Дәрі өндіруге дәрменіміз жетпей ме?

Еліміздегі дәрі-дәрмек нарығы импортқа әлі де тәуелді. Бұл мәселе коронавирус пандемиясы кезінде көтеріліп, саланы ілгерілетуге күш салу қажет екені айтылған еді. Дегенмен көрсеткіш өсудің орнына, кері кеткен.

Осы аптада Мәжіліс депутаттары Денсаулық сақтау министрлігінің, оның ведомстволық бағынысты ұйымдарының халықты және денсаулық сақтау объектілерін дәрілік заттармен және медици­налық мақсаттағы бұйымдармен қамтамасыз ету бойынша қызметінің тиімділігіне жүргізілген аудит нәтижелерін қарады. Аудит нәтижесін Жоғары аудиторлық палатаның төрағасы Әлихан Смайылов таныстырды.

Шетелге тәуелділік – 84 пайыз

Фармацевтика саласы импортқа тәуелділіктен арыла алмай отыр. 2024 жылы нарық көлемі 1,2 трил­лион теңгеге жеткенімен, оның 84 пайызы –шет­елдік өнім. Бұл – елдегі әрбір он дәрінің сегізі шет­ел­ден келеді деген сөз. Мұндай ахуал, бір жағы­нан, ішкі өндірістің әлсіздігін көрсетсе, екінші жа­ғы­нан  азаматтардың дәрі-дәрмекке қолжетімділігі мен баға тұрақтылығына тікелей қауіп төндіреді.
Жоғары аудиторлық палатаның төрағасы Әлихан Смайыловтың есебінше, отандық ком­паниялар жеткізетін дәрілердің ассортименті екі есе, 968-ден 507-ге қысқарған. Ассортименттің кемуі таңдаудың азаюын, ал бұл өз кезегінде баға­ның өсуі мен бәсекенің жойылуына әкеледі.
– 2024 жылы республикадағы фармацевтика нары­ғының көлемі 1,2 триллион теңге болса, оның 84 пайызын шетелде өндірілген өнімдер құрайды. Ота­ндық компаниялар жеткізетін дәрі-дәрмектер ас­сортименті 968-ден 507-ге дейін, яғни 2 есеге жуық азайған. Өндірістің локализациясына және ин­вестициялық міндеттемелерге мониторинг жүр­гізілмейді. Бұл талаптарды формалды түрде орын­дауға және жағдайды теріс пайдалануға әкеледі, – деді Әлихан Смайылов. 

Өндірістің локализациясы мен инвес­ти­циялық міндеттемелерге монито­ринг жүргізілмейтіні бақылаудың әлсіздігін әйгілейді. Мемлекеттік деңгейде жос­пар­лан­ған бағдарламалар, инвестициялық уағ­далас­тықтар қағаз жүзінде ғана орындалып, нақты нәтиже бермей отыр. Формалды есептер мен шы­найы нарықтық жағдай арасындағы ал­шақтық барған сайын ұлғайып барады.
Палата басшысы шарттардың дер кезінде жасалмауы мен жеткізу кестелерін сақтамау, дәрілік заттардың шығарылуы мен айна­лы­мын бақылау жүйелеріне қатысты басқа да бір­қатар мәселені атап өтті. Бюрократия – бас­ты кедергінің бірі. Жаңа препаратты на­рық­қа шығару үшін 5 түрлі тізімнен өту қажет. Бұл – уақыт пен ресурсты құр рәсуа қылу ғана емес, науқастардың қажетті емге кеш қол жеткізуіне себеп болатын фактор. Оның үстіне, қолдан жасалған шектеулер сатып алудың шынайы бәсекелі негізде өтуіне жол бермей отыр. Нәтижесінде, тендерлер көбіне бір ғана жеткізушінің қатысуымен өтеді, ал бұл бағаның негізсіз өсуіне жағдай жасайды.
Фармакологиялық қадағалау мен тіркеу жүйесіндегі олқылықтар дәрі-дәрмек сапа­сына да, қауіпсіздігіне де күмән туғызады. Шарт­тардың уақытылы жасалмауы, жеткізу кес­телерінің жиі бұзылуы – бұның барлығы дәрі тапшылығына апарып соғады.

172 пайызға дейін құн қосылған

Мәжілістің Әлеуметтік-мәдени даму ко­ми­тетінің төрағасы Асхат Аймағамбетов дә­рі-дәрмек бағасына қатысты бірқатар өзек­ті мәселені көтерді. Оның айтуынша, пре­па­рат­тар тіпті түпнұсқасынан да бірнеше есе жо­ғары бағамен сатып алынған.
– Дәрілерге қосылған үстеме баға зауыт­тық бағадан 172 пайызға дейін жетеді, ал Еуро­пада және әлемде 30 пайыздан аспайды. Бір препараттың әртүрлі дәріханалардағы ба­ғасы 3-5 есеге дейін өзгереді.  Түпнұсқаның ба­ғасы 344 теңге болса, отандық тауар өн­діру­шінің (ОТӨ) генеригінің бағасы 1273 тең­гені құраған. Бұл 4 есеге дейін қымбат, – де­ді депутат.
Бұл қалай мүмкін болды? Отандық зауыт, елде сатылмайтын шетелдік аналогтың баға­сын алып, соған байланыстырып, өз шығын­дары мен бағасын есептеп, солай дәрінің баға­сы көтеріледі. Оны оригиналмен салыс­тырсақ, көптеген отандық дәрілер шетелдік түпнұсқасынан еселеп қымбат болып шы­ғады.
Депутаттың мысалынша, «параце­та­мол­дың» зауыттағы бағасы – 59 теңге, Қырғыз­стан­да – 90 теңге, ал бізде 144 теңгеге саты­лып жатыр. «Терафлюге» елде белгілеген шек­ті баға – 3,3 мың теңге, ал зауыттағы ба­ға­сы – 1,5 мың. Ресейде ол –  2,2 мың, Қыр­ғыз­станда 2,5 мың тұрады. Ал «кируда» дәрі­ха­наларда 710 мың тұрса, Денсаулық сақтау ми­нистрлігі шекті бағасын 1,3 млн көлемінде бел­гілеп, оны Фармация 1,2 млн-ға сатып ал­ған. Қағаз жүзінде қарасақ, тіпті ақша үнем­деген сияқты көрінеді, бірақ шын мә­нінде 2 есеге жуық қымбатқа сатып алған де­ген ой түюге болады. 
– Тіпті сұмдық жағдай – дәріханаларда бюд­жет есебінен сатып алынған дәрілер анық­талды, – деді Асхат Аймағамбетов.
Депутат, сондай-ақ, отандық фарма­цев­тиканы жетілдіруге бағытталған ұсыныста­рын айтты. Депутат жаңа дәрілерді тіркеу мер­зімін бір айға дейін қысқартуды, сондай-ақ клиникалық хаттамаларды дер кезінде қай­та қарауды, тиімсіз дәрілерді алып тас­тауды және қажетті дәрілерді жедел енгізуді қамтамасыз етуді ұсынды.
– Шекті баға әлемдегідей 30 пайыздан аспауы керек. Баға белгілеу әдістемесін қайта қарау, «пайызға пайыз» қағидасын алып тастап, нақты шығындар мен халықаралық тә­жірибені ескеру қажет. Жыл сайынғы мак­сималды бағаларды автоматты түрде реттеу механизмін жаңарту, бағаны бақылаудың электронды жүйесін енгізу маңызды, – деді Асхат Аймағамбетов. 

СҚ «Фармацияға» реформа қажет

Дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету ісінде ең көп сынға ұшырайтын құрылым – СҚ «Фармация». Мәжіліс отырысында Асхат Аймағамбетов бұл ұйымды түбегейлі рефор­малау қажеттігін айтты. Оған себеп – логис­тика­ның кенжелеп қалуы, есептің аздығы және делдалдардың тым белсенді араласуы.
Дәрі-дәрмекті тікелей өндірушіден емес, бір­неше аралық ұйым арқылы сатып алу – бағаның негізсіз өсуіне ғана емес, сапа мен жет­кізу мерзімінің де қауіп төндіруіне себеп. Бұл жерде мәселе тек экономикалық тиім­сіз­дікте емес, өмірлік маңызы бар препараттар­дың халыққа уақытылы жетпеуінде. Сон­дық­тан делдалдарды айналып өтіп, тікелей зауыт­тармен жұмыс істеу – реформа өзегіне ай­налуға тиіс.
Сонымен қатар сатып алуды серпінді түр­де жоспарлау жүйесін енгізу ұсы­нылды. Бұл – дәрі тапшылығын немесе ке­рі­сінше, артық қор жиналып қалуын болдыр­мауға бағытталған маңызды қадам. Қоймада шіріп жатқан дәрі де, уақытында жетпей адам өмірін қауіпке тігетін тапшылық та – екеуі де жоспарлаудың қателігінен. Ал бұл қате­лік­тердің құны жай есеп емес, кейде науқастың өміріне келіп тіреледі.
Ашық цифрлық есеп беру жүйесі де – се­німділікті қалыптастырудағы басты құрал. Егер халық қай дәрі, қай жерден, қандай ба­ғада алынғанын онлайн режимде көре алса, бұл саладағы жемқорлық тәуекелдері де азаяр еді.
Депутаттар денсаулық сақтау саласын­дағы бірқатар күрделі мәселелерге назар ау­дарды. Олардың қатарында Жоғары ау­ди­тор­лық палата ұсынымдарының жүйелі түрде орындалмауы, заңнамадағы олқылықтар, отан­дық жобалардың нарықта бәсекеге қабі­летсіз енгізілуі, тіркелмеген препараттар мен олардың субстансаларының көлеңкелі түрде жет­кізілуі және бұл үдерістегі бақылау тетік­терінің жоқтығы да бар.
Отырыс аяғында Мәжіліс төрағасы Ерлан Қошанов Мемлекет басшысының фарма­цев­тика саласына ерекше көңіл бөліп келе жат­қанын еске сала отырып, Парламенттің осы салаға заңнамалық тұрғыда жан-жақты қол­дау көрсетуге дайын екенін жеткізді. Алай­да Президент 2025 жылға қарай дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың отандық үлесін 50 пайызға жеткізу міндетін қойғанымен, бұл мақсат әзірге орындалмай отыр.
– Көріп отырғанымыздай, дәрі-дәрмек­пен және медициналық бұйымдармен қам­тамасыз ету деңгейін арттыру бойынша мін­деттер әлі де жеткілікті. Сала жүйеленген тәсіл мен неғұрлым озық көзқарасты талап етеді. Есепті тыңдау қорытындысы бойынша біз Үкіметке, уәкілетті органдар мен әкім­діктерге ұсынымдар дайындадық. Депутаттар саладағы жағдайды жақсарту бойынша нақ­ты шаралар ұсынды. Үкімет бүгінгі талқылау қорытындысы бойынша депутаттардың барлық ұсынысын ескеруі қажет. Өз тара­пымыздан қажетті көмек көрсетуге дайын­быз, – деді Е.Қошанов.

Асхат Аймағамбетовтің сөзімен қорытындыласақ, бұл есеп – еліміздегі фармацияның шынайы рентгені. Жалпы, қуатты фармацевтикалық индустрияны қалыптастыру – ұзақ уақытты және қажырлы еңбек пен көп қаражатты қажет ететін күрделі процесс. Еліміз коронавирусқа қарсы вакцина ойлап тапқан санаулы елдердің қатарында болғанын ескерсек, әлеуетіміз мүлде жоқ деу сыңаржақ пікір болар еді. Бірақ әлеуетті әрекетке айналдыру, міне, мәселе осында болып отыр.