Амантайдың әлемі

Өткен ғасырдың 90-жылдарында қазақ әдебиеттанушыларының қатары бір шоғыр талантты жастармен толықты. Сол жаңа, жас толқынның қатарында біздің замандасымыз ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің професоры, «Алаш» мәдениеті және рухани даму институтының директоры Амантай Жарылқасынұлы да бар еді. Бір қарағанда Амантайдың ғылым мен шығармашылықтағы жолы сәттілікке толы сияқты көрінеді. Айтуға оңай көрінгенмен, ғылым деген тылсым әлемнің кез келгеннің уысына сия бермейтін, кез келген жанға көндіге бермейтін бұралаң жолдары аз болмайтыны анық.

Амантайдың әкесі Жарылқасын Шәріп­ұлы Кеңес тұсында да, тәуелсіздік дәуірінде де түрлі шаруашылық, әкімшілік қызметін ат­қарған елге беделді де белгілі аза­мат­тар­дың бірі болды. Жәкең 28 жасында өзі ту­ған Бозкөл ауылындағы кеңшарды бас­қар­ған. 1992 жылы Қазалы ауданының алғаш­қы әкімі атанды. Одан әрі Қызылорда қа­ла­сының әкімі, Қызылорда облысы бойын­ша жылжымайтын мүліктер жөніндегі ор­талықтың директоры, облыстық мәс­лихат депутаты, т.б. лауазымды қызметтерді абы­роймен атқарған. Бүгіндері 80-нің сеңг­іріне шыққан ағамыз Қазалы ауда­ны­ның, Қызылорда қаласы мен облыстың құр­метті азаматы. «Әке көрген – оқ жонар» де­ген қазақ мақалына жүгінсек, Аман­тай­дың алғырлығы атадан дарыған қасиет еке­ніне шүбә жоқ. Алайда Бозкөлде туған боз­баланың біз көргендегі болмысы бөлек-тін. Бала күннен кітап жастанып, қиялға мас­танып өскен кейіпкеріміз қызметке қы­зыға қоймаған сияқты. Амантайдың бал­ғын қаламынан туған балауса жырлары мен мақалалары мектеп қабырғасында жүр­генде-ақ жарық көре бастауы – соның бір айғағы деуге болар. Мектеп бітіргенде де мүмкіндігі мол бола тұрып, сол кездегі «мод­ный» оқу орны «Нархоздың» Эко­но­мика факультетін емес, КазГУ-дың жур­фа­гын таңдады. Сөйтіп, ол әкім емес, ақын-қа­ламгер, бәлкім, кейін ғалым болуды қа­лады. Болашақ әдебиеттанушының жүрек қалауы да осы еді.
1988 жылы университетті бітірген соң өзі оқыған білім ордасында қалып, алдымен ас­систент, стажер-зерттеуші, аға оқытушы қыз­метінде ұстаздық еңбек жолын бастады. Бұл – «Қайта құру» жылдарының желпуімен қа­зақ қоғамында жариялылық белең алып, әсі­ресе, журналшы қауымның қаламы жор­ғалап тұрған шақ. Тәуелсіздік алдындағы өлара кезеңнің талабымен Амантай Шәріп­тің жазғандары «Жас Алаш», «Ана тілі», «Қазақ әдебиеті» газеттерінде жиі жа­рия­ла­нып тұрды. Көп ұзамай, Қазақстанда «Сая­си қуғын-сүргін құрбандарын» ақтау үде­рісі басталды. Ізденімпаз жас бұл маңыз­ды науқанға да белсене араласты. Ке­ле­шек кандидаттық жұмысына «Сұл­тан­бек Қожанұлының əдеби-публи­цис­ти­ка­лық мұрасы» тақырыбын таңдады. Ғылыми же­текшісі – профессор Тауман Амандосов бо­латын. Ғылымдағы алғашқы ұстазы дү­ние­ден озғаннан кейін орнына «темір де­кан» Темірбек Қожакеев бекітілді. Оның ғы­лымдағы алғашқы ізденістері осылайша алаш-кеңес қайраткерінің шығармашылық мұрасын түгендеуден басталған еді. Сол жол­да Ресей, Өзбекстан және еліміздің мұ­ра­ғаттары мен ғылыми кітапханалардың си­рек қорында сақталған мол мате­риал­дар­ды мүмкіндігінше сүзіп шықты. С.Қо­жа­нов сынды біртуар мемлекет қай­раткерінің өмірі мен қызметіне байланысты бірнеше та­рихи деректер жас зерттеушінің кан­ди­даттық еңбегінде алғаш рет ғылыми ора­лымға енді. Себебі тәуелсіздіктің алғашқы жыл­­дарында қазақ мәдениетінің тари­хын­дағы тарлан тұлғаның тағы біреуінің шы­ғармашылық ғұмырына жан бітіріп, туған жұртымен қауыштыру, оның есімін ұрпақ жадында жаңғыртудың рухани маңызы зор болатын.

Қазақстан мен Орталық Азия елдерінің жауапты мекемелерінде басшылық қыз­мет­те болып, қиын жылдарда ұлтының жа­ны­нан табылып, жоғын жоқтаған Сұл­тан­бектің қазақ әдебиетіне де сіңірген еңбегі аз емес-ті. Оның бір дәлелі 1920 жылдан бас­тап Ташкент қаласында шығып тұрған «Ақ жол» газетін С.Қожанов басқарды. Оның қамқорлығымен газетте алаш зия­лыларының мақалалары жиі басылып тұрды. Бір жағынан қайраткердің Ахаңның 50 жылдық мерейтойын өткізу, Мағжанның өлеңдер жинағын шығару, Халелмен бір­лесіп, Ә.Дибаев жинаған қазақтың халық әде­биеті мұраларын жариялауға комиссия құруы  т.б. еңбектерін ескеру өте қисынды еді. Осы орайда А.Шәріп: «Сұлтанбек Қо­жанұлы­ның өміріндегі әдебиетпен бай­ланысқан әдемі, әсерлі, әрлі сәттермен бірге тарих тәлкегіне тапсырған қиын, қырсық, қы­тымыр мезеттер «Ақ жолдың» тағды­ры­нан ажырағысыз. Сұлтанбек десең – «Ақ жол», «Ақ жол» десең – Сұлтанбек ойға ора­лады» деген орынды тұжырым жасайды.
ҚазМУ-дың Журналистика фа­куль­тетінде оқытушылық қызметте жүріп Аман­тай ғылыми-зерттеулермен шұғыл­дануды бір сәтке тоқтатпайды. 1994 жылы кандидаттық жұмысын сәтті қорғаған соң, көп ұзамай университеттің Ғылыми кеңе­сінде докторлық жұмысының тақырыбы бе­кітілді. Бұл жолы «Қазақ поэзиясындағы ұлт­тық идеяның көркем бейнеленуі: ге­незисі, эволюциясы  және трансфор­ма­циясы» деп аталған тақырыпты ұсынған ғылыми кеңесшісі – атағы көпке мәлім әде­биеттанушы, ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, профессор Зей­нолла Қабдолов.    

Әкесі Жарылқасын Шәріпұлы 28 жа­сын­да кеңшар директоры болып тағайын­дал­са, ұлы Амантай 29-ға иек артқанда кан­дидат атанды. «Бала әкеден сынық сүйем кем туады» деген рас та болар. Есе­сіне, А.Шәріп 36 жасында докторлық жұ­мы­сын қорғап, академик ағаларының ақ батасын алды. Сәл кейін профессор атағын ие­ленді. Сол батагөй Зекеңнің тәлімін бұл­жытпай орындап, ұстаз өнегесін үнемі үй­ренумен, үздіксіз ізденумен болды. Ғы­лымдағы жолына бағдаршам болған 
З.Қаб­долов, Х.Сүйіншәлиев, Т.Кәкішев, З.Ахметов, С.Қирабаев, Т.Амандосов, Т.Қо­жа­кеев, Р.Нұрғалиев сынды талай ғұламалар өмір­ден өтіп те кетті. 
Амантай Шәріп – ғылымда өз қолтаң­ба­сын қалыптастырған, не жазса да дерек пен дәйекке жүгініп жазатын білікті зерт­теу­ші. 2000 жылы ғалымның «Қазақ поэ­зиясы және ұлттық идея» атты мо­ног­ра­фия­сы жарық көрді. Бұл еңбегінде автор қа­зақ халқының көп заманнан көксеген аң­сарлы арман-мұраттарының маңызды мәйе­гі – ұлттық идеясын оның төл әде­бие­тінің тарихынан індете іздестіреді, зерт­тейді, зерделейді. Зерттеу жұмысына көне түр­кі ескерткіштері, хандық дәуірде қа­рыш­тай дамыған жыраулық поэзия үлгілері мен ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы ақын­дар шығармашылығын алтын арқау етеді. Аталған еңбегінде ғалым компара­тивис­ти­ка­лық әдіске сүйене отырып, ұлттық идея­ның генезисіне барынша бойлап, осынау қасиетті ұғымның әлем халықтары руха­ния­тындағы зерттелу мен қалыптасу ке­зең­деріне кеңінен тоқталады. Көптеген оқы­мыстының ой-пікірін сараптай келе ав­тор «ұлттық идея» ұғымын былайша тәп­сірлейді: «Ұлттық  идея дегеніміз – этнос­тың мезгілдік һәм мекендік факторлар арқылы айқындалатын тәжірибесі, танымы және талғамына байланысты бірте-бірте жаңғырып-жаңаланып отыратын, бірақ өзіндік ілкі белгілерін жуық арада жоғалта қоймайтын табиғи-тарихи әрі тылсымдық бітім-болмысының, сана-сезімінің, мінезі мен мәдениетінің, соған сәйкес туын­дай­тын әлеуметтік мұрат-мүдделері мен қи­мыл-қозғалыстарының жалқылық та, жал­пылық та мәнін жинақтаған ұйтқысы». 

Амантай қазақ халқының ұлттық сана­сын­дағы «атамекен» ұғымының «құды­ре­тін» көне түркілер кезеңіндегі «құт» идея­сы­мен сабақтастыра отырып, тиянақты тал­­дағанын көреміз. Жыраулар поэзия­сын­дағы мемлекеттік һәм әлеуметтік мәселе­лер­дің ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы сөз өнерінде ұлттық сана, ояну үдерісіне ұла­суын түрлі идеялар мен әдеби тен­ден­циялар аясында салмақты сараптайды. Ашығын айтқанда алаш жұртының ұлттық идеясы қандай мазмұнда, нендей сенімге сүйе­ніп, қай тұғырға табан тіреуі тиіс деген мә­селе әлі күн тәртібінен түспегенін ес­кер­сек, бұл кітаптың оқырманы азаймасы анық. А.Шәріптің ұлттық мұрат пен алаш аң­сары жайынан жазған ізденісті еңбек­терін бірқатар түркі ғалымы жоғары баға­ла­ды. Солардың бірі Қырғыз Республикасы Ұлттық ғылым академиясының вице-пре­зиденті, академик, Қырғызстан мемлекеттік сый­лығының лауреаты Абдылдажан Ақма­та­лиев әріптес інісі туралы былайша қалам тербейді:
«Ол әдебиеттегі ұлттық идея мәселесін миф­тік ойлау жүйесіндегі «Қоныс – құт – құ­дірет» формуласы, жыраулық поэзиядағы қо­ныстық утопия, «Қос өзен», «Сарыарқа» ұғым­дарымен байланыстыра қарастырады. Қа­зақ поэзиясындағы фатализм, эсха­то­логизм және символизм жайын мүлде жаңа­ша талдайды. Амантайдың «измдері» қа­шаннан қалыптасқан қасаң теорияның құр­сауындағы дәстүрлі «измге» емес, елдік ек­пінге, ұлттық ұлағатқа, сүйіспеншілік се­зім­ге толы. Ол кейінгі еңбектерінде ұлт­тық әдебиет пен дәстүрлі ментальдік мә­се­лелерін талдауға көбірек көңіл қойып жүр».
Ол енді өзі талайдан зерттеп жүрген ұлт­тық идея тақырыбын әдебиетіміздегі, оның ішінде поэзиядағы дәстүрлі мен­таль­дік аспектілерімен сабақтастыра қарас­ты­рады. Қырғыз ғалымы байқағандай, 
А.Шә­ріп зерттеген тағы бір тың бағыт өз нәти­жесін берді. Амантайдың бұл саладағы еңбегі 2013 жылы 3 автор (Д.Қамзабекұлы, Б.Омарұлы, А.Шәрiп. Ұлттық әдебиет және дәс­түрлi ментальдiк) бірігіп жариялаған ұжым­дық монографияға енуімен бірге ор­тақ тақырыпты айшықтаумен ерекшеленді десек, артық айтқандық емес. Әрине, ежел­ден ежеттес дегендей, әдебиет тарихының белгілі бір кезеңдерін зерттеуде бірін-бірі то­лықтырып тұрғандай көрінетін үш ға­лым­ның ғылымдағы қолтаңбалары әр алуан. Соған қарамастан олардың осы кі­тап­қа енген еңбектердің етенелігі ерекше таң­ғалдырады. Бәлкім, КазПИ-дегі ака­де­мик Серік Қирабаев пен КазГУ-дегі ака­де­мик Зейнолла Қабдолов шәкірттерінің бастарын түйістірген рухани орта, ғылыми ор­да – Ұлттық ғылым академиясы болар. Бір кездері үшеуі де М.Әуезов атындағы Әде­биет және өнер институтында қызмет ат­қарды, докторлық диссертацияларын да қаз-қатар қорғады-ау деймін.
Аталған кітаптың бірінші бөлімін құ­рай­тын А.Шәріптің «Әдеби-тарихи үдерiс жән­е дәстүрлi ментальдiк» деп аталатын зерт­теуі «Көркемдiк сана түрлерi және мен­тальдiк метаморфозасы», «Ментальдiктер мәмiлесi және ұлттық мiнез», «Жыраулық же­рұйықнама», «Абай: бейуақ тұстың бағы­ты» деп аталатын 4 тараудан тұрады. Ат­тары айтып тұрғандай мұнда ұлт мінезінің пайда болу, қалыптасу себептері мен оның қазақ халқы тарихындағы 6 кезеңдік ментальдік география, философия, тарих, этнография, саясаттану, экономика және әлеуметтану пәндерінің ықпалдастығы ар­қылы тұжырымдалған. Амантай ұлттық мі­незге қатысты зерттеулерін әр дәуірдегі қа­зақ поэзиясы өкілдерінің өлеңдері негі­зінде сәтті мысалдармен түйіндеп отырған. 
Бір тұста автор: «Ақын неғұрлым та­лант­­ты, тұлғалы, тұтас болса, оның шы­ғар­машылығында өзi бел баласы саналатын ұлт­тың мiнезi бiрегей бүтiндiкте таны­лады», – деген маңызды қорытындыға ке­леді. Осы орайда зерттеушінің Абай поэ­зия­сы мен қара сөздерін сараптай отырып, ұлы ақын сынаған ұлт мінезіне қатысты татымды тұжырымдар жасай білгенін айту парыз. Ғылыми талдау нәтижелерін өзінің жекелеген ұтымды ойларымен тұздықтай келе, зерттеуші келесі пайымдауларын ұсы­нады: 
«Екiншiден, – дейді автор, – Абай шы­ғар­машылығының контексiне тыңғы­лық­ты көз тастасақ, ондағы «жағымсыз» кейiп­кер­л­ердiң фонында жарқырып көрiнетiн «жа­ғымды» кейiпкердiң болмысы бар еке­нiн анық аңғарамыз. Ол – Абайдың бәрiне та­разы, төрешi ақындық «менi», яғни хал­қының өзiне дейiнгi бүкiл қадiр-қасиетiн бойына қорыта құйған ақынның тұлғасы­нан сомдалып-сұрыпталған ұлттық мiнез. Бiр сөзбен айтқанда, Абайлық ұлттық мi­нез». Иә, шынында ол заманда қазақтың мі­незін ұлы Абайдан артық сынаған ақын бол­ды ма? Тіптен, сол қазақты Абайдан ар­тық жақсы көрген де біреу болды деу қиын... Осы тұрғыдан келгенде Амантайдың пікірін еріксіз құптайсыз.

Амантай Жарылқасынұлының әр кез­дегі әдеби зерттеулерінде Асан қайғыдан Абайға дейінгі қазақ поэзиясының ұлттық сипаты диахронды-синхронды тәсілмен сатылай зерттеліп, бірнеше ғылыми жұ­мы­сына өзек болды. Ол – үнемі ізденісте жү­ретін ғалым. Соңғы жылдардың өзінде ак­а­демик-зерттеуші бірнеше гранттық ғы­лыми жобаларға жетекшілік жасады әрі не­гізгі орындаушыларының бірі болды. Мы­салы, жақында Л.Гумилев атындағы Еу­ра­зия ұлттық университетінің Хабаршысы (Түркітану сериясы, №4. 2024. – 341-360) жур­налында оның «Домбыра: түрлері, та­ралу аймағы және жыршылық өнердегі ор­ны» атты мақаласы басылды. Бұл А.Шә­ріптің «Түркі халықтарының авторлық ауыз­ша поэзиясы: генезис, типология, поэ­тика» атты ғылыми жобасы бойынша ат­қарылған жұмыстарының нәтижесіне негіздеп жазылған мақала екені соңындағы ескертпеден аңғарылады.

Аталған мақаланы оқи отырып, Аман­тай досымызды жаңа бір қырынан таны­ған­дай болдым. Ол енді ғылыми нысан ре­тінде алынған ауыз әдебиеті өкілдері – ақын­дарды былай қойып, ұлысаралық көне музыка аспаптарының кәнігі зерттеушісіне ай­налып кеткендей. Ғалым бірер жыл кө­лемінде Өзбекстан, Тәжікстан, Баш­құртс­тан, Қарақалпақстан, Дағыстан елдерін ара­лап, көне халық аспаптарының сүйе­ме­лімен жыр айтатын бахшы, қошық, жырау, ақын, шайырларды армансыз зерделеп, әр­қайсымен ауызба-ауыз тілдесіп, сырла­сып қайтқанға ұқсайды. Шынында, солай! «Талант – қай жағынан да талант» демекші, Аман­тайды ғылымға көзсіз берілген «бір­түрлі» ғалымдардың санатына жатқызып үл­гердім. Тек шашы ғана шығын болды де­месең, жоғалтқанынан тапқаны басым бо­лып көрінді. Осы арада Бауыржан Омарұлы­ның мына бір сипаттаулары Амантай бейнесін толығырақ ашатынына күмәніңіз болмасын. 
«Бір дерекке ден қойса, – дейді қаламы ешнәрсені қағыс қалдырмайтын Баукең досы хақында, – әбден түбін қазып, жеті ата­сын түгелдеп, шегіне жетіп тынбайынша тоқ­тамайтын зерделі зерттеуші. Бірнеше тіл­де еркін сөйлеп, желдіртіп жаза алатын парасатты полиглот. Ағылшыншадан және түркі тілдерінің біразынан көлемді шы­ғармаларды қазақшаға аударған тиянақты тәржіман. Көркемсөзге де, көсемсөзге де аса жетік стилист суреткер. Білімі мен білігі жас­ты да, жасамысты да таңғалдыратын ойл­ы оқымысты». 
Жоғарыдағы мақаланың аңдатпасын оқып-ақ көп нәрсе ұғуға болады. Тәптіштеп жа­зылған тиянақты, тұжырымды ақ­па­рат­тан кейін автор еңбегіне қызығушылығың ар­та түседі. Яғни, зерттеуші «Мақалада дом­­­­быраның инструменталды музыкадағы қолданысын емес, жыршылық өнердегі орнын зерттеу мақсат етіп қойылған. Бұл тақырып бұрын ғылыми тұрғыдан арнайы қарастырылған жоқ. Автор өзінің шетелдік ғылыми іссапарлары барысында домбыраға қа­тыс­ты ғылыми орталықтардан, музей­лер­ден және информанттардан жинақта­ған фото, аудио және жазба деректерін ірік­теп пайдаланған» екен. Одан арғы мә­тіндермен танысқан сайын автордың ғы­лыми жұмысына тек тәнті боласыз: 
«Әзербайжан, Тәжікстан, Өзбекстан, оның ішінде Қарақалпақстан, Ресей Фе­де­рация­сы құрамындағы Башқұртстан, Татарстан, Тыва, Хакасия республикаларына жасалған зерттеу сапарлары барысында түркі халықтарының музыкалық аспап­тары, солардың қатарында домбыра тура­лы академиялық және ұлттық-мәдени ор­талықтардан, кітапханалардан, музей­лер­ден, сондай-ақ информанттар мен жыр­шы­лардан тақырыпқа қатысты эмпирикалық мәліметтер жинақталды; аудио- және бейнежазбалар жасалды, фотосуреттер алынды». Мақаладағы жүйелі әрі кәсіби тал­дау, баяндау, сұхбаттасу, ой тұжырымдау тә­сілдері аңдатпа мен кіріспеде айтылған мә­ліметтердің деректемелік және дәйек­темелік жақтарымен шектелмей, авторлық пі­кірмен, болжамды ойлармен, тәжірибелік жұмыстардың нәтижелерімен жалғасып, соңы ғылыми тұжырымдармен түйінделеді. 

Мына бір этноэкспедиция сапарындағы жаз­баның үзігіне назар аударыңызшы:
«Домбыра жасау өнері кез келген адам­ға қонбайды. Ұзақ жыл басқа салада жұмыс іс­теген, қазір Сұрхандария уәлаятының Бән­діхон қышлағында тұратын 30 жылдық тә­жірибесі бар кәнігі шебер Нұрмұрат Шәй­диловтің шаңырағына арнайы барып, мейман болғанда өз аузынан естігеніміз: бір күні түсінде оған ұсталардың ұстазы Тә­жі баба Аллаяр аян берген. Содан осы кә­сіпке бет бұрады. Әулеттің үлкенінің әң­гімесіне құлақ түрсек, домбыраның арғы тарихы 2,5-3 мың жылға тереңдеп кетеді». Тағы бір тұста: «Домбыра жасалатын ағаш желтоқсанның басында жапырағы қурап, тіршілігі тоқтағаннан кейін кесіп алынады. Қабығымен бірге жалпағынан жатқызылып, жерге көміледі. Сегіз айдан бір жылға дейін лайдың ішінде жатады. Екі басын клеенкаға орап тастайды. Шірік ішіне түспеуі керек. Үсті­нен су ағады; сонда керегі қалады, ші­ри­тіні кетеді» деген ғажайыпқа толы әңгі­ме-деректің куәсі боламыз. Міне, бұл – нағыз ғылым!
Ол жас кезінен бастап ғылыми ізде­ніс­те­рін ЖОО-дағы оқытушылық қызметімен ұш­тастырған ұстаз-ғалым. Әл-Фараби атын­­дағы Қазақ Ұлттық университетіндегі еңбек жолын айтпағанда, ұзақ жылдар бойы Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық уни­верситетінде профессор, кафедра мең­геру­шісі, проректор қызметтерін атқарды. Ғы­лыми бағыттағы жұмыстары Халықаралық Түркі академиясының хатшысы болумен қа­­тар ЕҰУ жанынан ашылған «Алаш» мә­де­ниет және рухани даму институтының ди­­­­ректоры қызметімен жалғасты. А.Шәріп – ғылым мен білім бағытында ғана емес, журналистика саласында да бірқатар жауапты қызмет атқарып, елеулі еңбек етті.
Ғалымның көптеген зерттеуі мен іргелі ғы­лыми жобаны орындау барысында жа­зылған еңбектері отандық және шетелдік (Scоpus) ғылыми журналдар мен әдеби пор­тал, сайттарда мақала түрінде жария­лан­ды. А.Шәріптің «Сұлтанбек Қожанұлы – әде­биетші» (1994), «Қайраткердің қаламгерлігі» (1995), «Қазақ поэзиясы және ұлттық идея» (2000), «Сұлтанбек Қожанұлының шығар­малары» (2009), «Алтын арқау» (2009), «Сөз өнері және ұлттық рух» ( 2010), «Егеулі қалам» (2024) т.б. кітаптары бар. 
Амантай Шәріптің есімі ақын ретінде де мәлім. Оның өлеңдері «Қарлығаш», «Ұлы да­ла жырлары», т.б. жинақтары мен анто­логияларға енген. Сонымен қатар «Құбыла» атты жыр кітабы жарық көрген.

Серікбай ҚОСАН