Деколонизация немесе «Ергенеқоннан шығу» бағдарламасы

Бөрте Шене мен Мұса пайғамбар

Ескіден там-тұмдап сұлбасы жеткен «Ергенеқон» деген бүкіл түркі-моңғолға аты мәшһүр дас­танымыз бар. Дастанның негізгі мазмұны бәрімізге мәлім. Түрік елін Иль атты қаған билеп тұрған тұста, жұрт байып, заман түріктердің алапасын әбден асырса керек. Әрине, мұндай көрініс өзіңнен өзге ешкімге ұнамайтыны мәлім. Сонымен, әлдебір қуатты көрші түріктердің еңсесін басып, елін тоздыруды мұрат тұтып, қастыққа кірісіпті. Солай да солай олардың зымиян қарекеті іске асыпты да. Түріктердің ержүрек сарбаздарын айламен алған жау жұртты қырғынға бөктіріпті деседі. Иль қағанның қисапсыз ұлдарынан тек ең кенжесі Қиян, нөпір жиендерінен Тоғуз (Нүкіс) екеуі ға­на тұтқынға түсіп, тірі қалыпты деседі. Амалын тауып тұтқыннан қашқан екі жетім азып-тозып туған же­ріне келсе онда жайылып жүрген төрт түлік малды көреді. Әр түліктен бір жұптан айдап, екеуі алысқа қашады. Бар мақсаты қуғыншы құрығы жетпейтін жерге жету болса керек. Бұлар осылай қаша жүріп қоныс шалып, көптеген өлкеден өтеді. Тау да кездеседі, шөл де кездеседі. Ақыры, айлар өтіп, жылдар озғанда алдарынан ғажап өңір қарсы алады. Айналасын асқар таулар қоршаған, сарқырап ағып жатқан асау өзені бар, өзеннің бір жағы бау-бақша, бір жағы өлең шөпті жай­лау деседі. Екі кейіпкеріміз бұл мекенге «Ергенеқон» деп ат қойып, құтты қоныс етіпті. Осылайша, Ерге­не­қонда шамамен 450 жыл бойы қоныстанып өскен, өн­ген қос жетімнің баласы екі тайпалы ұлысқа айналыпты. Төрт түлік малы өсіп Ергенеқонға сыймастай мо­лайыпты. Осы жағдайға орай осы елдің әміршісі Бөрте Шөне  қаған жұртына үндеу тастапты: 

– Уа, қасиетті көкбөрі ананың ержүрек оғландары мен ұрпақтары! Сөзіме құлақ салыңдар, жақсылап ұғып алың­дар! Бізге қадым заманнан бері осы Ергенеқон жері құтты қоныс болды. Арада ғасырлар өтті. Көк Тәңірі бізді желеп, жебеп қолдағаны арқасында  өстік, көркейдік. Бұл үшін Ергенеқонға тағзым етейік. Әйтсе де, біздің ұлы бабаларымыздың басы жатқан қасиетті жер анау таулардың арғы жағында екенін ұмытпайық. Бір кезде бізге пана болған осы зәулім таулардың қор­шауынан амалдап шығайық. Аттың басын ата жұртқа бұрайық. Табғаштарды жерімізден қуып шығайық. Солай өз жерімізге ие болайық, кек қайырайық! – дейді.
Жырда әміршінің сөзін жұрт қалай құптағаны, алыс сапарға әзірлік жасалғаны, биік таулардан көштің шы­ға алмағаны, сонда бір теміршінің жетпіс түйенің тері­сінен көрік жасап, тау етегіне көмір жағып тұтас тауды ерітіп, көш жолын ашқаны жырланады. Сүйтіп, туған жерге жеткен түріктердің Табғаштарды жеңіп, «Тү­рік қағанаты» атты ел құрып, көк Тәңірінің қол­дауы­на бөленгені айтылады. 
Жырдың қысқаша сюжеті осылай. 
Жалпы, мен бұл аңызды деколонизация тақырыбы туралы ойланған сайын есіме аламын. Әрине, сіз бұл аңыз­бен «Қасиетті кітаптағы» Мұса пайғамбардың ев­рей қауымын Мысырдан алып шыққан сапарына ұқ­са­татыныңызды білемін. Екі аңыздың ұқсастық­тарының аз емес екеніне  бек сенімдімін. 

Деколонизация бізге не үшін керек?

Осынау ұлы аңызды еске сала отырып, менің мәр­тебелі оқырманнан қазақ ұлты үшін та­рих­қа әділ баға беру мен деколонизацияның арасында қай­шылық жоқ екеніне келісуін сұрап алғым келеді. Деко­лонизация, бізге не үшін керек? Ол өзі қайдан шыққан ұғым? Қазақ қоғамы деколонизациялану про­цесін қашан бастады және бұл процесс қандай деңгейде жү­зеге асуда деген секілді сұрақтардың жауабын шолу­да бізге бұл келісім оң бағыт беріп отырады деп ойлай­мын.
Әрине, біз – әлдеқашан егемен болған ұлтпыз. Дербес мем­лекет екенімізді еске салудың қажет емес екенін де біле­мін. Тек осы дербес екенімізді ұдайы мереке сайын, науқан сайын еске алудың астарында колониализмнің жарақаты жатқаны туралы қаншалық білетініміз көрі­ніп қалатыны да ақиқат. Саяси тұрғыда тәуелсіздік алумен колониализм жойылмайтыны бүгін де бәрімізге дерліктей дәлелденіп болған секілді. Оның үстіне колониалды сана біздің біраз бөлігіміз үшін жайлы аумақ (курорттық зона) болып сезілетінін де көзбен көріп отырмыз. Бұл арада Ергенеқонның айналасын қоршаған заңғар таулардан асып өтудің оңай емес екенін бабаларымыздың мың жарым жыл бұрын дәлел­дегенін қайталай еске алмасқа шарамыз жоқ. Дегенмен колониализмнің, ол тудырған колониалды сананың бәрібір де институционалды түрде адамды құл етуге бағытталатын сипатын ескермеуге мүмкіндік жоқ. Мейлі, біз үшін колониалды сана қанша жерден қолайлы (Ергенеқон таулары да жайлы пана болған) болса да, жайлы болса да біз ол сананың шеңберінде құл­дық қамытта күн кешеміз. Біздің колониалды сана­мыз үшін сырт әлем бөтен, қиын болып көрінгеніне қарамастан, ол – азат кеңістік, үрейді жеңіп бабалар құр­ған қағанатты тірілтетін, бостан өмірге жететін жалғыз жол. Деколонизацияның басы да осынау шын­дықты танудан басталса керек. Бұл – шынымен де күдір жол, сондықтан да, колониализм саяси тәуелсіздікпен аяқ­тал­майды. Ол санада, қоғамдық, әлеуметтік түрлі қатынастарда ашық және түрлі әшекей, алуан шапан жамылып жасырын түрде ұзақ мерзім ғұмыр сүреді. 
Деколонизация – басқа елге колония, отар болған елдің егемендік алуы, колониализмге қарсы қоғамның, адамның ішкі, сыртқы қозғалысы. Ұлттың, индивидтің өзінің азат санасын, бостан жан дүниесін іздеу, азамат­тық құқықтарын жүзеге асыру жолындағы күресі. Қа­зақстан үшін, жалпы өзгенің отарында бірнеше ға­сыр болған халықтар үшін деколонизация таныс дис­курс болуға тиіс. Өйткені Қазақстандағы деколонизация процесі Қазақстан отаршылдық кепке түскеннен тар­тып пайда болған. «Зар заман» ақындары, «Алаш орда» ренессансы, алпысыншы жылдардағы қазақтың әдебиеттегі «алтын дәуірі» секілді түйдек тақырыптар біздің тәуелсіздік алуымыздың белгілі деңгейде тарихи шарттарын дайындаған деколонизациялық феномен­дер еді. Дегенмен біз деколонизация бізде бар деген көзқарастың шырмауында қалған секілдене беретініміз де шын. Себебі біздің қоғамда деколонизация өнер, әдебиет кеңістігіндегі детальдар, мәлім тақырыптар аясында ғана ортаға шыққан. Деколонизацияны тео­риялық тұрғыдан пайымдап, философиялық, психо­логиялық бағыттарда зерттеу мен оны дискурс ретінде қоғамдық, әлеуметтік талқылаулар жүйелі жүріп жат­пағаны мәлім. Бұл жайт қазақ қоғамының деколо­ни­за­циялану үрдісінің деңгейін айқындаудың маңызын көрсетеді. 
Деколонизация бізге, ең алдымен, колониализмнің зар­даптарын анықтап алуға керек. Қазақ қоғамында «тіл мәселесі» әрқашан көзге көрінетін ең маңызды тақырып болғандықтан, колониализм жарақаттарының қара қотырына айналған сыңайлы. Тіл мәселесінің та­сасына қалған зардаптардың себебі мен салдары туралы талқылау мен зерттеудің кемдігінен неоколо­ниа­лизм біздің кеңістікте сірескен қара бұлт айдап әке­летін батыс желінің қуатына жеткен. Неоколониа­лизм­нің постколониализм процесін бастан кешіп жатқан Қазақстандағы модернизация шапанын киіп тайраңдауы да біздегі деколонизациялану қадамының сәтсіздіктерінен туу мүмкіндігі жоғары. Ендеше, біз қоғамымыз үшін ең маңызды мәселені шешуден бұрын ортаға дұрыс сұрақ қойып жүргеніміздің өзі күмәнді деген сөз ғой? Ергенеқоннан шыққысы келген жұрт қалай бір ниетке келіп, бір мақсатқа ұйыса алды? Ме­нің­ше, олар үшін де экономика түбірлі мәселе еді. Ер­генеқон жайлаулары малға да, жанға да тарлық ете бастады. Оларға мейлінше кең, мейлінше шүйгін қоныс қажет екені анық. Олар, әрине, таудың сыртында ұлы да­ла бар екенін білді. Ол далаға жету үшін, онда емін-ер­кін өмір сүру үшін не істеу керек екенін де көп өтпей түсінді. Бөрте Шөненің жұрт алдындағы сөзін үш бас­қыштық бағдарлама ретінде қарастыруға болады.
 Бірінші, Ергенеқонды қасиетті топырақ деп тағзым етті. Яғни, Ергенеқонға келу тарихын естеріне алды. Сол арқылы жеңіліс салған зардаптар мен санадағы жа­рақаттарды айқындады. Бұларды айқындап алмай мә­селені шешу мүмкін емес еді. 
Екінші, өскен, өнгенін, ел болып көркейгенін тілге тиек етті. Бұл бағанағы трагедиялы тарихты жүрек кө­зінен өткізіп, ішіндегі үрейі, әлсіздігі көлбеңдеп тысқа шыққан елге сенім нұрын шашатын үлкен жұба­ныш болар себеп еді. Әрине, кішкене тау қуысында да­ла­ны жауып кетердей ел өсіп кетпегенін бәріміздің іші­міз сезеді. Бірақ көсем қасиетті Ергенеқонның ер­неуі­нен асардай лекіген жұрт болғанын көк Тәңірінің жарылқауымен осы күнге жеттік деп, елдің үрейін ысырып тастады. Әлеумет жанына түскен жарақаттарды солай емдеді. Енді бұл сенім мен тас түйін қуатты қайда көрсету керек? 
Үшінші, төрт ғасырдың алдында егемен ел болған ата-бабаларының билік құрып, дәурен сүрген, зират қа­лап, тасаттық өткізген құтты қоныстары бар. Зират – көшпенділер үшін жердің меншігін көрсететін заңды айғақ. Осы арқылы ергенеқондықтардың сонау ескі қоныстың әсілгі мұрагерлері екенін дәлелдеп берді. Басқаша айтқанда, мемлекет құрып, бостан өмір сүруге әбден хақылы екенін естеріне салды. Іле-шала ол жердің жау қолында екенін ескертіп, оны қайтарып алудың ұлттық миссия екенін дәріптеп, жұрт намысын қайрап, дүр сілкіндірді. Енді қалғаны болашаққа, еркін өмірге бағытталған ұлы көшті дұрыс ұйымдастыру ғана болатын. Әрине, Ергенеқондай жұмақтан шығу, асқар таулардан асу оңай емес. Санадағы үрейдің сағымдай бұлаңдап, бөтен әлем қиындығының аждаһадай ауызын ашып өткел бермеуі табиғи құбылыс. Оны жетпіс түйенің терісінен жасалған алып көрікпен қыздырып, ерітіп жіберді. Енді көз алдыңызға ұлы тау асқарынан ыра төмендеп бара жатқан жігерлі көшті елестетіңіз. Әлбетте, көз алдыңызға олардың сарбаз­дары сай, өлермен, қуатты салтанаты келеді. Алда оларды еркін өмір, бай тұрмыс күтіп тұр. Осының бәрін кемеңгер Бөрте Шөненің «Ергенеқоннан шығу» атты ұлы бағдарлама жасап шыққанына шүбәсіз сенеміз.

Әлеуметтік жарақаттардың сыры

Мақаланың басында «Ергенеқон» аңызының қысқаша сюжетін баяндауымның себебі түсінікті болды деп ойлаймын. «Ергенеқон» аңызы мың жарым жылдың алдындағы түріктердің өз дәуіріндегі күрделі халықаралық жағдайға қарамастан, алып империя құра алғанын көшпенділерге тән көпқабатты, астарлы мәтінге құрылатын шығармашылық стильмен бізге барынша жинақы түсіндіріп бере алды деуге негіз бар. Біз әдетте ориентализмнің құйына батқанымыз соншама, өз тарихымызды отырықшылықтың көшпен­ділерді зерттеудегі жүз жыл бұрынғы еуроцентристік ұстанымдарымен қарастырамыз. Бұл кері кетушілік біздің тарихты бастан кешіруші, өз шежіресін шертуші ретіндегі жауапкершілігімізді әрдайым жоққа шығару­мен айланысады. Антиориентализм біздің өзімізге еуропалық көзбен қарауымыздың мағынасыздығын түсін­діріп берді. Осы орайда деколонизация өзімізге өз көзімізбен қараудың ең сенімді жол екенін табиғи түр­де нұсқап берді. Бөрте Шөненің «Ергенеқоннан шы­ғу» бағдарламасы сондықтан да біздің деколони­за­циялық дискурске белсенді қарауымызға классикалық негіздердің бірі болуға тиіс. 
Жалпы, біз – сол бабаларымыз көрген жарақатқа то­лы тарихты қайталаған ұрпақпыз. Мен олардың қа­шып барып жайлаған Ергенеқон қонысын дәл осы ара­да деколонизациялық үрдіс кеңістігі деп интерпре­тациялар едім. Ергенеқонда бұл үрдіс өз жемісін беріп, толықтай жеңіске жеткеніне де сенімдімін. Ал біз бұл тұрғыда Ергенеқонға барып паналаған түріктердің алғашқы кезеңінде тұрғанымызға да күмәнім аз. Себебі біз «Ергенеқонның» дәмін де әлі қоғам болып ішкерлей сезінбедік. Тек оның құтқаратынына сенеміз. Ішімізде жатқан тарихи әлеуметтік жарақаттарды емдеу түгілі, сол жарақаттардың не екенін, қайдан, қалай бізге беріл­генін қоғам болып түсінуіміз кешеуілдеумен келе­ді. Мәселен, тарихқа баға беру тұрғысынан алсақ, сәбет кезеңі біздің индустриялануымызға демеушілік рөлін атқарғанымен, біздің халықты өз топырағымызда мүлдем әлсіз азшылыққа айналдырғанын ұмытып та кетіп жатамыз. Бұл бейне Освенцимде қырылған тұтқын­дардың шашынан жасалатын әлдебір заттың құнымен тұтқындардың өмірінің құнын салыстыру секілді аянышты әңгіме еді. Осылайша, инфантильдіктің кісенін шылдырлатып отырмыз. Қазақстан Алаш орданың билігінде болса, мүмкін индустриялану про­цесі тіпті де жарқын, жанды болар ма еді деген өкініш субъективті көзқарасым болса да, бұл кей қисынсыз салыстырудан гөрі мәндірек деп ойлаймын. 
Дәлірек айтатын болсақ, әлеуметтік тарихи жара­қат­ты зерттеу қазіргі ғылыми көкжиекте өткенді мән­сіз қаза беру емес, ол бүгінгі және болашақтағы адам­ның жанын, қоғамның беталысын зерделеудің маңыз­ды тәсілдерінің бірі. Әсіресе, отарланған, қорланған, сағы сынған ұлттардың ертеңін құрастыратын себеп­тердің бірі осы жарақат екені мәлім болды. Өйткені әлеуметтік бейсана аталардың жарақат қоймасы деп есеп­теледі, яғни, тарихи, әлеуметтік жарақаттар деко­лонизацияның, қоғамдық прогрестің аяғына түскен ісік секілді нәрсе, жүрген сайын солқылдатады, тыныш­тық бермейді, мейлі, ол дағдыға айланып кетсе де нәтиже ұқсас. 
Әлеуметтік тарихи жарақат деп нені меңзеп отыр­ғаным оқырманға жұмбақ емес деп сенемін, сондықтан жарақаттарды тізіп атауды артық санадым. Тек арысын айтпағанда, сәбет кезеңі қазақ ұлты үшін жарақаттар дәуі­рі болды. Қоғам болсын, әдеттегі жеке адам болсын кез келген ірі оқиға тұсында жоғалудың жар басында тұрды. Әлеуметтанушы, тарихшы А.Мұстояпованың айтуын­ша：«Ұлт қысқа мерзімде өте көп жарақат алды, олар бір-екі ұрпақты қамтыды. Бір жарақаттық оқи­ғаның сыртынан екіншілері қайталанып жатқанда, адам­дардың оның салдарын түсінетін мүмкіндігі бол­ған жоқ». Мен мұндай жиліктегі ауыр оқиғалардың адам­ды қаншалық қасіретке салатынын межелей ал­маймын. Осы арада Абайдың：«Екі күймек бір жанға әділет пе?» деген сөзіне қанағаттанбайтын секілдімін. 

Деколонизация және неоколонизм

Бейсанаға шыңғыра ұялаған бұл жарақаттар қалай көрінуі мүмкін? Қалай ұмытылуы мүмкін? Адамды таным мен түсінік емдейді. Қоғамды ше? Мәселен, ашар­шылықты алайық, ашаршылық туралы ең ал­дымен жолға қойылатын нәрсе шындықты ашу бола­тын. Жарақат туралы шынайы ақпарат ашылып, оған қоғам болып тиісті талқысын жүргізіп, әділ бағасын беру керек еді. Өкінішке қарай, ашаршылық болғанына сен­бейтін, тіпті оны жоққа шығаратын пікірлер бізде таңсық емес. Ал осындай пікірлер ашаршылық салған тари­хи жарақатты ашытады, жарақат мұрагерлері стрес­ке түседі. Егер Бөрте Шөне түркілердің қырғынға ұшырап, қонысынан айырылып, босып кеткенін ел есіне салмаса, оларды күңірентіп, Ергенеқонға тағзым еткіз­бесе не болар еді? Меніңше, түріктер Ергенеқоннан шыға алмас еді. Шықса да қайтадан қырғынға ұшырап бо­сар еді. Өйткені жарақатты емдеудің басқыштары то­лық емес және ең маңыздысы, науқастың диагнозы – мүл­дем бұлыңғыр. Мұндай жағдайда олар әлеуметтік ауру топ қана. Демек, екі қазақтың бірі, он қазақтың бе­сеуі қырылған ашаршылықтың ақиқатын ашып, қо­ғам болып шер шығарудың дұрыс жолын ұсына ал­мау – Қазақстан үшін де, ашаршылық шындығын ашпауға мүд­делі тараптар үшін де зиян. «Ашынған долы» дейді қа­зақ мақалы. Жарақат салдары түрін мың құбылтып қо­ғамды мазалаудан тынбайды. Әртүрлі реңгте әлде­ненің дұрыс емес екенін, бір маңызды нәрсенің жоқ екенін, айналамыздың әйтеу бір жерінде үңірейіп бір шүңет тұрғанын еске сала береді. 
Соңғы жылдары елімізде болған қасіретті оқи­ға­лар мен көршілерімізде, әлемде жүріп жатқан қан­құйлы соғыстар Қазақстан үшін қалай да деко­ло­низациялық серпін жасатқан оқиғалар болды. Қа­зақ­станда деколонизация бұрынғыдан жиі талқылана бас­тады. Идентификацияның қазақша баламасы тура­лы талқылар, ұсыныстар көп жерден кездесетін болды. Қоғам бұл тақырыптың маңыздылығын дерліктей се­зінді. Бұл қатарда Айнаш Мұстояпованың «Бұғауды бұзған қазақ даласы», Мадина Тлостанованың «Болмыс, білім және түйсік отарсыздығы» еңбектері қазақшаға ау­дарылды. Әлеуметтік желіде подкасттар ұйымдас­ты­ры­лып жатты. Осы белгілерге қарап Қазақстандағы деколонизациялану үдерісінің жаңа қарқын алғанын аң­дауға болады деп есептеу артық емес. Десек те, осы­ған дейін деколонизациялық сипаты бар көркем әде­биеттер мен тарихшылардың еңбегін жиі ұшырас­тыр­дық та, қазақстандық қазақтілді әлеуметтанушылар мен философия мамандарының зерттеулеріне қо­лымыз жетпегенін (жоқ деуге дәтім бармайды), яғни, қо­ғамдық, әлеуметтік кеңістікте қолжетімді емес еке­нін айтуға мәжбүрмін. Бұл – өте үлкен бостық. Қазақ­тіл­ділер тіл тұрғысынан десобетизациялық процесті мүм­кіндігінше орындады деуге болар, алайда сана, сезім, таным тұрғысынан деколонизациялық катар­сис­тен жырақ тұруы ақылға сыймайды. Сәбеттік коло­ниализм тегінде қазақ даласын мүлде басқа көрініспен, дәстүрлі шаруашылық және тұрмыс системасын дерліктей өзінше зорлықпен құрастырғанын ескерсек, онда біз азат көз төзе алмайтын бояулар арасында өмір сүріп жатқан болуымыз әбден мүмкін. Көзіміз үйрен­бек түгілі, өзіміз тамсанып жүрген таудың әсілінде бө­гет екенін, оны бабаларымыз секілді «ерітіп» асып өтсек, тіпті де басқаша әсерге кенелуіміздің мүмкіндігін жоққа шығаруға болмайды ғой. 
Мен, әрине, деколонизация процесінің фашизмге, ра­дикалды бағыттарға ауыспайтынына сенімдімін. Се­бебі қазақ қоғамы көшпенділерге тән толерантты, ше­жірешіл-ізденгіш болмысты қандай ауыр күндер бол­са да өздерімен бірге сақтап бүгінге жеткізді.
Қазақ даласы өте кең, соған орай оның тарихы да тым ұзақ. Меніңше, дәл Бөрте Шөне секілді баба­лары­мыз­дың тәжірибелері аңыздар да ғана емес, біздің түп­санамызда архетиптердің кейпінде өмір сүруде. Еврейлер Мұса пайғамбардың хикаясын «ұлттық менін» табудың тәсілі ретінде қарастыра білді. Ма­қа­ланың басында айтқанымдай, желілес, түйіндес екі аңыз­дың дәл осы негізде қызметі ұқсас болуға тиіс. Қа­зақ қоғамы деколонизациядан өтуді – Ергенеқоннан шы­ғу деп тануы біздің өзімізді тануымызға да, бола­ша­ғымызды өзімізге тән оңтайлы жобада жақында­туы­мызға да пайдасы ересен болуға тиіс. 
Жалпы, деколонизациядан тарихи тұрғыда клас­сикалық тәжірибесі бар ел болу бақыт емес екені анық. Дегенмен бұл аңыз жуық уақытқа дейін деколони­за­ция­ны жалаң қырынан танып, кеудемсоқтықпен, әлде, немқұрайдылықпен жүргізген біздің ұлт үшін ерекше ескерту сипатын алуға жеткілікті деп санаймын. Ең ке­мінде, Ұлы далада жүзеге асқан әлдеқайда бұрынғы де­колонизация процесінің түріктерді өз дәуірінің ең қуатты мемлекеттерінің біріне айналдырғанын тү­сінудің өзі неге тұрады?!

Арман Әділбек