Ұлт әдебиетінің таразысы еді

Қазақстанның Халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, Қазақстанның Еңбек Ері, жазушы-драматург, ұстаз Әкім Тарази дүниеден өтті. Тұтас ғұмырын шығармашылыққа арнаған, көркем ойдың көкжиегін кеңейткен, күмбезін безбендеген, бірегей туындыларымен оқырманын ой орманына жетелеген, кішкентай адамдардың үлкен тағдырын зерлі сөзбен кестелеген классиктің екінші өмірі басталды. Ұлт әдебиетінің таразысы атанған Әкім Тарази шығармашылық баянын оқырмандары сағына оқиды.
Бақұл болыңыз, суреткер! 

МҰСТАФА ШОҚАЙМЕН ИДЕЯЛАС ЖАЗУШЫ

Әкім Тарази ағамызбен 1975 жылы қыз­мет бабында таныстық. Ол кезде Әкім Ұртайұлының жасы 40-тан енді асқан қылшылдаған кезі еді. Біздің әлі 30-ға тола қоймаған шағымыз. 
Біз алғаш кездескенде ол кісі Қа­зақ­стан киногерлер Одағының бірінші хат­шысы болып жұмыс істейтін, мен «Қа­зақфильм» киностудиясында бас ре­дактордың орынбасары қызметіне ен­ді келген шағым еді.
Сол тұста Әкім Таразидің «Құйрықты жұл­дыз», «Үлкен ауыл», «Асу-асу», «Арман – Атаман» деген кітаптары шыққан, әдеби ортаға танылған жазушы еді. Мен «Құй­рық­ты жұлдыз» кітабына мақала жаз­ғам. Ол Ә.Таразидің тұңғыш кітабы ту­ра­лы жазылған тұңғыш рецензия еді.
Сонда қазақ әдебиетіне ерекше, өз стилі бар үлкен жазушының келгенін оқыр­ман қауымға паш еткен едік. Біздің, яғни, қарапайым оқырманның үміті ақ­талғандай – көп ұзамай қаламгердің «Тас­жарған» атты романы шықты. Ол романды қолға тиісімен бас алмай оқы­дық. Біздің байқағанымыз, жазушы Әкім Тарази «советтік шындықты» – социа­листік реализмді қабылдамайтын және соцреализмнің қалыбына сыймайтын ерекше қаламгер екен. 
Соцреализм не дейді? Советтік құры­лыстың жетістіктерін жазыңдар, мақ­таңдар, өмірдің күнгейін көрсетіңдер, көлең­келі жағына жоламаңдар дейді. Ал Тарази өз шығармасында советтік құ­рылысты мысқылдап, оның көлеңкелі тұс­тарына үңіліп, жетістіктерінен гөрі кем­шіліктерін астарлап көрсетеді. Бұ­дан Ә.Таразидің шыншыл жазушы екені байқалды. Ол бұдан кейінгі туын­ды­ла­рын­да да осы бағытты ұстанды десек, ар­тық болмас. 
Шығарманың финалында Бақтығұл өзі­нің қожайыны болған бай Жарасбай мы­рзаны атады, сонда кинодрамтург Ә.Таразидің қосқан жаңалығы – Бақ­тығұл Жарасбайды атуға ыңғайланғанда, қасындағы жандайшаптары оны оқтан көлегейлемек болады, бай болса «атсаң ат» деп Бақтығұлға қарсы шабады. Осы ерекше сцена киноның әсерін күшейтіп тұр.
Оның кино саласындағы тағы бір ұмытылмас еңбегі деп «Мұстафа Шоқай» фи­льмінің сценарийін жазуы деп есеп­тер едім. Сталин өзі «Кеңес Одағының №1 жауы» деп атаған Мұстафа Шоқай со­­вет­тік жүйені жек көрген, оған бағын­баған тұлға болса, советтік жүйенің кө­­­леңкесін көре білген және соны өз шы­ғармаларында айта білген Әкім Тара­зи де сонымен үндес, идеялас қалам қайраткері еді.
Жазушы, аудармашы, драматург және кинодраматург Әкім Таразидің өнімді еңбек еткен саласының бірі – драматургия жанры еді. Бұл салада ол көптеген пьеса жазып, оның бәрі де театрларда қойылды. Он бестен астам пьесалары көрерменнің көңілінен шықты деп ойлаймын. 
Аударма саласында да өте өнімді ең­бек етті. Орыстың атақты шығыс­тану­шы жиһангері, қытай тілінің білгірі Никита Бичуриннің «Орта Азияны мекендеген халықтардың көне заманғы тарихы», «Мыңқолдың төрт ханы» атты тарихи туындаларын, Француздың атақты жазушысы Франсуа Рабленің «Гаргантюа және Пантагрюэль» романын қазақ тілінде сөйлетті. 
90-нан асқан шағында пәниден ба­қи­ға көшкен Әкім Тарази ағамыз хал­қының есінде қарымды жазушы-дра­матург артында өшпес мұра қалдырды. Ұзақ та мәнді өмір сүрді, еңбегі баға­лан­ды. Ол суреткер ретінде өзі армандаған бар­лық шығармаларын жазып үлгереді. 
Әкім ағамыздың жаны жәннатта болғай, рухы пейіште шалқығай. 

Смағұл ЕЛУБАЙ,
Қазақстанның Халық жазушысы

ӨЗІ ЖАЙДАРЫ БОЛҒАНМЕН, ТУЫНДЫЛАРЫ ТУЛАП ТҰРАТЫН

Өткен ғасырдағы алыптардың ізін басқан шоқ жұлдыздай талантты шоғырлар сиреп барады. Солардың бірегейі, пәниден бақиға аттанып, тал бесіктен мәңгілік жер бесікке түскен Әкім аға еді. Аттанып кетіпті деген хабарды естігелі бері қолда бар кітаптарын қайта-қайта оқығанда, екінші өмірі елес бергендей болды. 
Жылы жымиып тұрып, көз шарасын қадай қарайтын сәті көз алдымнан кетер емес. 
 Бір сәт ойға оралады. Қаламгерге Астанада Мемлекеттік сыйлық тапсырылды. Басылымнан жазуға барған едім. Құттықтадым. Елде тура Әкім ағаға ұқсайтын әкеміз бар еді, қандай ұқсастық деп қалдым. «Бір-біріне ұқсамаса қазақ қазақ бола ма, тек-тамырымыз бір ғой, содан адаспауды ойлайық»,  – деді. Ұлт ұлының байла­мы осылай болса керек.
 Тарази шығармаларын қарғадайдан оқып өстік. Кітапханамның алғашқы кітаптарының бірі – «Асу-асу» еді. Кейін «Қиян-соқпақ», «Бұлтқа салған ұясын» «Тасжарған», «Басынан қара таудың...», «Кен», «Тәж», «Көкжиек» қосылды. 
Жазушының қай шығармасын алсаң да өзіндік сөз саптауы, сөйлем құрауы, кейіпкерлерінің болмыс-бітімі ерекше көрініп тұрады. Айталық, «Көкжиек» кітабындағы әңгімелері мен хикаяттар үш жырға топтастырылған. Бірінші жырдың бастауындағы «Ләйлі» әңгімесінің  оқиғасы ел жайын қамтиды. «Сол жылы көктем ерте шықты; сол жылы көктемде ауылдағы бозбала бірі қалмай бәрі ғашық болды; сол жылы көктемде ауылдағы бозбала бірі қалмай бәрі бір қызға ғашық болды. Қыздың аты – Ләйлі». Осылай бастайды. Осы бір сөйлемнің өзінен қанша сәттерді аңғаруға болады. Ал «Тырна, тырна, тырналар» хикаяты диалогпен басталады. Әдетте, көп диалогты оқу қиын ғой, жалығасың. Тарази диалогтері өлеңдей оқыла­ды. Кезінде құлшына үңілген  шығармамның бірі Әкім ағаның «Кен» романы еді. Ондағы басты кейіпкер Кірпішбайдың бүкіл болмысы әлі күнге дейін есте сақтаулы. 
«Көк аспанда қырағы көз бар» деген жинағындағы әрбір эссе көркем шы­ғар­мадай келісіп-ақ тұр. Сол кітаптағы «Қызыл шаш қатынды» оқып отырғанда алда айтқан «Ләйлідегі» сөйлем құрау тәсілі қайталанады. Оқып көрелік: «Нәзік еді. Тым нәзік еді. Ұялшақ еді. Тым ұялшақ еді.... Белі қылдырықтай, көзі тостағандай еді». Осы сөйлемдердің өзінен жазушының суреткерлігін аңғару қиын емес. Әрқайсысы бір бейне. Бұл дүниенің түйінін Әкім аға «Көк аспанда қырағы көз бар» деп аяқтайды.
Жазушының «Басында Қаратаудың....» деп аталатын кітабындағы деректі дүниелердің өзі, соның қатарында Бауыржан Момышұлына қатысты әңгімесі ерекше, ғалым мен батырдың әңгімесінен әр адамға тән қасиет дараланып тұрады.
Әкім Таразидің драмалық шығармаларының қай-қасысы да – тағдырлы. «Жолы болғыш жігіт» жинағындағы драмаларға көз жүгірткенде, тақырыпта айт­қанымыздай, өзі жайдары көрінгенмен, туындыларындағы оқиғалар асаудай тулап тұрады. Содан да болар, драмалық  туындылалары қалың қауымның көкейін­дегісін қозғағанмен, биліктің шымбайына бататын. Алғашқы қойылымын көргендер тамсанып айтып жүргенмен, санаулы күннен кейін сахнадан сырғытылып, кейінгілерге жете бермейтін. Сол шығармаларға тән асаулық қоғамның бұралаңын бұлтақтатпай көрсетуден туғанын бірден аңғарасың. Әкім шығармалары осыны­сымен құнды болды. Алдағы екінші өмірінде де құны жарқырай берері анық. 
Әкім ағаның аңызға бергісіз ақиқаттан тұратын тұстастары да ерекше еді. Олар: Сайын Мұратбеков, Қалихан Ысқақ, Рамазан Тоқтаров, өмірден ерте кеткен Ахан Нұрманов, Тельман Жанұзақов, тағы басқалары. Біз осы алдыңғы толқынға қызыға қарайтын едік. Әзіл-қалжыңдары, сыйластықтары сүйсінтетін. Әкім аға деп алдынан қия өтпейтін інісі Мырзатай Жолдасбеков бірер айдың алдында Астанада, «Күндерімнің куәсі» атты алты томдық шежірелі кітабының тұсаукесерін өткізген еді. Оған Әкім ағаның жары, белгілі жазушы Роза Мұқанова да қатысқан. Соңында Мырзатай аға қаумалаған қауымға рахметін айтып, «Роза жеңгей, Әкім ағаға сәлем айта барыңыз, алдымдағы биігім ғой!» деп еді. Бұл да ағалардың бір-біріне ерен құрметін көрсетсе керек.
 Осыдан жиырма жыл бұрын «Тәж» кітабына қолтаңба жаздырып алған едім: «Қазақ ең жақын адамын Бауырым дейді. Бауырым! Мерейің биік болсын, бала-шаға, үрім-бұтағың көп болсын! Әкім Тарази ағаң», – деп қолтаңба қалдырыпты. Бүгін сол кітапты қайта парақтап, ағаның жазуына әлсін-әлсін үңіле бердім...
 Алла иман берсін, Аға!

Сүлеймен МӘМЕТ, 
жазушы

ҰЛТЫН СҮЙГЕН ҰСТАЗ

Қазақ әдебиетінің саялы бәйтерегі, кинодраматургия өнерінің көшбасшысы, абыз Әкім ағамен мәдениетіміз бен өнеріміздің бір алтын дәуірі аяқталғанын сезгендейміз. Кеше ғана қасында Сайын Мұратбеков, Қалихан Ысқақ, Қабдеш Жұмаділов, Рамазан Тоқтаров бас­таған қадірлі достары әзіл-қалжыңы жарасып бірге жүретін еді-ау. 
Әкім ағаның шақыруымен 1994 жылдары бір топ жас шәкірті болып тәліміне бөлендік, ең бастысы, жайсаң ағамыздың жан жылуын жақыннан сезініп, ағалық қамқорлығын көрдік, аза­маттық тәрбиесін алдық. 
Сол жылдары Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясы табал­дырығын аттаған шәкірттері туралы «Жас Алаш» газетіне «Бұл шәкірттерім не классик болады, не мен секілді еркін ойлай алатын тентек болады» деген рәуіште   сұхбат берген болатын. А.Қонақ­баева, Д.Саламат, Е.Зейіпхан, М.Омар, Д.Амантай, С.Нөгербек секілді бір топ мүриттер Әкім ағаның алдын көрген едік. Әкім ағамыздың әрбір дәрісі біздерге өнер кереметінің шымылдығын ашқан тосын жаңалыққа толы еді. Сабаққа С.Мұратбеков бастаған саңлақ дос­тарын ертіп әкеліп шеберлік сағатын өткізетін. Әлем әдебиеті клас­сиктерінің туындылары мен өмірі, кино өнерінің құпиялары сарап­тан өтеді. Әдебиет әдемі сөзден ғана емес ширыққан тартыс-дра­ма, өмірдің буырқанған оқиғаларынан өрбісе шынайы бола­тынын ұдайы еске салатын. Ол жасандылықтан ада, шын адам, на­ғыз адамгершілікке ие тұлға ғана өшпес өнер тудыра алады деп тұ­жырым жасайтын. Ұстазымыз әрбіріміздің қуанышымызды бәйек болып құттықтайтын, тойымызға қатысып, ақ тілегін арнап, шашу шашатын, ақ батасын беретін. Бас қосуымызда, тіпті, өзбек ағайындардың сарынымен пародия салып, «Евгений-Онегин» операсынан ария айтып, біздердің ішек-сілемізді қатыратын. Көзінен де, сөзінен де шексіз мейірім, ізет, ұстаздық риясыз ақ пейілі төгіліп тұратын. Ол шәкірт інілерінен сырын жасырмайтын, қалтқысыз пікірлесетін, қай-қашанда ақыл-кеңес беретін жана­шыр көкеміз еді. 
Өзінің өмір белесіндегі үлкен бір жүрекжарды қуанышын ең алдымен біздерге бөлісіп, барша шәкірттерін ресторанға шақырып, ақ дастарқан жайғаны, керемет бір сырласу кешін өткізгені есімнен еш кетпейді. 
Әкім көкемізді кеше өмірден өткен үзеңгілес інісі  М.Мағауин «Мен – қазақ әдебиетінің жұлдызы, ал Әкім ағам – толған айы» деп мәз-мейрам боп әзілдеп отыратын. Көкеміздің жан досы Сайын ағаға деген сағынышы толастамайтын. Абыз ұстазым, қазақ әде­биетінің классигі, Алаштың жайсаң мінез жампоз азаматы Әкім кө­кемнің өзі де міне, ғарышқа көтерілді. Көкемнің жатқан жері жай­лы болсын, рухы пейіште шалқысын.

Ақеділ ТОЙШАНҰЛЫ,
ғалым

ҚОШ, КЛАССИК!

Қазақ әдебиеті мен мәдениеті, ұлттық өнері мен киносының тағы бір бәйтерегі құлады. Жылымық кезеңде қазақ өнері мен мә­дениетінің көгінде жарқырап шыққан алтын шоғырдың соңғылары аманатын келешекке табыстап, мына жалғанды қалдырып өтіп жатыр. 
Бұл буын алдыңғы толқынның ұлы көшінен көз жазып қалғанда, ерекше екпінмен ескі жұртқа жаңа көшті бұрған, ұлттық мәдениетті жаңа белеске көтерген игі жақсыларымыз еді. Көзге жас, көкірекке өксік тығылады. 
Туындылары оқырмандарының жан азығына айналған, қазақ киносы мен драматургиясының дамуына өлшеусіз үлес қосқан, Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстанның Еңбек Ері Әкім Үртайұлы Әшімов 92 жасқа қараған шағында өмірден өтті. 
Әкім Тарази 1964 жылдан бастап қазақ киносының қара шаңырағы – «Қазақфильм» киностудиясында сценарийлік редакциялық алқа мүшесі, бас редакторы болып, 1970-1980 жылдар арасында Қазақстан Кинематографистер одағының бірінші хатшысы, Қазақ КСР Кинематографистер одағының хатшысы қызметін мінсіз атқарды. 
Қаламгердің  сценарийлері бойынша түсірілген «Тұлпардың ізі», «Арман – атаман», «Қараш-Қараш оқиғасы», «Мұстафа Шо­қай», «Қыз жылаған» фильмдері қазақ киносының «алтын қоры­на» енді.  «Күлмейтін комедия», «Жақсы кісі», «Жолы болғыш жі­гіт», «Ақын. періште. махаббат», «Індет», «Махамбет», «Лайнер», «Үкі­лі жұлдыз», «Қыз махаббаты» және өзге де  драматургиялық шығармалары еліміздің театрларында сахналанды. Оның Қа­зақ­стан Кинематографистер одағы басқармасының бірінші хатшы­сы қызметі тұсында қазақ кино өнері өрлеу кезеңін бастан кешірді.
Жылдар өте келе ұстаздық етіп, профессор Әкім Тарази 
Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында, Астана қаласындағы Қазақ ұлттық өнер университетінде шәкірттерге дәріс берді. 
Осыдан екі жыл бұрын, 2023 жылы мамыр айында қаламгердің 12 томдық жинағының тұсаукесері өткен болатын. Жазушының «Тасжарған», «Қорқау жұлдыз», «Шер», «Қиянат», «Мұстафа Шо­қай», «Москва – Баласаз» романдары, «Ауыл шетіндегі үй», «Тәж», «Махаббат жыры», «Көк аспанда қырағы көз бар», т.б. әңгіме-эсселері мен повестері, «Жолы болғыш жігіт» пьесалар жинағы осы томдықтарда жинақталып, оқырмандарымен қауышты. 
Қош, киелі сөз өнерін көкке көтерген суреткер! Қош, ұлтын сүй­ген ұстаз! Сіз жаққан өнер алауы сан ұрпақтың санасына сәуле түсіріп тұрарына сенеміз. 

Ғалым АХМЕДЬЯРОВ,  
Қазақ Ұлттық Өнер университетінің  ректоры

БІЗ СІЗДІ ҰМЫТПАЙМЫЗ

Қазақ сөз өнерінің бір алыбының жүрегі өзінің соғуын мәңгілік тоқтатты. Неткен өкініш. Қазақ өнерінің шындығын дәл Әкім ағадай жазатын жазушыны көре алмай тұрмын.
Бірақ тәубаға келейік. Артында мол әдеби мұрасы қалды. Ай­тарын айтып, жазарын жазып кетті. Жазушы өзінің шығар­машы­лық ұзақ жолында қай жанрға қалам сілтесе де, шығармасының шы­райын келтіріп айта  қаларлықтай дүниелер тудырды. Оның қай туын­дысы да оқырманын бейжай қалдырған емес. Ол қазақ әде­биетінің алтын қорына қомақты олжа салып, өзінің әдеби мектебін қалыптастырған қаламгер. Жалпы, қазіргі қазақ әдебиетін Әкім Таразисіз елестетуге бола ма?
Ә.Тарази шығармаларындағы «кішкентай» пенделер мен тұл­ғалар арасындағы күрес – шындық пен  өтіріктің, жақсылық пен жа­мандықтың, не өмір мен өлімнің арасындағы күрес. Бұл күрес бүгін-ертең бітпейді. Ірі тұлғалар толық рухани азаттыққа жеткенше тоқ­татпайды бұл күресті. Бұл –мағыналы өмір үшін күрес. Сон­дық­танда жазушы шығармалары рухани өміріміздің күретамырындай оқыр­ман зердесіне жан бітіріп, тоқтаусыз алға жетелейді.
Хош, аяулы аға. Асыл ұстаз.
Біз Сізді ұмытпаймыз, Әкім аға!
 

Алпысбай МҰСАЕВ,
филология ғылымдарының докторы, 
профессор, 
таразитанушы