармаған жөн. Патент­теу жүйесін цифрландыру және лицензия­лық табысты ғалымға тікелей жеткізетін әдістемені енгізу маңыз­ды. Сонымен қатар университеттер мен индустрия өкілдері арасында стартап-ин­кубаторлар, студент­тік инновациялық ха­катондар желісін кеңейту керек. 
Мемлекеттен бөлінетін қыруар қаржы­ның ғылымның айналасындағы коррупцио­нер­лердің қалтасына емес, өндіріс пен биз­нестің қамбасына түсуі өте маңызды. Өйткені ғы­лымды коммерцияландыру – жай эко­но­микалық процесс емес, бұл ұлттық инно­ва­ция­лық мәдениетті қалыптастыру жолы. Егер ғы­лым мен бизнестің «әріптестігі» жүйелі түр­де жолға қойылса, Қазақстан шикізатқа тәуел­діліктен арылып, жоғары техноло­гия­лық өнім экспорттаушы елге айналатын күн алыс емес.