Қазақта күйшілер аз болмағанымен күй зерттеушілер көп емес. Сондай сиректің бірі – күйші, өнер зерттеуші, Қазақ ұлттық өнер университетінің оқытушысы Аягөз Нұрсұлтан. Біз онымен қазақ күйлерінің зерттелуі жайында әңгіме өрбітіп, көп жайға қанықтық.
– Әр өнерпаз өзі туған мекендегі музыкалық мұраны бойына сіңіріп, соған жастайынан бейім болып өседі. Мәселен, көбіне еліміздің батыс өңірінен шыққан өнерпаздар күйге, арқа жақтан туғандар әнге, сіздің кіндік қаныңыз тамған Сыр өлкесінде дүниеге келгендер жыр-термеге бейім болып келеді. Ал сіздің күйге күйшілік жолды таңдауыңызға не себеп болды?
– Әрине, өзіңіз айтып отырғандай, әр өнерпаз кіндік қаны тамған жерде өнердің қай түрі дамыса, соған бейім болып өседі. «Сыр елі – жыр елі» дейтін сөз көпке мәлім. Сыр бойы ежелден жыраулық өнердің отаны екені рас, дегенмен мен өскен орта – Қаратау өңірі ән мен күйге толы ел ғой. Олай дейтінім, менің Нұрсұлтан, Айсұлтан аталарым, олардан өрбіген өз әкем Еркінбек, әкемнің ағасы Жарқынбек, інісі – Қазақстан жұртына белгілі күйші, композитор Бәден Айсынов сынды ағаларым өнерлі кісілер еді. Бала күнімнен әкемнің өнеріне қызығып, ол тартқан күйлерге қанық болып өстім.
Ертемен әкем күй тартатын. Сол күйлер әлі күнге дейін құлағымда. Олар – осы күнде тартылып жүрген Сыр бойының күйшісі Әлшекей Бектібайұлының туындылары, Темірбек Ахметбековтың «Жетім бала» атты күйі және де өз жанынан шығарған күйлер еді. Сол шақтан оянған домбыраға қызығушылық мені өнер әлеміне жетелеп келді.
– Білуімізше, атақты күйші Қазанғап Тілепбергенұлының шығармашылығына жасыңыздан құштар болыпсыз. Тіпті, консерваторияда Құбыш Мұхитовтың класында оқып жүріп, Қазанғап күйлерін жеткізуші Сәдуақас Балмағамбетовтен де сабақ алып, Қазанғап күйлерін терең игерген екенсіз. Қазанғап күйлері сізді несімен баурады?
– Қазанғап күйлерін мен бала күнімнен ауылдың ортасында таңертеңнен кешке дейін хабар таратып, қазақ ән-күйлерін тоқтаусыз беріп тұратын радиодан тыңдап өстім. Ойлы, философияға толы күйлер ерекше баурайтын. Құлақта қалған сол күйлер кейін Алматы қаласындағы Құрманғазы атындағы Ұлттық консерваторияға түскен кезімде есімнен шықпай, Қазанғап күйлерін терең меңгерсем деген арманым болды.
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттың консерваториясында белгілі күйші Құбыш Мұхитовтың сыныбында оқыдым. Екінші курста оқып жүрген кезімде Қазанғап күйлерін шебер орындап, осы заманға жеткізушілердің бірі Сәдуақас Балмағамбетовтен сабақ алуға ықыласым ауды. Сосын ауылдағы әкеме телефон шалып ойымды айтып едім, ол кісі «Ұстазың қазақтың белгілі өнерпазы, оны сыйла. Биылша содан сабақ ала бер, келесі жылы рұқсатын аларсың» деп кеңес берді. Бірақ мен бір жыл күтуге шыдамым жетпей, Құбыш ағайға ойымды айтып, сол кісінің разылығымен, консерваторияның ректоры Дүйсен Қорабайұлы Қасейіновтің рұқсатымен Сәдуақас Балмағамбетов сабағына қатысып, Қазанғап күйлерін үйрендім. Сондай-ақ екінші курста консерваториядағы музыкатанушы мамандардың ұсынысымен екінші мамандық – Этно музыкатану саласы бойынша да білім алдым.
Жалпы, Қазанғап күйлерін терең үйренуім, зерттеуім консерватория қабырғасында оқып жүрген кезімнен басталды. Консерваторияны бітірген соң Қазанғап шығармашылығынан кандидаттық диссертация қорғадым.
– Қазанғап шығармашылығын зерттеушілерінің бірегейі – белгілі күйші Әбділхамит Райымбергенов. Ол күйшінің шығармашылық өмірін ұзақ зерттеп, 3 томдық кітап шығарып, 79 күйін нотаға түсірді. Ал сіз Қазанғаптың бұрын жұрт назарына ілінбей жүрген бірнеше күйін жарыққа шығарыпсыз.
– Иә, белгілі күйші Әбділхамит Райымбергенов «Қазанғап күйлері» атты кітап шығарып, Қазанғап шығармашылығының белді насихатшысына айналды.
Ал мен Қазанғаптың еліне үш рет жасалған экспедиция барысында Қазанғап күйлерін орындайтын сол елдегі бірнеше күйші қариялармен кездестім, сұхбаттастым, күйлерін жазып алдым, күйлердің тарихына құлақ түрдім. Мен жазып алған күйлердің арасында бұрын музыкатанушылардың назарына ілікпегендері болды. Оларды мен кейін репертуарыма қосып, үнемі орындап келемін. Айта кету керек, Ақтөбедегі экспедиция кезінде облыстың сол кездегі басшысы Оңдасын Оразалин ағамыз қолдау білдірді, соның арқасында облыс орталығынан шалғайда жатқан Қазанғап күйшінің жатқан жеріне зияраттадық. Қазанғап атамыздың қызы Ақілгек апаны көріп, әңгімелестік.
Қазанғаптың көптеген күйі желілес, яғни, циклды күйлер. Мәселен, «Үлкен Қаратөс», «Кіші Қаратөс», «Бала Қаратөс», «Қаратөстің бұлдыратпасы», сол сияқты «Бұраңбел ақжелең», «Бұраңдама келіншек», Балжанға арнаған «Он сегіз жасар Балжан қыз», «Рұқсат берші, Балжан қыз», т.б. біріне-бірі жалғасып жатқан күйлері бар. Бұлардың шығуы туралы аңыздарды айта отырып, түгел тарту қажет, сонда ғана күй толық болады.
Экспедиция кезінде мен Жаңаберген Әлбетовтың орындауынан «Қош бол балам, қош балам», Теңел Көлбаевтың орындауынан «Жұртта қалған», Задаш Байдәулетовтың орындауынан «Күй шақырғыш Ақжелең», 1995 жылы Ақтөбе қаласында өткен күй жарысында Қазанғап күйлерін орындап бас жүлде алған Қожагелді Амановтың орындауынан «Ноғайлының босуы», «Ноғайлының зары», Мәмбетәлин Нәжімеддиннің орындауынан «Көкіл» секілді Қазанғап күйлерін жазып алдым. Бүгінде бұл күйлердің кейбірі сирек тартылады. Олардың шығу тарихын айта отырып тартса, тыңдарманның көңілінен шығар еді деп ойлаймын.
Шынын айту керек, Қазанғап күйлерін тез үйреніп, орындап кету оңай емес. Оның күйлеріндегі қағыстар ерекше, күрделі. Жыр мақамдарымен сабақтасып жататын сарындар мол. Сосын бір айта кететін нәрсе, Қазанғаптың күйлерін әйел күйшілер сиректеу орындайды. Көбіне орындап, насихаттап жүретін ер-азаматтар.
– Қазанғапты айтпағанда, Ақбала Жанғабылұлы, Әлшекей Бектібайұлы, секілді күй өнерінің ірі тұлғаларының шығармашылығын зерттедіңіз. Солар туралы да айта кетсеңіз?
– Әлшекейдің күйлері көбіне оркестрде орындалып жүр. Дегенмен оны кезінде домбырамен орындағандар аз болмады, алайда олардың көбі марқұм болып кетті. Мәселен, домбыраны солақай тартатын Әбдіқадыр Әбдіхалықов деген күйші Әлшекейдің күйлерін тартатын. Ал Тынысбек Дүйсебеков деген кісі жасы 85-тен асса да әлі күнге Әлшекей күйлерін домбырамен орындап, талмай насихаттап келеді. Сол сияқты, менің әкемнің інісі Бәден Айсынов консерваторияны бітірген соң елге келіп, музыка мектебін ашып, сол мектепте 60 адамнан тұратын оркестр құрып, Әлшекейдің күйлерін тартқызып, насихаттады.
Мен Әлшекейдің «Бұзып тартар», «Тоқтаған», «Шерлі» дейтін күйлерін тауып, зерттедім. Осының ішінде «Бұзып тартар» деген күйінің тарихы ерекше. Әлшекей Айша қыз атты күйшімен күй тартысып, қыздың өнері өзінен басым түседі. Жеңіліп бара жатқасын Әлшекей кебісін шешіп, күйді башпайымен тартқан екен.
Оңтүстік Қазақстан күйшілік дәстүрінің ішіндегі Ақбала Жаңғабылұлы мен оның күйлерін жеткізуші Шағдар Ақылбековтың күйлері тыңдарман қауымға кеңінен таралған күйлер деп айта алмаймын. Ақбаланың, Шағдардың күйлеріне қызығушылық Астанада өткен бір күй кешінен соң оянды. Сол концертте Шағдар ақсақалмен кездесіп әңгімелестім.
Шағдар Ақылбеков – Ақбала күйшінің қарындасынан туған жиені. Өмірінің соңында аурушаң болған Ақбала қарындасының қолында тұрған. Киіз үйдің ішінде шалқасынан жатып, домбыраны көкірегіне қойып тартады екен. Сол кезде 6-7 жасар Шағдар нағашысы тартатын күйлерге қатты құштар болғаны сондай, киіз үйдің сыртынан өрмелеп барып, шаңырақта жатып алып, түрулі түндіктен нағашысының күйін тыңдайды екен. Солайша, жоғарыдан қарап, Ақбаланың домбыра қағысын жадына сақтаған көрінеді. Кейде күйді тыңдап жатып шаңырақта ұйықтап қалатын кезі болыпты.
Мен Шағдардың орындауында өз күйлерін, Ақбаланың күйлерін нотаға түсіріп зерттеп, 2018 жылы «Ақбала мен Шағдардың күйлері» атты алғашқы күй жинағын жарыққа шығардым. Күй жинағына Ақбаланың орындауындағы күйлердің аудио және видео жазбаларын салдық.
– Отбасылық жағдайыңызға байланысты Иран елінде тұрып қайтқан кезіңіз бар. Сол жақта тұрып та күй зерттеуді жалғастырып, кітаптар шығарған көрінесіз. Шетелде тұрып ұлттық өнерді зерттеу қиындық тудырмады ма?
– Елден жырақта жүріп күйлерді зерттеу, оларды нотаға түсіру мен үшін еш қиындық тудырған емес. Иранда тұрған кезімде де Әлшекей, Ақбала күйлерінің, Қазанғаптың сирек орындалатын күйлерінің нотасын сұрап хабарласқан студенттер, магистранттар болды. Бұл жағдай маған ой салып, аталған күйлердің шығу тарихын неге жазып қалдырмасқа деген ойға келдім.
– Иранда бірталай қазақ тұратыны белгілі. Ол жақтағы қандастарымыз да күйге қызығатын шығар. Сізден күй үйренгісі келгендер болды ма?
– Ирандағы қандастарымызда ұлттық дәстүріміз жақсы сақталған деп ойлаймын. Ол жақтағы қазақ әйелдері біздегідей ашық, еркін киінбейді. Ұзын көйлек киіп, бастарына орамал тартып жүреді.
Қазақтардың көбі Горган деген қалада тұрады. Қандастардың балаларына домбырадан сабақ бердім. Олардың домбыраға ынтасы ерекше. Қанша дегенмен бойында қазақтың қаны бар жастар өз ұлтының өнеріне қызықпай тұра алмайды ғой.
– Қазақтың белгілі ақындары – Жүсіп Қыдыров, Байбота Қошым-Ноғай туған ауылда дүниеге келгеніңізді білеміз. Жақында Алматыдағы А.Чехов атындағы кітапханада Байбота аға екеуіңіз құрастырып шығарған «Жүсіпнама» деген кітаптың тұсаукесері болды. Оған ақын Жүсіп Қыдыровтың сіз нотаға түсірген 21 күйі еніпті. Музыкалық білімі болмаса да күй шығарған Жүсіп ақынның күйлерін нотаға түсіріп, кітап шығаруға не себеп болды?
– Иә, ол кітапты Иранда жүргенде сол жақтан шығардым. «Жүсіпнама» атты кітаптың жарыққа шығуына менің ағаларым Байбота Қошым-Ноғай мен Бақтыбай Айнабековтің тікелей ықпалы болды. Елге келгенімде «Өзің күйшісің, күй зерттеп жүрсің, жерлес ағаң Жүсіп Қыдыровтың күйлерін де зерттеп, насихаттап, кітап шығарсаң дұрыс болар еді» дейтін. Бұл ұсыныс, әрине, маған ой салды. Сосын Байбота аға екеуміз кітап құрастырдық. Байбота аға ақынға арналған мақалалар мен естеліктерді, арнау жырларды қамтыса, мен Жүсіп ағаның 21 күйінің нотасын енгіздім.
Жүсіп Қыдыров өзі аз өмір сүрсе де еліне ақындығымен де, күйшілігімен де танылған тұлға. Артында «Жұлдыздарға жол», «Гүлқайыр», «Жанартау жүрек», «Құмыр бұлбұл», «Жайсаң жаз», «Мың бір күн», «Салтанатым, шеруім» секілді оннан астам тамаша жыр жинақтары қалды. Сонымен бірге өзінің 16 күйін нотаға түсіріп, кітап қылып шығарған.
Әрі ақын, әрі композитор бола беру екінің бірінің маңдайына жазыла бермейді. Жүсіп ағамыз сөз өнерінде де, саз өнерінде де із қалдырған тұлға деп білемін. Сондықтан ондай тұлғалардың шығармашылығын зерттеп, елге таныту біз үшін парыз болса керек.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан –
Ахмет ӨМІРЗАҚ
