Мұстафа Өсер: Алғаш «Чапаев» киносын көргенде, далаға жүгіріп шықтым...

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, белгілі кинооператор және режиссер Мұстафа Өсер оператор ретінде қырықтан астам деректі фильм түсірген, оннан астам фильмнің қоюшы режиссері. Қазақстан Журналистер одағының және Қазақстан Кинематографистер одағының мүшесі. Қазақстан Жастар одағы сыйлығының (1992), Халықаралық Жамбыл атындағы сыйлықтың (1995) лауреаты. Екеуара әңгіме өмір жолы мен қазақ деректі фильмінің жайында өрбіді.

– Мұстафа Батырбекұлы, сіз  маңыз­ды тақырыптарға деректі фильм тү­сір­ген адамсыз. Халық көбіне көркем фи­льм режиссерлерін біледі де, деректі фи­льм жасаушыларды тани бермейді. Сон­дықтан алдымен өзіңіз түсірген фильм­дер жайында айта кетсеңіз?

– Кеңес дәуірінде кинорежиссер не кино­опера­тор боламын деген адамдардың арманы Мәс­кеудегі Бүкілодақтық мемлекеттік кино инс­титутына (ВГИК-ке) түсу болатын. Жас­тайым­нан кино түсіруге қызыққан мен де соған үш рет құжат тапсырып, түсе алмадым. Бұйырмаған шығар. Бірақ қалайда жоғары оқу орнын бітіруім керек деп алдыма мақсат қойып, 1984-1994 жылдар аралығында (Жел­тоқсан оқиғасының себебінен он жылға со­зыл­ды) ҚазМУ-дың Журналистика факуль­те­тін оқып бітірдім. Бітіруім ұзаққа созылған ол оқудың арасында 1987-1989 жылдарда Ал­маты көркем-сурет және театр инс­ти­тутының режиссура факультетін тәмамдадым, 1987-1997 жылдары «Қазақтелефильм» сту­дия­­сында кинооператор, 1997-2016 жыл­дар­да Президент Телера­диокешенінде, 2016-2018 жылдарда Qazaqstan телеар­на­сында бейнеоператор болып қызмет ат­қар­дым. Міне, осы қызметтерде жүріп, «Дәулет-Палуан» (Қазақтелефильм, 1994), «Қасайбай ба­тыр» («Ғалым» студиясы, 1995), «Абылай хан­» («Ғалым» студиясы, 1995), «Жігіт болғың кел­се» («Ғалым» студиясы, 1995), «Тұлға» («Бөбек» студиясы, 2007), «Мұқағали» («Бөбек» сту­диясы, 2008) және т.б. фильмдердің қою­шы режиссері болдым.
Менің кинодағы басты жұмысым – қоюшы ки­нооператор. Киноның сценарийі және ре­жиссерлердің талабын орындап, жүзеге асы­ратын – оператор. Сондықтан тақырыпқа сай өте маңызды кадрларды ойдағыдай тү­сіру – кинооператордың жұмысы. Қандай кино болса да оны ашатын – сәтті, әсерлі кадрлар. 
Операторлық жұмысыма келсек, «Қа­зақ­телефильмде» – «Город моей юности» (1991), «Есть город в Семиречье» (1991), «Великий джут» (1992), «Халифа Алтай» (1992), «Айбо­лит из Балтаколя» (1992), «Әсет ақын» (1993), «Ықылас» (1993), «Тәңір дарханы» (1993), «Жезкиік» (1993), «От Эльбы до Волги» (1995), «Кызыл Жебе» (1995), «Жамбыл» (1996) және т.б. ҚР Президенті Телерадиокешенінде – «Алихан и Мустафа. Правда и вымысел» (1997), «Жәңгір хан» (1998), «Сегіз қырлы, бір сыр­лы» (1998), «Кісен ашқан» (1999), «Имя бла­годати» (1999), «Атырау-нефтяная сто­лица» (1999), «Вкус жизни» (1999), «Судьбы моей полоски лет» (2000), «Жазит из Кара­батыра» (2000), «Евразия» (2001), «Аэропорт Астаны» (2001), «Отчизны верные сыны» (2001), «Ғұмыр-Дария» (10 сериялы циклді фильм, 2001-2003), «Мой самый добрый дом» (1997), «Түркістан» (2003), «Туған өлке Қазы­ғұрт» (2004) «Дала даналары» (6 сериялы цикл­ді фильм, 2004-2007), «Астана» (2007), «Жетісу» (2008), «Теңге» (2008), «Абай Уни­верситеті» (2008), «В семье единой» (2008), «Отандастар» (2008), сонымен қатар «Жел­кен» студиясында – «Исатай батыр» (1991), «Қазақфильмде» – «Мұхамед Хайдар Дулати» (2008), «Алаш туы астында» (2018) және т.б. фи­льмдерді түсірдім.

– Сіз келтірген деректер арқылы оқыр­­­­­мандар шығармашылығыңыздан бір­аз мәлімет алған болар. Енді киноға келу жо­лыңыз туралы әңгімелеп берсеңіз?

– Мен 1960 жылы қазіргі Түркістан об­лысы Түлкібас ауданы Састөбе кентінде жұ­мыс­шы отбасында дүниге келдім. 1977 жылы 9 мыңдай халқы бар Састөбе кентінде А.Ма­карен­ко атындағы орта мектепті бітірдім.
Біздің бала кезімізде кәдімгі телевизордың өзі қат еді, кез келген үйден табыла бермейтін. Сон­дықтан телевизоры бар үйлерге барып көре­тінбіз. Баламыз ғой, кино көргенде ол те­левизордың ішінде болып жатқан оқиға сияқ­ты көрінетін маған, яғни телевизорды кино жасайтын аппарат деп ойлайтынмын.
Алғашқы кино көргенім тіпті қызық бол­ды. Апама еріп қыдырып,  ағайындардың ауы­лына барған кезде, олардың үйіне жақын жерде клуб бар екен, әлгі үйдің балаларына еріп мен де клубқа бардым. Ол жерде күндізгі сеанс­та кино көрсетіп жатқан екен. Кино де­ген­ді бірінші көруім. Қараңғы клубтың үлкен экранында түрі сұсты, мұртты, қолын­да қылышы бар бір адам атпен шауып келе жатыр. Тура маған қарай келе жатқандай кө­рінді, сескенгенім сондай далаға атып шық­тым. Далаға шықсам күн жарық. Ешкім жоқ. Қайтадан есікке келіп сығалап қарасам іш­те адамдардың бәрі қозғалмай орындарын­да отыр. Оның кино екенін сонда білдім, мені қор­қытқан киноның аты – «Чапаев» екен. Кә­дімгі, 1934 жылы шыққан «Чапаев» – ағайын­ды режиссерлар Георгий және Сергей Васильевтің фильмі. Сол оқиға маған қатты әсер етті. Сөйтіп, бірте-бірте киноға қызы­ғу­шылығым артып, ауылдағы клубқа барып кино көре беретін болдым. Әлгі телевизорды кино жасайтын аппарат деп ойлайтыным сияқты, клубта кино қоятым киномеханикті де кино жасап көрсететін адам деп ойлайтын едім басында. Кейін оның да дайын киноны көр­сетіп тұратын адам екенін түсіндім. Сөй­тіп, бір күндері киномеханиктің қасында тұрып та көрдім. Содан киномеханик болу ар­маны оянды. Киномеханик болсам, ки­ноның бәрін тегін көрем деген ой ғой баяғы. Сөй­тіп жүріп киноны режиссер, оператор секілді маман адамдар дайындайтын, ки­но­механиктер дайын киноны көрсететін кі­сілер екенін түсіндім. (Мұндай жағдай атақ­ты режиссер, КСРО Халық артисі Владимир Басовтың да басынан өткен екен. Ол да бала кезінде киноны киномеханик өзі жасап көрсетеді деп ойлапты).
Ауылымызда жаңа мектеп ашылғанда оқу ка­бинеттік жүйеде өте бастады, яғни фи­зи­­каны физика, химияның химия кабинетіне ба­рып оқимыз. Сол кезде физикадан сабақ бе­ретін Әділбек ағайымыз «кино­де­монстрант­тар» деген үйірме ашты. Мақсаты – әуесқой ки­номеханиктер дайындау. Үйірмеге әр клас­тан екі-үш баладан алды. Ол кезде химия, фи­зика кабинеттерінде «Украина» деп ата­латын шағын кинопроектор болатын. Со­ны­мен кино көрсету керек. Бұл маған керемет нәр­се болды: кинолентаны қолмен ұстап көре­сің, оны кинопроекторға салып қосып, ки­но қоясың. Әлгі үйірмеде ең алғыры мен бол­дым. Өйткені киноға қатты қызығам. 20 ми­нуттық сабаққа байланысты кинолар көр­сетуде кинопроекторды қосып, өзімді кәдім­гідей киномеханик сезінемін. 
Кітапханаға барсам кино туралы кітаптар із­деймін. Сөйтіп, кино туралы білімім ақырындап толыға берді. Тіпті, 10-сыныпта оқып жү­ріп, қысқы демалыстың кезінде Мәскеудегі ВГИК-ке хат жазғаным бар. ВГИК – ол кезде Кеңес одағында кинорежиссер мен ки­нооператорларды, киносценарийстер мен ки­нотанушыларды дайындайтын үлкен оқу ор­ны. Ал Лениградта (қазіргі Санкт-Петер­бург) Театр, музыка және кинематорг­ра­фия инс­титутында (ЛГИТМиК) кино дыбыс ин­женерлерін дайындайды. ВГИК-ке түсу деген ол кезде арман, өйткені онда әр мамандыққа жылына он-ақ адам дайындайды. Сосын Гру­зияда өз киногерлерін дайындайтын инс­титут болды, Украинада Карпенко Карый атын­дағы театр, кино мамандарын дайын­дай­тын институт болды. Олар грузин, украин ті­лінде оқытып, өз мамандарын дайындай­тын. Бізде украинадағы оқу орнын бітірген Бақ­тыбек деген жалғыз қазақ кинооператор бол­ды. Міне, көріп отырғаныңдай, кеңес дәуірінде қазақ балаларына кинорежиссер, ки­нооператор маманы болу оңай болмады.

­– Жоғарыда өзіңіздің Мәскеудегі ВГИК-ке үш рет оқуға тапсырып түсе ал­­ма­ғаныңызды айттыңыз, соны тара­тып әңгімелеп берсеңіз?

– 10-сыныпта оқып жүріп, ВГИК-ке жаз­ған хатыма олардан жауап келген, «Бұл оқу ор­нына түсу үшін кинопленкамен жұмыс іс­тей білу қажет, фотографияны жақсы білуің ке­рек, физикадан сынақ тапсырасың. Ол үшін өзің фотоаппаратқа түсірген 20 сурет ж­іберуің керек» деген. Ол суреттердің 5-еуі фо­­торепортаж, 4-еуі натюрморт, сосын спорт­­қа қатысты фотолар, т.б. болу керек екен. Оны оқуға құжат тапсырмастан 20 күн бұрын жіберу керек. Оны арнайы комиссия қа­рап, қабілетіңді ұнатса шақырту жібереді. Со­дан кейін ғана ВГИК-ке құжатыңды тап­сыра аласың. Әрине, мектеп бітіргеннен кейін ол оқуға түсе алмадым. 
Мектеп бітіргенде аттестатымда төрт қа­на «4» болған, қалғаны – кілең «3». ВГИК-ке құжат тапсырғанымда, аттестаттағы бағаларымды көрген құжат қабылдайтын әйел «Мынадай құжатпен ВГИК-ке келіп тұрсың ба?» деп таңғалған. Сосын қасындағы бір кісіге көрсетіп «Бізге мынадай аттестатпен абитуриент келіп тұр» дегенде, ол «Не бопты, со­вет­ аттестаты емес пе?» дегені есім­де.
Сосын бәрін басынан бастайын деп, Шым­кенттегі киномеханиктер дайындайтын учи­лищеге түстім. Оның өзін арнайы жол­да­мамен қабылдайды екен. Бірақ мен ауылдағы ки­номеханикке көмекші болып жүріп, онда­ғы жұмыстың бәрін үйреніп алғам ғой, сол кісіге киномеханик оқуына түсу үшін жолда­ма қажет екен, соған көмегіңіз керек дегенім­де, ол ауылдағы клубтың басшысына апарды. Клубтың басшысы «Жолдама берейін, бірақ ертең оқу бітірген соң бізге келіп жұмыс бер деп дау салып жүрмесең болды» деді. «Мен оқу бітірген соң сізге келмеймін, жолдама бер­сеңіз болды» деп, жолдамамды алдым да оқу­ға бардым. Оқуды тамызда бітірдім, қазан айын­да мені армияға алып кетті.

– Армиядағы жағдайыңыз қалай бол­ды? Не дегенмен маман киномеханик­сіз ғой?

– Армияда түрлі жердегі әскери бөлімнен кел­гендер жастарды алаңға сапқа тұрғызып қойып, кімнің қандай мамандығы барын сұ­рап, өздеріне қажетті мамандығы барларды із­дейді ғой. Ең алдымен, 3 жылдық тәжірибесі бар жүргізушілерді, сосын жоғары білімі бар­ларды іздейді. Одан соң киномеханиктер бар ма дейді. Өйткені әр әскери бөлімде клуб бар, соған киномеханик керек. Мені киномеханик керек дегендер алды.
Венгрияға әскери бөлімге барған соң бізді алаңға тізіп қойып, араларыңда киномеханик бар ма дегенде, 3 адам алға шықтық. Бір орыс, бір украин, бір қазақ. Шетімізден сұрап жа­тыр, қандай киномеханик болдың деп. Ана­лар­дың бірі әкем киномеханик, екіншісі ағам киномеханик, солардың қасында жүргем дейді. Ал мен армияға кетіп бара жатқанда 2-дәрежелі киномеханик деген құжатымды өзіммен бірге ала кеткем. Соны көрген олар мені киномеханик қылып алды. 
Біз барған жерде әскери госпиталь болды. Бірде әскери бөлімнің қақпасынан кіріп келе жатқан бір әйелді көрдім, әрине, ол осындағы офицерлердің бірінің жұбайы екені сөзсіз. Соған барып көмектесіп, заттарын штабтың қа­сындағы пәтеріне жеткізіп бердім. Олар­дың балконы әскери бөлімдегі алаңға қара­ған. Сол аралықта мені жоғалтып отырған сер­жант­тар қайда жүрдің деп, неғып кешігіп жүр­сің деп ұрсып, маған жаза ретінде алаңды 20 рет айналып жүгіріп шығасың деп бұйрық берді. Өздері көлеңкеде отыр. Әлгі әйел бір кез­де ескі-құсқысын шығарып жүргенде ме­нің жалғыз өзімнің алаңда жүгіріп жүргенімді көр­ген. Өзім өңкей европалықтардың ара­сында жалғыз азиатпын. Мені көрген әйел әлгі өзіне көмектескен солдат екенімді бірден та­нып, күйеуіне (күйеуі біздің әскери бөлім­нің саяси бөлімінің басшысы екен): «Жаңадан солдаттар келді ме? Арасында азиат бар ма?» деп сұрайды. Күйеуі «Иә» десе, госпитальда ла­бораторияда істейтін әйелі «Сол солдатты ма­ған санитар қылып бер» депті. «Ойбай, ол ки­номеханик қой» деп шошып кетіпті офи­цер. Сонда да әйелі маған сол керек деп тұ­рып алыпты. Сөйтіп, ертеңіне госпитальдағы лаборатория санитары болып шыға келдім. Мені өзіне алдырған офицердің әйелі «Әс­ке­ри бөлімде әлі жарты жылға дейін ки­но­ме­ханиктің орны босамайды, соған дейін осы ара­да жүре бер. Сосын күндіз осында, кешке клу­быңа барасың» деді. Солайша мен қайт­қанша әскери қызметім лаборатория мен клубта өтті.
Қызығы, әлгі апамыз «Мына чурканы қай­дан тауып алдың» деп мұрнын шүйіретін әйел­дермен мен үшін қырылысып қалатын, «Бұл білімді бала, киномеханик-маман. Сен­дерге клубта кино көрсетіп жүрген – осы» деп. Кейде әңгімелесіп қаламыз, сондайда менен «Қандай арманың бар, болашақта кім болғың келеді» деп сұрайды, мен «Мәскеуге ВГИК-ке түсіп кинорежиссер болғым келеді» деймін. Со­ны естіген ол өзімен қызметтес офи­цер­лердің әйелдерін шақырып келіп, әлгі сөзіңді қайталашы дейді, мен армиядан соң ВГИК-ке оқуға тапсырамын деймін. Ал аналар «ВГИК деген не?» десе, бұл кісі «Көр­діңдер ме, сен­дер­дің ештеңеден хабарларың жоқ, ал бұл ВГИК-ті біледі» деп ұрсады. Сосын маған ВГИК-тің расшифровкасын айтқызып мәз болады. Өзі украин ұлтынан болғасын ба, орыс­тарды жаратпай, мені іштартатын. Кейін ол кісіні, қызын интернет арқылы іздеп тап­тым. Әлі күнге дейін хабарласып тұрамыз.
Ол кісі оқуға түсуге не қажет екенін үйре-тетін. Оқу­ға түссең, шығарма жазғанда үнемі еркін та­қырыпты таңда, нақты ақын-жазушы­ лар­дың шығармашылығынан жазсаң қиын бо­ла­ды деп ақыл айтатын. ВГИК-ке оқуға тап­сыр­ғанда шығарма жазуда еркін тақы-
рып тү­сіп, «Моя мечта» деген тақырыпқа жазғам.

– Әскерден келген соң киноның оқуы­на қайтадан бет бұрдыңыз ба?

– Біз отбасымызда 4 ұл, 3 қызбыз. Өзім от­ба­сында екінші баламын. Соны білген соң әл­гі апай «Үлкен отбасы екенсіңдер, ата-анаңа сендерді бағып-қағу оңайға түспейтін шығар, біз бір қыздың өзін қалай тәрбиелеп өсі­реміз деп ойлап жүрміз. Одан да сен осын­да қал. Күйеуіме айтып қойдым, әскерден боса­ған соң еліңе барып, мұнда келіп жұмыс істе деп кеңес берді. Сөйтіп, әскерден соң өзім қызмет еткен әскери бөлімде киномеханик болып жұмысымды жалғастырдым. Айлығым жақсы. Әр алты ай сайын елге келіп тұрдым. Бір жарым жылдай еңбек еттім. Сол жақта жүріп «Қазақфильмге» хат жаздым. Республикадан жоладамамен ВГИК-ке барсаң ұлттық кадр ре­тінде оқуға түсудің мүмкіндігі бар. Алма­тыдан хатыма біз дайындық курсына оқуға адам алып жатырмыз, қазір келсең үлгіресің, со­сын келесі жылдың көктемінде оқуға бару­ға болады деген жауап келді. Сөйтіп, ақпан айын­да елге келдім. Келсем, біздің елден ВГИК-тің операторлық факультетіне ки­нотехникумды бітіріп жатқан Борис Лодзь, атақ­ты «Қыз Жібек» фильмінің операторы Асхат Ашраповтың 10-сыныпты бітіріп жат­қан ұлы Тимур Ашрапов барайын деп жатыр екен. Мен үшінші болып қосылдым. Солайша, бір ВГИК-тің беретін бір орнына Қазақстан­нан үш адам болып бардық. Борис Лодзь ки­нотехникумды үздік бітірген, ол автоматты түр­де түсіп тұр, Асқар Ашраповтың баласы екеу­міздің балымыз бірдей. Ол ұлттық кадр ре­тінде арнайы жолдамамен барғандықтан жо­лы болды. 
Сонымен, ВГИК-ке түссем деген талпы­ныс­­­тарым сәтсіз аяқталып, 1985 жылы  Т.Жүргенов атындағы өнер академиясына актерлыққа түскім келді. Барсам, Тұңғышбай Жаманқұлов ағамыз талапкерлерді қабылдап жатыр екен, ол кісі мені ұнатып, конкурссыз қа­былданасың, бар да құжатыңды тапсыра бер деді. Соған қанаттанып кетіп бара жат­сам, оқу орнындағы бір есіктің сыртында жай қаламмен жазылған «Режиссура телевидение» деген жазуға көзім түсіп кетті. Жайлап есікті ашсам іште екі адам отыр екен. Жай жүрсің бе, кел деді олар. Менің қолтығымда ВГИК-ке тап­сырған құжаттарым бар еді, соларды көр­сетіп едім, бар да қабылдау комиссиясына құжатыңды тапсыр деді. Өзім де актерлыққа амалсыз келген адаммын ғой, маған киноның техникалық жағы керек. Бардым да «Ре­жис­сура телевидение» бөліміне құжат тапсырып, оқуға жеңіл түсіп кеттім. Сол оқуды бітір­ген­нің арқасында «Қазақтелефильм» кинос­ту­дия­сында, ҚР Президентінің Телерадиоке­ше­нін­де, Qazaqstan телеарнасында отыз жыл­дан аса уақыт бейнеоператор болып еңбек етіп, көптеген деректі фильм түсірдім. Еңбегіміз баға­ланып сыйлыққа да, атаққа да ие болдық. Мәс­кеу жол бермесе де, Алматы мені арма­ны­ма жеткізді.

– Көптеген деректі фильм түсірген ре­жиссер, оператор ретінде қазақ дерек­ті фильмдері туралы не айтасыз?

– Деректі фильм деген ғажап нәрсе ғой. Оны киноның журналистикасы деуге болады. Өйткені деректі фильмде айтылған ойлар қо­ғамға тез жетеді. Нақты фактілер негізінде жа­салатын деректі фильмдердің әсері де күш­ті. Газет-журналдарда жазылған проб­ле­малалық мақалаларға қарағанда болған оқи­ғаларды көзге елестете алатын, нақты куә­герлердің өзін көріп, дауысын естуге мүм­кіндік беретін әрі әсерлі музыкалармен әр­лен­ген деректі фильмдер адамның танымын тереңдетіп, көрушіге ой салады.
Өткен ғасырдың соңында шыққан қазақ деректі фильмдері қоғам санасының оянуына көп әсер етті деп ойлаймын. Сол кездегі қазақ деректі киносы өткір әлеуметтік мәселелерге ар­налып, әлемге танылды. Мәселен, Арал қа­сіреті туралы режиссер С.Әзімовтің «Жоқтау: өлі теңіз шежіресі» (1989-90) фильмі Бол­га­рия мен Францияда өткен халықаралық фес­тивальдарда жүлдегер болса, Семей по­ли­гонындағы ядролық жарылысқа қарсы «Не­вада-Семей» қозғалысы туралы режиссерлер В.Рерих пен О.Рымжановтың «Полигон» (1990) фильмі Қазақстан Мемлекеттік сый­лы­ғын (1992) алды. Сол сияқты, А.Байғо­жин­нің 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы туралы түсір­ген «Жарияланбаған демонстрация ше­жі­ресі» (1991) атты деректі фильмі тәуел­сіз­дікке талпынған қазақ жастарының басы­нан өткен қасіретті кезең туралы сыр шер­теді. 
Одан бергі жерде шыққан қазақ деректі фи­льмдері маңызы жағынан халыққа әде­биет пен тарихтан кем пайдасын тигізіп жат­қан жоқ. Бізде бұл салада тамаша деректі фи­льм режиссері, 50-ге жуық фильмдер тү­сірген Қалила Омаровтың фильмдері көп­те­ген тұлғамыз жайлы мол мәлімет беріп, кө­рер­менге ой салады. Ол режиссер, мен опе­ратор болып жасаған «Атамекен»  (Мариям Хакімжанова туралы, 1990 ж.) фильмі үшін екеуміз Қазақстан Жастар одағы сыйлығына ие болып, киноематографтар одағына мүше болғанбыз. 
Өзім операторы болған Нәзігүл Әбутұра­пова­ның «Ғұмыр-дария» фильмдер циклы да (10 фильм) тарихи тұлғаларымызды терең тану­ға мүмкіндік береді.
Кеңес дәуірінде өзімізде кино маман­дарын дайындауға мүмкіндік берілмеді. Ал қазір реж­иссер дейсің бе, оператор дейсің ба, бәрін өзі­мізде оқытып жатыр ғой. Ұлт­тық ки­ноөнеріміз маманға кенде емес. Тек солар мәнді, мағыналы фильмдер түсіріп, ұлты­мыз­дың руханиятына, мемлекетіміздің идео­ло­гия­сына пайдасын тигізе берсе дей­міз.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан – 
Ахмет ӨМІРЗАҚ