Ән керуені жалғаса береді. Тоқтамайды. Мына дүние тұрғанша. Ақырына дейін. Сондықтан келер күннің мұрагер-сабақтастырушыларына бұрмаланған қате пайымдар, түйткілді жаңсақ жайттар қалмауы тиіс. Осылай деп ой түйдік.
Қазақтың ән мәдениеті қорына табысталған әуезді шедевр әннің бірі – «Шайтанқара». Биік дауысқа, кең тынысқа құрылған. Бала кезде Ғарифолла атамыздың үні түсірілген күйтабақтан тыңдайтынмын. Есімде, «Шайтанкара. Е.Аязбаев» деп түзілген жазуы бар-тын...
Соңыратын, 1983 жылы, Республикалық эстрада-цирк өнері студиясына оқуға түскенде, жадымда сақталып қалған «Шайтанқараның» нобайын Ғарифолла атамыздың тікелей өзінің үйретуімен жөндеп, дұрыс нұсқасында меңгеріп алып ем. Мәтіні 1968 жылы Алматы шаһарында басылып шыққан атауы «Қазақ әндері» деген III томдық жинақтың «Халық композиторларының әндері» аталатын 2-томына да (187-бетте) енгізілген, былай:
1. Мінгенім-ай, астымдағы-ау, шайтан қара,
Оралдан жылқы айдадым-ау, өңшең ала.
Осыдан осы жылқы-ау бойға сіңсе –
Тағысын тағы айдармыз, қосшы бала-ау!
2. Оралдың тауы биік, жері дала,
Ат міндім күрең төбел, көзі қара.
Сыртынан ер жігітті жамандаған,
Дұшпанды кез келтіргей айдалада!
«Бұл – Аязбаев Ерғалидікі, – деген еді ұстаз үйретіп отырған сәтінде. – «Қыз Жібек» операсында «Шегенің ариясы» қып та айттым осыны. Ерғали – жала жабылып, қуғынға түскен кісі. Содан ол қашқынға айналып, жылқы барымталап жүрген. Сонда шығарған әні екен». «Е.Аязбаевтың» кім екенін сонда білгем. Кейін нақтылай түстік.
Атақты актер, әнші Қанабек Байсейітов мынадай мәлімет қалдырған: «Ғарифолла келген соң концертіміздің көркі кіре бастады. Ол келгенге дейін батыстың әндерін біздер біле бермейтінбіз. Оның білетін әндері сұмдық көп болып шықты, зерттеушілер талайын жазып та алды. Кезінде ол айтып берген көп әндер «Қыз Жібек», «Жалбыр», «Ер Тарғын» операларына пайдаланылды... Ғарифолладан «Аяз бидің әні» (астын сыздық.-Б.К.), «Дүние-ай», «Қарақаншық» алынды» (Қараңыз: Байсейітов Қ. Құштар көңіл. – Алматы: «Жазушы» баспасы, 1977 жыл, 96, 100-беттер).
Деректі қалдырушы Қанабек ақсақал жаңсақтасып кеткен тәрізді, әлде қолжазбаның терілімі кезінде жіберілген қате, дұрысы – «Аязбаевтың әні» (астын сыздық.-Б.К.) болып таңбалануы керек еді...
Беріректе кітаптарға еніп, жария болған архивтік құжаттар арқылы Ерғали Аязбаев туралы мәліметке қанықтық. Ол 1928 жылы ақпанның 9-ында Орал қаласының ГПУ тергеушісі Тюменовке өзі жайлы мынадай деректерді (ҚР Бас прокуратурасының архиві: № 67118 / 192-іс, том 12, 60-110-б.б.) баяндапты: «Туған жерім – Орал губерниясы, Бөкей уезі, Таловка ауданы, Бостандық ауылы. Жасым 59-да, руым Алаша, шала сауатым бар, жәй шаруамын, отбасымда сегіз адам...» (Қараңыз: Қапашев
Л.Мінгені Ерғалидың Шайтанқара. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007 жыл, 13-бет).
Ерғалидың жас кезінде Овчинников деген казак-орыс жала жабады «жылқымды ұрлады» деп. Сонан қуғынға ұшыраған ол Астрахан губерниясына қашады. Сол жақта ұзақ уақыт бой тасалап жүреді... 1918 жылы совет өкіметі оны қызметке тартады. 1919 жылы қазақтың атты әскер полкін құрысады. Таловка ревкомының төрағасы, кейін милиция басшысы болады. Көре алмаған дұшандары 1922 жылы неше түрлі жалалар ұйымдастырып, Ерғалиды қаралайды. Бірақ бұдан да аман құтылады.
Өшіккен жаулары аз уақыттан соң тағы да соңынан өсек-аяң өрбітіп, жала жабады. Кінәсіздігін қанша дәлелдесе де, бәле қуған дөкір тобыр ұққысы келмейді. Жазықты қылғанына қатты ашынған ол кек алуды ойлап, топ құрады. Барымтамен айналысады... Бірақ көпке бармай 1928 жылы қаңтардың 11-інде тұтқындалады. 1929 жылы қаңтардың 19-ында айрықша комиссияның шешімімен Ерғали, оның екі ұлы – Ахмет пен Жұмабай атылу жазасына кесіледі...
«Қыз Жібек» операсына еніп, Ерғалидың әуенімен елге танылған «Шегенің ариясының» домбырамен сүйемелденіп орындалатын вариантын да репертуарымызға қосқан ек. Оқып жүргенде. Ұстаздың үйретуімен. Мұны да бала кезде талай тыңдағанбыз. Радиодан беріліп тұратын. Симфониялық оркестрдің сүйемелдеуінде. Ғарифолла атамыз шырқайтын. «Ассалаумағалайкум, Алтын орда...» деп.
Айта кетейік, бек құмартқанымнан болар, Ғарифолла Құрманғалиев салатын әуендердің кейбірінің жалпы әуез-сұлбалары кішкентайымнан жадымда орнығып қалған болатын. Бұл – білім алып жүргенде репертуарыма әндер таңдауымда, игеруімде әжептәуір септігін тигізген еді.
«Шайтанқара» мен «Шегенің ариясының» мәтіндері бір-бірінен мүлде бөлек мазмұнда болғанмен пайдаланылған мелодиясы – ортақ. Әуендік құрылымдары бірдей-тін.
Бұдан бір ғасыр бұрын А.Затаевич «Аязбай» аталатын әнді Ерғали Аязбаевтың орындауында нотаға таңбалаған. Ал «Песня Аязбаева» деген әуенді Талов уезіне қарасты Талап болысының Қайыр Жәрдемәлиев есімді қазағы түсірткен. Соңғысы – кейін Ғарифолла Құрманғалиевтың насихаттауында «Шайтанқара» деген атаумен белгілі болған ән.
Қайыр Жәрдемәлиев – Ерғали Аязбаевпен жерлес. Екеуі бір уезден. Шығарманың авторын анық білгендіктен еді оның А.Затаевичке «Песня Аязбаева» деп жаздыртқаны.
Жоғарыдағы пікірлерімізді айғақтап, бекіту үшін А.Затаевичтің «1000 песен Киргизского народа» атты елге белгілі еңбегіндегі (1925) Қ.Жәрдемәлиевтың орындауында нотаға түзілген әнді назарға ұсынып отырмыз, қараңыз (Песня Аязбаева. 1-нота.). Қағазға таңбаланған осы әуенді Ғарифолла Құрманғалиев орындап қалдырған «Шегенің ариясымен» салыстырып, тыңдап қарағанда өзара соншалықты оқшауланып тұрған ерекшеліктері жоқ, бір мелодия екеніне көз жеткізу – еш қиын емес.
Мұхиттың «Үлкен айдайына» ұқсастығы болар-болмас жақындайтын бірер тұстары да бар. Алайда мұқият зер салғанда әннің ладтық құрылымының одан өзгеше қалыпта, бөлек пішінде жүйеленіп, орналасқанын айқын аңғаруға болады.
Ерғалидың өзінің орындауында нотаға түздірген әуенінде де Мұхит әуездеріне тән дыбыс бояуларының елесі бар. Мұның да қағазға түсірілген нұсқасын назарға ұсынып отырмыз, қараңыз (Аязбай. 2-нота).
Е.Аязбаевтың сал Мұхитқа еліктегені, оның әндерін өзіне үлгі-ұстын қылғаны аңдалып тұр һәм сал шығармаларын насихаттаушылардың бірі болғаны да байқалады.
Ерғалидың өлеңдерінің бірді-екілі шумақтарын жазушы Хамза Есенжанов «Ақ Жайық» атты кітабына (II том) енгізген екен. Мұны да назарға ұсына кетейік:
– Қай қала, мына қала – Теке қала,
Текемет түр салдырдым теңбіл ала.
Түн жортып, таңмен салдым тентек әнді,
Жаратсаң ақ боз үйден шық та қара!
Айтпағымыз, әуелі Ерғалидың өз орындауында А.Затаевич нотаға түсірген әуенді транспозициялау керек. Домбыра сүйемеліне ыңғайлап. Келтірілген мына мәтінге оның бертінде табылған басқа да өлеңдерінен мазмұны үндесетін тағы бірер шумақты қосып орындап, «Аязбай» делінетін мелодияны композитордың әндерінің қатарына енгізу қажет деп санайды бір ойымыз...
Пікірімізге арқау болып отырған осы «Шайтанқараның» әуені кейінгі жылдары Мұхит Мералыұлына телініп жүр. Бұлай болу себебін де аша кетейік.
Музыкатанушы ғалым Бақыт Тұрмағамбетова мынадай пікір айтыпты: «Үлкен Айдайдың» түпнұсқаға жақын вариантын Е.Брусиловский операдағы екінші перденің соңындағы Шегенің Төлегеннің әкесі Базарбайдың бата сұрау әніне пайдаланды («Базеке-ау, қолыңды жай, бер батаңды»)... Музыкалық-стилистикалық ерекшеліктерінен Мұхиттың «Үлкен Айдай» әнін тани отырып, оны Е.Аязбаевтың туындысы деп шатастыруға болмайды...» (Қараңыз: Тұрмағамбетова Б.Ж. Қазақстанның Батыс аймағының ән мәдениеті. Монография. /Б.Ж. Тұрмағамбетова. – Алматы: «Тау-Самал», 2009. 38-39 беттер).
Бұл тұжырымның қате екенін, «Песня Аязбаева» деп А.Затаевич түсірген нотаны айғаққа ұсынып, басқа да дәлелдерімізді келтіріп, жан-жақты баяндағанымызда Б.Тұрмағамбетова шындықты шынайы түсіністікпен қабылдады.
Дарынды әнші, курстасым Сәуле Жанпейісова соңғы жылдары төл әуені белгісіз, бірақ әртүрлі жинақтарда жарияланып жүрген Мұхиттың «Айдай» деген өлеңінің мәтінін «Шайтанқараның» әнімен орындап жүр. Шумақтары былай:
1. Мұхитың салады енді «Айдайына».
Бақ бергей ер жігіттің маңдайына.
Талабың тай жегендей бір бала едің,
Заманның тап болдың ей, қандайына.
2. Бұл күнде жақсы да жүр, жаман да жүр,
Мал тауып кейбіреулер амалдап жүр.
Оралдан ән оздырған Мұхит төрең,
Жем түсіп, аяғынан шабандап жүр.
Осы жерде нақты бір шындықты да айта кетейік, «Шайтанқараға» да, «Шегенің ариясына» да бірге оқыған жігіттер мен қыздар аса қызығушылық таныта қоймаған-ды, репертуарларына енгізген жоқ. Менен өзгесі.
Біздіңше, Сәуле «Шайтанқараның» әуезімен орындалатын «Шегенің ариясына» кейініректе ғана мән беріп, салдың шығармасының бірі болар деп жорамалдаған. Мұхиттың «Үлкен Айдайымен» жалпы ұқсастығына қарап. Әуені белгісіз «Айдайдың» шумақтарын аталған мелодияға салып орындауының сыры – осында. Бірақ бұл жайт – кейінгі орындаушыларға «Мұхиттың әні» деген жаңсақ ұғым қалыптастыра бастады.
Тағы да қайталап, еске салып өтейік, «Шайтанқара» не болмаса «Шегенің ариясы» мен «Үлкен Айдайда» ғана кездеспейді, іздесек ұқсастық халық әндерінде де ұшырасып отырады. Тіпті, берідегі Ғарифолланың «Жас өмірін» салыстырып қарағанда, ондағы кейбір дыбыс тізбектерінің Қайыптың «Жадау көгіне» жақын келетін тұстары да бар. Алайда бұлардың әуендік құрылымдарына егжей-тегжей ой жүгіртіп зерделесе, екеуінің бір-бірінен мүлде бөлек бітімде қалыпталғанына көз жетеді. Міне, «Шайтанқара» мен «Үлкен Айдайдың» өзара ұқсастығы да тап осындай сыпатта...
Ақ-қарасына жеткіміз келіп, Ғарифолланың бұрынырақтағы шәкірттерінің бірқатарына сұрау салдық, «Шайтанқара» әні, авторы жайлы сұрап. Бір қызығы олардың қай-қайсысы да «шыны керек, бұл шығармаға көңіл бөлмеппіз, өзімізбен бірге оқыған қыз-жігіттердің де үйреніп, репетуарларына енгізгенін көре қоймадық» деп адал сөздерін айтты.
«Шайтанқараның» әуеніне салып, Сәуле орындап жүрген «Айдай» деп аталатын Мұхиттың өлеңінің тағы бір мынадай нұсқасы бар:
1. Мұқиттың-ай, мен салайын
«Айдайына-ау»,
Бақ бергей-ай, ер жігіттің-ау,
маңдайына-ай, аһ-ай!
Алшаңдап асау кердей жүргенімде-ай,
Құрбының тап боламын-ай,
айдай-ой, қандайына.
2. Мұқитта мал дегенде жалғыз сиыр,
Болады баспағымен екеу биыл.
Мұқиттың шаруамен жұмысы жоқ,
Күнде той жүрген жері, күнде жиын.
3. Бұл күнде жақсы да жүр, жаман да жүр,
Мал жинап кейбіреулер амалдап жүр.
Оралдан ән оздырған Мұқит ағаң,
Жас кетіп, аяғынан шабандап жүр (Қараңыз: Халық композиторларының әндері. 2-том. (Қазақ әндері. 3 томдық) – Алматы: «Жазушы» баспасы, 1968 жыл, 128-бет).
Бұл мәтіннің өз әуезі бар болуы әбден мүмкін. А.Жұбанов, М.Төлебаев сынды опера жазған әйгілі композиторлардың, музыка зерттеушілерінің ертеректе жарық көрген, қазірде қатқа айналған еңбектерінен, жеке архивтерінен іздеу керек сияқты. Табылып қалар бәлкім...
Жақсы, сөзімізді әзірге осы тұстан қайырып, түйініне көшейік енді.
Кең тынысты әнші, халық композиторы Ерғали ата Аязбаевтың мына бейопа тірлікте көрген қиянаты аз болмапты. Барақат дәурен сүре алмапты. Аз ғана ғұмыры қуғын-сүргінмен, арпалыспен өтіпті. Отарлаушы елдің ожар саясаты аса қатыгездік көрсетіпті. Шаңырағын ойрандап, шырағын қайта жанбастай қып өшіріпті.
Жазықсыз жапа шегіп, әпербақан совет зұлымдарының қолынан шаһид кешкен дарынды есіл ерге көрсетілер ендігі құрмет – оның есімін ұлықтап, ғұмырбаянын, әндерін терең зерттеу, кеңінен насихаттау...
«Шайтанқара» – «Қыз Жібек» операсын «Шегенің ариясы» болып ажарландырған классикалық әннің бірі. Тағы да қадап тұрып айтамыз, мұны әр орындаушы біліп жүруге тиіс, иесі – Ерғали Аязбаев!
Бөрібай КӘРТЕН,
Ақтөбе қаласы