«Ақтабан шұбырынды» оқиғасы 1723 жылы емес, 1722 жылы болған!

1. Қазақ оқымыстыларының 
деректері

Қазақ тарихындағы ерекше саналатын оқиғаның бірі – «1723 жылы болған» делінетін «Ақтабан шұбы­рын­ды» ата­лып кеткен жоңғар шапқыншылығы. Мұ­ны СССР за­манындағы тарихшылар қазақтың әл­сіз жұрт болғанын дә­лелдейтін құйтырқы мақсатта ше­бер қолданды. Күні бү­гінге шейін бұған ойдан шы­ғарылған небір қисынсыз әң­гімелер үсті-үстіне жа­малып, түрлі бұрмалаушылықтар әлі тыйылмай ке­леді. Орын алған өрескел жаңсақ­тық­тар­дың да тү­зетілер түрі жоқ. Тарих ешкімнің меншігі емес, сон­­дықтан оның парақтарынан өзіміз куә болып, анық бай­қаған шүбәлі жайттарды айтуға толық құ­қы­мыз бар! Сонымен.

«Ақтабан шұбырынды» оқиғасы жайын­да сөз қозғаған Шоқан Уәлиха­нов­тың баяндауынша, XVIII ғасырдың алғаш­қы онжылдығы қазақ халқы үшін сұмдық ке­зең болған. 1723 жылғы қасірет – ха­лық­тың жадында ерекше сақталып қалған оқи­ға дейді. Жоңғар қонтайшысы Қалдан-Се­рен (бұл – қате!-Б.К.) сансыз шерікпен шаб­уыл жасап, бұрынғы жорықтары үшін қа­зақтар мен буруттарды қатаң жазалайды, отб­асыларын тұтқындап, малдарын айдап әкетеді. Шошынған жұрт бала-шағасын қал­дырып, босып кетеді. Халық қыстың суы­ғынан қатты азап шегеді, аштыққа ұшы­­­райды. Орта жүз Самарқан маңына, Кі­ші жүз Хиуа мен Бұхараға, ал буруттар қол жетпес Болор шатқалдарына, Гиссарға ау­ған. Қазақ ордасына жоңғарлардан басқа Еділ қалмақтары, Жайық казактары, баш­құрт­тар да шабуылдаған дейді (Қараңыз: Вали­ханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти то­мах. Том 4 – Алма-Ата: Главная редакция Ка­захской советской энцилопедии, 1985,  Стр. 111-112.). 
Айта кетер жайт, Қазақ ордасына шап­қын­шылық жасаған Қалдан-Серен емес, Шуно-Дабе еді, өйткені осы кездегі хандық би­лік оның әкесі Сыбан Рабданның қолын­да-тұғын. Бұл жөнінде И.Златкин: «После смер­ти Галдан-Бошокту-хана ойратские вла­дения перешли к Цэван-Рабдану», – деп айғақ береді  (Қараңыз: Златкин И.Я. Исто­рия джунгарского ханства.   1635-1758. Мос­ква. Издательство «Наука», Главная редак­ция восточной литературы. 1983. Стр. 211.). 
Басқа да еңбектерде көрсетілген ақ­пар­ды бір-бірімен салыстыра қара­ғанда, шапқыншылық тап осы билеушінің мақ­сат-мүддесінен туғанын һәм соғысты өзі­нің белгілеген стратегиясы бойынша жүр­гізгенін пайымдаймыз.

И.Златкиннің шамалауынша, Сыбан-Рабдан билікке 1697 жылы келгенге ұқсай­ды. Ал өлген мерзімі – 1727 жыл. Бұл – анық мәлімет.
Шоқан еңбегінде келтірген деректі А.Лев­­­шиннің 1832 жылы жарық көрген «Опи­саніе киргиз-кайсакскихъ, или кир­гиз-казачьихъ ордъ и степей» деп аталатын ең­бегінен алған, ол осындағы мәліметтерді қайталап шыққан (Қараңыз: Левшин А. «Описаніе киргиз-кайсакскихъ, или кир­гиз-казачихх ордъ и степей. Сочиненіе Алек­сія Левшина, Член разныхъ ученыхъ обществъ Россійскихъ и Иностранныхъ. Част второя. Историческія известія. С.Пе­терургъ. Въ типографіи Карла Крайя. 1832. Стр. 68-70.).   

1723 жылы болған делінетін «Ақтабан шұ­бырынды» оқиғасын Шәкәрім қажы да 1911 жылы Орынбордан жарық көрген «Тү­рік, қырғыз, қазақ әм ханлар шежіресі» кі­табына енген «Қазақтың қайдан шық­қаны» деген жазбасында былай деп түзіпті: «Әз-Тәукенің тұсында қазақ Әмударияда тұр­ғанда, бұрын фарсыға қарсы тұрған Ақжар деген түрік нәсілінен бір Нәдіршаһ де­ген мықты кісі шығып, фарсы жұртын қара­тып алған да, қазақ содан қорқып, қай­та ауып Сырдарияға кетіпті.
1690 жылдар шамасында Әз-Тәуке өліп, орнына баласы Болат хан болды. Осы кел­ген­де қазақтың бұрынғы орнына қалмақ ке­ліп қалған екен. Содан жанжал-төбелес бо­лып, ақырында 1723 жылы қазақ-қалмақ болып жиылып соғысқанда қазақтың кө­бін қырып, қалғанын қуып жіберген соң қазақтар аш-жалаңаш жаяу шұбап, бір көл­дің басына келіп, көлді айнала сұлап жа­тыпты. Сонда бір ақсақал кісі айтыпты: ба­лалар адам бастан кешкен жақсылықты қан­дай жұтпаса, жаманшылық көргенінде, сон­дай жұтпауы керек. Біздің бұл көрген бей­нетіміздің аты «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» болсын дейді. Мағынасы – таба­нымыз ағарғанша жаяу жүріп, көлді айна­лып жатқан күн дегені. Және сол жолда айтылған қазақтың ескі өлеңі мынау: 
«Қаратаудың басынан көш келеді.
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Қарындастан айырылған жаман екен,
Екі көзден мөлдіреп жас келеді.
Мына заман қай заман, қысқан заман.
Басымыздан бақ, дәулет ұшқан заман.
Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды,
Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман.
Мына заман, қай заман, бағзы заман.
Баяғыдай болар ма, тағы заман!
Қарындас пен қара орын қалғаннан соң,
Көздің жасын көл қылып ағызамын».

(Қараңыз: Түрік, қырғыз, қазақ әм ханлар ше­жіресі. Шәкәрим Құдайберді уғлы. Орен­бург, «Кәримов, Хусайнов уә ширкәсінің» мат­бәғәсі, 1911. 114 б.).
Мұнда да жаңсақтық бар. Ғылымда анық­талған-ды, архивтік деректің куәлік бер­уін­ше, Тәуке хан 1715 жылы көз жұмған, 1690 жылы емес. Тағы бір айтарымыз ол өл­ген соң орнына хан болған – інісі Қайып. 1718 жылға дейін. Қазақ ордасы түгел қол­да­маса да бұрынғы қалыптасқан тәртіпті бұ­зып, өзара бәтуаласқан би-сұлтандардың бір тобының Тәукенің баласы Болатты хан қы­лып сайлауы Қайыптан кейін. 1718 жы­лы. Сондай-ақ қажы жазып кеткен мәлімет аңыз түрінде сипатталған. Халық аузында сақ­талып қалған әңгімеден келтірілгені аң­далады... 

«Қазақтың қайдан шыққаны» деп ата­латын жазбасында Шәкәрім тілге тиек қыл­ған «Елім-ай» өлеңінің бағыздан жет­кен әуені минорлы ладқа құрылған. Ерлер­дің толғаныс-сезімінен шыққан әуезге мүл­де келмейді. Бұл – тек әйел адамға тән мұң­лы зар. Қапияда айрылған бауырын, бала­сын, атақонысын ойлаудан туған шер. Жоқтау. Осыны парықтауға білік-өресі жет­пей жүрген ұяты кем трайбалист-сыңарезулер сайда саны, құмда ізі жоқ, ойдан құралған, жалғандығы әбден әш­ке­реленген қайдағы бір «Қожаберген жырау» шы­ғарыпты-мыс деп жар салып келеді...

«Ақтабан шұбырынды» оқиғасы тура­сын­да алаш оқымыстыларының бірі – 
М.Ты­нышпаев та «Материалы к истории кир­гиз-казахского народа» аталатын ең­бе­гінде сөз қозғап, былай деген: «Это гран­диозное ис­торическое бедствие называется «Ак­та­бан-чубруынды, Алка-Кол сулама», что зна­чит – все народное бегство пеших до сос­тояния, что «побелея (изно­сились) пят­­ки, и беглецы в изнеможении упал вокруг озера Алка-Кол» (Қараңыз: Тыныш­паев М.Ма­териалы к истории кир­гиз-казакского на­рода. Восточное Отде­ле­ние Кир­гизского Госу­дарственного Изда­телства. Ташкент. 1925. Стр. 17). 

М.Тынышпаев «Ақтабан шұбырынды» оқи­ғасына қатысты бұл мәліметті өз ке­зе­гін­де Шәкәрімнен алғаны ап-анық болып тұр. Өйткені соның жазғанын қайталап баян­даған және қажының «Түрік, қырғыз, қа­зақ әм ханлар шежіресі» кітабын өзі пай­даланған деректердің қатарында атап көр­­­­сеткен.
Зерттеушілердің қай еңбегінде де Шәкәрімнің араб, парсы, түрік, орыс тіл­дерін жетік меңгергені, батыстың, шы­ғыс­­­­тың әдебиетін, тарихын терең оқыған кісі екені баяндалады. Сондай-ақ оның А.Лев­шиннің, И.Крафтың, тағы бас­қа­лар­дың еңбектерімен таныс болғаны айты­ла­ды. Сол оқыған кітаптардағы түрлі дерек­тер­ді, топшылауларды, «Ақтабан шұбы­рын­ды» оқиғасына байланысты өз заманында кө­некөздерден естіген аңызбен салыстыра са­раптай отырып, Шәкәрім де жоңғар шап­қыншылығын «1723 жылы болған» деген пі­кірге нық тоқтап, тұжырымдаған сықыл­ды... 

2. Жоңғарлардың зеңбірек қолданғаны шын­дыққа жата ма?

Осы соғыста Қазақ ордасының зор шы­ғын­мен жеңілуі – жоңғар әскерінің зеңбі­рек­пен қарулануында деген пікірлер айты­лып жүр. Бұл – «Посольство къ зюнгарскому хунъ-тайчжи Цеванъ Рабтану капитана отъ ар­тиллеріи Иван Унковскаго и путевой жур­­­­налъ его за 1722-1724 годы» аталатын ең­­бек­тегі орыс офицері И.Унковскийдің: «А те речи онъ Илья самъ слышалъ Калмыка Ною­на, да еще де онъ слышалъ от многихъ Кал­­мыкъ, что напрасно до такъ мы не сде­лали: какъ хотелъ ехатъ къ намъ отъ Ямы­шева с войскомъ, такожъ и съ артиллерію, в Ургу подполковникъ Бухольцы, и мы бъ его взяли совсемъ въ полонъ. Да онъ же Илья, будучи въ Урге контайшиной, слы­шалъ, что иноземецъ штыкъ-юнкеръ Рено­тъ, которой взятъ съ ними въ полонъсъ Коря­к­ова, вылилъ Контайше семь пушекъ мед­ныхъ, три мортиры. (астын сыздық.-Б.К.) Да у него жъ Контайши въ Урге пору­чикъ Дебешъ и другіе офицеры научили де­лат суконъ, иголъ», – деп қалдырған мә­лі­метінен түйінделген ой сықылды. 

Унковскийдің осы дерегіне қарап, та­рих­шылардың, тағы басқалардың жоң­ғар­лар шапқыншылықта қазақтарға қарсы от қаруын қолданып, жеңіске жетті деулері – үс­тірт пікір. Жай долбар. Мұны да саралап өтейік. 
Ғалымдар В.Бородаев пен А.Контев бірі­гіп жазған «Шведский артиллерист И.Ренат и его ойратские карты» деп аталатын зерт­теу­де (2010 г.) мынадай мәліметтер айты­ла­ды: Иоган Густав Ренат (1682-1744) – швед әскерінің артиллерисі. 1709 жылы Пол­тава түбіндегі шайқаста тұтқынға тү­сіп, Тобыл қаласына жөнелтіледі... 1715 жы­лы Жәмішев бекінісі жақта Бухгольц экс­педициясы құрамында жүрген швед Ка­лендарға жүздесіп қайтпаққа барады, сон­да жоңғарлардың орыстармен болған қақ­тығысында тағы тұтқынға түседі. Содан ол Сыбан Рабданның ставкасынан бір-ақ шы­ғады. И.Ренат ұзақ жыл жоңғар өлке­сін­де болады. Осы уақыт ішінде қару-жарақ жа­саудың, басқа да істердің қыр-сырын көш­пенділерге үйрете бастайды. 
И.Ренаттың жасағаны еуропалық үлгі­дегі қарапайым ғана қарулар болған. Мұны егжей-тегжейлі зерттеген Ю.Каторин мен Н.Третяков есімді зерттеушілер «Секрет джун­­­­гарский артиллерии» атты еңбегінде (2019 г.) бүй деп түсіндіреді: «Большинство ружей джунгарского производства имело фи­тильный замок, длинный ствол, узкий приклад и, часто, деревянные сошки, опи­рая­сь на которые можно было существенно по­высить меткость стрельбы... Пушки пере­возили на верблюдах, укрепив стволы в спе­циальные «ясли» на их горбах. Как из­вестно, верблюд может нести груз не более 220–250 килограммов. Этому критерию впо­лне отвечают легкие полевые пушки ка­либром 68 и 76 мм. Из них, конечно, не стреляли прямо с верблюдов. Для стрельбы пуш­ки снимали и ставили на специальные лег­кие станки».   

Және бір назарда ұстайтын жайт, қолымыздағы еңбектерде Жоң­ғария­дағы ең алғашқы шойын құю зауыты швед И.Ренаттың жетекшілігімен Ыстық көлдің жағалауында 1726 жылы салынды делінген. Бұл – «Ақтабан шұбырындыдан» соң біраз уақыт кейін болған оқиға. 
Сондай-ақ Ю.Каторин мен Н.Третяков «Секрет джунгарский артиллерии» ата­латын әлгіндегі зерттеуінде: «В боях за Тур­фан в 1731 г. джунгары подготовили ки­­тайцам сюрприз – несколько артил­ле­рийс­ких батарей расположили на окрест­ных холмах. (астын сыздық.-Б.К.) Атаки ки­тайской пехоты были отражены артил­лерийскими залпами, картечь вызвала ощутимые потери. Ренат, скача от одного холма к другому, лично корректировал огонь. Китайцы были потрясены», – деп жоң­ғарлардың зеңбіректі кімдерге қарсы, қа­шан қолданған мерзімін атап көрсетеді.

Жоғарыдағы қалмақтар айтты, Илья Лычагин айтты делінетін «семь пушекъ медныхъ, три мортиры», со­дан соң Ренаттың кейінгі баяндауындағы «всех пушек зделал токмо четырефунтовых 15, да малых 5, да мартир десятифунтовых з дватцать» деген деректерге сүйенсе керек, кейбіреулер өздерінің «ойраттар «Ақтабан шұбырындыда» зеңбіректер қолданып, Қазақ ордасының тоз-тозын шығарды, ха­лық­тың жартысынан астамы харап болды» деп дәйектелінбеген долбарын қорытынды-түйін етіп біржолата бекіткісі келеді. Хош, солай болсын дейік. Бірақ қазақ ғылымында соңғы жылдары айтылып жүрген осы пі­кірлердің әлгінде біз келтірген жоңғар та­ри­хын, қаруын арнайы тақырып етіп жан-жақты зерттеген, атап айтсақ, И.Злат­кин­нің, В.Бородаев пен А.Контевтің, 
Ю.Ка­­торин мен Н. Третяковтің, қолдағы тағы бас­қа да көптеген еңбектегі ғалым­дар­дың тұжырымдарымен анықтаған ай­ғақ-де­ректерімен қиыспауы қалай?!
Шынында да сол кезде қаруы дамып кет­­кен болса, бір уақыттарда дүкін-дүркін топ атып (доп емес!), жан-жаққа өздері бос­­­­­­тырып жіберген қазақтардан кейін Шұ­бар­­теңіз-Білеуті өзені бойында, Балқаштың маңында қалайша қайта-қайта ойсырай жеңіліп қалды, күндей күркіреп, жасын ой­на­тып жусатып салатын қолдарындағы от қаруын неге қолданбаған, тиісті жерінде пайдаланбаса несіне жасатқан оны?! 
Ақиқатында еуропалық үлгідегі жой­қын зеңбірекке біржолата қол жеткізу үшін ең әуелі темір қорыту, шойын құю тәрізді мә­селелерді шешіп алу қажет еді. Швед Ре­нат­тың шағын ұстаханада жасап шығарған са­наулы қарапайым қаруларының өзі 

И.Ун­ковскийдің жазбасында атап өтілген Сы­бан-Рабданның  отыз мыңға жуық әске­рі­нің тым болмаса оннан бірін қамтамасыз ете алмасы айдан анық-ты. Қонтайшының  Ыстықкөлде 1726 жылы зауыт ашудағы әре­кеті осыдан туған-ды. Ал біздегі білгіш­тер бұған терең үңілмейді, өжектей түседі...      
Сыбан-Рабданның соғыс ашуының н­е­гізгі себебін әлі жетіліп, іске аспаған зең­бі­рек­ке тіреудің еш қисыны жоқ. Шап­қын­шы­лық мына жайтқа байланысты болған сияқ­ты: Тәуке өлген соң Қазақ ордасында үш жүздің қалауындағы ортақ хан сай­лан­бай ит ырғылжыңмен ұзақ уақыт өтеді, тақ иесіз қалады. Содан бір орталыққа бағын­ған бұрынғы бірліктің көбесі сөгіліп, бере­ке­сі кете бастайды. Жіті бақылап, бұдан жақ­сы хабардар болып отырған қонтай­шы­ға осы жағдай – сәті туған кезең-тін.       

Екіншіден, жоңғарлардың шабуылды тұт­­қиылдан сәтті жүргізуі де Қазақ орда­сы­на тым жақын орналасуына байланысты еді. Унковскийдің деректерінде XVIII ға­сырдың алғашқы жартысында олар бірде Лепсі, Қаратал, Іле өзендерінің бастау ала­тын тұстарында, бірде Алтын Емелді, т.б. жерлерді жайлап жүргендері аталып өтеді. Соғыста өлгендердің орнын алдын ала дайын­далған, сақадай сай тұрған қосымша әскер­мен ыждағатты толықтырып, азық-тү­лікпен қамтамасыз етіп отыруға осы жағ­­дайдың да жақсы мүмкіндік бергені анық.  

Қазақ жерінде сақталып қалған тунгус-ма­ньчжур тобына жататын тілдердегі атау­лар­мен аталатын Қаскелең, Шамалған, Іле, Зай­сан, т.б. бір кездері олардың қоныстары бол­ғанын растай түседі. Мұны пікіріміздің өзегі болып отырған И.Ренаттың жоңғар жұр­тында жүргенінде жасаған тарихтағы бар­шаға аян әйгілі картасы да бұлтартпай дә­лелдейді. Онда ойраттардың иелігіндегі жер­лер деп Ыстық көл төңірегі, Жетісудың бір­қатар өңірі түсіріліп көрсетілген... Бұл – ұзақ әңгіме, сондықтан басты айтпағымызға қай­тып оралайық.

3. «Ақтабан шұбырындының» болған анық мерзімі 

А.Левшиннің, Ш.Уәлихановтың, Ш.Құ­дай­бердіұлының, М.Тынышпаевтың, бұлар­дан кейінгі совет тарихшыларының бірін-бірі қайталап жеткізген мәліметтерін, жан­­­­­дарынан әсірелеп қосқан қоспаларын не­гіз етіп, қазақ шежіресінен орын алған «Ақ­табан шұбырынды, алқа көл сұлама» аталатын оқиғаны «1723 жылы болды» деп са­наға сіңірген тұжырым нақты ма? Иван Ун­ковскийдің, Флорио Беневенидің ең­бек­терімен  танысқан соң көңілімізде осындай шүбә туды. 
1722 жылы Ресей Мемлекеттік Сыртқы іс­тер алқасы артиллерия капитаны И.Ун­ковскийге тапсырмалар беріп, жоңғар хан­дығына сапарға жіберуге шешім шы­ғара­ды. Экспедицияның мақсаты – Сыбан Раб­данмен келіссөздер жүргізіп, Ресей бо­дандығына өтуге көндіру һәм Орталық Азия­ның осы аудандарынан алтын кен орын­дарын табу және бұл жаққа Сібірден ке­летін құрлық, өзен жолдарын зерттеу. Со­нымен қатар жоңғар иелігінің картасын ж­асау, тарихи-этнографиялық мәліметтер жи­нау-тұғын. 

И.Унковский өзіне жүктелген осы мін­деттерді орындау үшін 1722 жылы 25 ақ­пан­да қонтайшаның елшісі Буроқорғанмен бір­ге Ургаға бет алады. Олар Мәскеуден То­­­былға, Тобылдан Ертіс өзені арқылы Се­мей бекінісіне, Семей бекінісінен соң қазақ же­ріндегі әйгілі Алакөлдің оңтүстік тұсы­нан басталып, Қытай территориясы құра­мы­на енетін Ебінұр көліне дейінгі аралықта со­зы­лып жатқан «Жоңғар қақпасы» аталып кет­кен жазық өткелмен жүріп өтеді... 
«Посольство къ зюнгарскому хунъ-тайч­жи Цеванъ Рабтану капитана отъ ар­тил­леріи Иван Унковскаго и путевой жур­налъ его за 1722-1724 годы» атты еңбекте бір­неше айдан соң қонтайшының жұртына жет­кенін И.Унковский:«... съ помощію Все выш­няго до Контайшиной Урги дошли ноября 17 дня 1722 года благополучно», – деп таңбалапты.

Осы жолсапар журналдың тағы бір жерінде және былай делінген: «И упою, то всехъ Бухарцовъ при Контайше ко­чуетъ, кроме пашенных около двухъ ты­сячъ человекъ; (оные Бухарцовъ, сказывают, что предъ симъ временемъ около трех-сотъ летъ выехали их Великой Бухаріи и помя­ну­тые городки построили и хановъ всегда име­ли). Къ тому жъ народомъ, пмянуемымъ Буру­тами, завладелъ, которые кочуютъ око­­ло озера, пмянуемаго Тускел, и съ Каза­чьею ордою граничать. А оныхъ народовъ около 5000 кибитокъ находится, а войска их около 3 000 доброго собраться можетъ. По­том съ Казачьею ордою войну началъ, ко­торая у него, Контайши, до днесь с оны­ми продалжается; а Казачья орда купно съ Ка­рай-Колпаками противъ Контайши вой­ну имеютъ» (астын сыздық.-Б.К.).

Жазбасының бір тұстарында қонтайшы Сыбан-Рабданның Қазақ ордасына қарсы отыз мыңға жуық әскер ұстап тұрғаны, үз­діксіз соғысқаны айтылады. Бұл оқиғаға  қатысты мынадай деректер де келтірілген: «А 1723 года объявлено капитану Унковс­ко­му то три городка Казачей орды сыну его кон­тайшину, именемъ Шуно-Дабе, которой против техъ Казаховъ  съ войсками посланъ а именованіе темъ городкамъ Ташкентъ, Сай­рамъ, Харамурутъ и будто 5.000 семей Ка­заховъ ему, Шуно-Дабе, поддалис, из ко­торыхъ тысяча семей везли въ контайшины улусы» (астын сыздық.-Б.К.) (еске сала ке­тейік, Шуно-Дабе – Сыбан Рабданның ұлы.-Б.К.). 
«А 1723 года объявлено капитану Ун­ковс­кому...» деген сөйлемдегі дата Қазақ ор­да­сының үш қаласын жоңғарлардың ба­сып алған мерзімі емес. Бұл – Урга жақта, қон­тайшының қонысында жүрген Ун­а­ковс­кийге хабардың жеткізілген уақыты. Қай­сыбір зерттеушілер тарапынан осы мәлі­мет қате пайымдалған тәрізді.
Сонымен назарға ұсынбақ пікіріміз – жоңғар шапқыншылығының тап бұл жылы басталмағаны турасында. Сол ойымызды нақтылауға көшейік.       

«Посланник Петра I на Востоке. По­со­льс­тво Флорио Беневени в Персию и Бу­хару в 1718-1725 годах» деп аталатын еңбекте бы­лай деп таңбаланыпты: «... ибо черные кал­маки (ойраттарды осылай атаған.-Б.К.) оных казахов в пен разорили, и что наи­лучший городок у них взяли, и тут засели. Ожидаю чрез сего курпера указу. Вашего вели­чества нижайший раб, посланнник Флорио Беневени. Из Бухар, 10-го марта 1722-го г.» (астын сыздық.-Б.К.)  (Қараңыз: Пос­ланник Петра I на Востоке. Посольство Фло­рио Беневени в Персию и Бухару в 1718-1725 годах. М., Главная редакция вос­точной литературы издательства «Наука», 1986. Стр. 75).
Міне, тікелей куә болып отырмыз, Фло­рио Беневени бұл дерегін қағазға 1722 жы­лы 10 наурызда түзген.  

Енді мұны да тәптіштеп, әлі де ашың­қы­рай түсейік. Оның «...ибо черные калма­ки оных казахов в пен разорили, и что наи­лучший городок у них взяли, и тут засе­ли» деген сөзі Қазақ ордасы иелігіндегі Таш­кент, Сайрам, Харамурутъ шаһарла­ры­ның жаудың қол астына 1723 жылы емес, 1722 жылы өтіп кеткенін аңғартады. Де­рек­­тен басқыншылықтың қаңтар, ақпан ай­ларының бірінде болғанын да шамалауға болады. Демек, «Қазақ ордасының жоңғар шап­қыншылығына ұшыраған уақыты – 1723 жылы» деп айтылып жүрген мәлімет – жаңсақ! 

Бұл пікірімізді бірі қостар, енді бірі қар­­сылық көрсетер. Өйткені «Ақтабан шұ­бы­рындыға» қатысты жаңсақ деректі ен­гізген болса «еңбегімнің құны түсіп қалады, абы­ройыма нұсқан келеді» деген парықсыз оймен кейбіреулер байбаламға басып, шындықты қаламауы да мүмкін. Мұндайға та­лай куә болдық та. Сондықтан оларға ақи­қаттың түк қажеті жоқ, өтіріктің балын жа­лап жүре бергенді тәуір көреді...

Сонымен сөзімізді осы тұстан түйіндеп, тәмамдайық. Қазақ жұртының «Ақтабан шұ­бырындыға» ұшыраған қасіретті жылы – 1722 жылдың қыс айы! (астын сыздық.-Б.К.). XVIII ғасырдың алғашқы жарты­сын­дағы оқиғаға тікелей куәгер болған адам­дардың өз қолымен тайға таңба басқандай таң­балап кеткен деректері бұл тұжыры­мымызды толық қуаттап тұр. 

Бөрібай КӘРТЕН,
Ақтөбе қаласы