«Адам» деген әңгімем үшін сотталып кете жаздағам... – Қуандық Түменбай

Әр мықты жазушының өз жолы, өз бағыты, өз тақырыбы болады. Белгілі  жазушы Қуандық Түменбай да сондай қаламгер санатынан. Оның егіншілер өмірін суреттейтін шығармалары, реалистік бағыттағы туындылары әдеби қауымнан лайықты бағасын алған. Біз аға жазушымен сұхбатымызда оның шығармашылық өмірбаянына көз жүгірте отырып, әдебиеттегі ізденістері туралы ой өрбітіп, әдебиет жайлы пікірлерін жазып алдық.

– Қуандық аға, өмірбаяныңызға қа­расам, әйгілі күрішші Ыбырай Жақаев ауылында дүниеге келіпсіз. Бірақ елден ертерек кетіп қалып, 22 жа­сыңызда университет бітірген көрі­несіз. Даңқты диханмен ауылдас бола тұра сол кісінің жолын өнеге тұтып, күрішші болуға қызықпадыңыз ба? Ол кезде мектеп бітіріп жатқан жастарды еңбек майданына шақыратын «ұран» бар еді ғой!
– Мен Ыбырай Жақаевпен ауыл­дас­тық­тан бұрын, ол кісінің немересімін ғой!
– ?!.
– Әкелеріміз туыс. Менің әкем Боқай­дың баласы, ол кісі Жақайдың баласы. Тек бір себептермен Түменбаев болып кет­кен­мін. Әйтпесе, жасымнан екі әкем – Боқай­дың баласы Сыздық пен Жақайдың баласы Ыбырайдың аузына қарап өскен адаммын. Біз­дің ауыл – 1929 жылы құрылған «Қызыл ту» колхозы (қазіргі Ы.Жақаев ауылы), оны құр­ған, атын қойған – менің әкем Боқаев Сы­з­дық. Ыбырай колхоз құрылғаннан бастап күріш еккен.
Мектеп бітіріп, жоғары білім алғым кел­генде, әкелерім өздерінің жо­лын қуып, аг­роном болғанымды қалады. Сөйтіп, ал­ға­шында Ауылшаруашылық инс­титутының агрономия факультетіне оқуға түс­кем. Бірақ мына КазГУ-дің Журна­лис­тика факультеті маған сұмдық болып кө­рінді. Оны оқып бітіргеннің бәрі жазушы бо­лып шыға келетіндей еді. Дидахмет Әшім­ханов, Қонысбай Әбілов, Ұлықбек Ес­дәулетов секілді сол кездегі жас қалам­гер­лермен таныс-біліс болғанның әсерінен бе, Ауылшаруашылық институтынан Каз­ГУ-дің Журналистика факультетіне ауысып кет­тім. Оны бітірген соң «Лениншіл жаста» (қазіргі «Жас Алаш» газеті) жұмыс істедім. 
Әкем бір сөзді, принципшіл адам еді, ме­нің агроном болмағаныма назаланды ма, «Журналист болады екенсің, онда партияға өтіп ал» деді. Ол кезде жастар газетте жүріп пар­тияға өту оңай емес, партияға жылына бір адамды ғана ұсынады. Сосын біреу­лер­дің ақылымен Алматы облыстық партия ко­митетінің органы «Жетісу» газетіне ауы­сып, төрт жылда коммунистік партия мү­ше­сі болып шыға келдім. Одан соң «Жұл­дыз» журналына кеттім. 
Елге барып күрішші болмағаныммен өмір бойы ауылымды – күрішті, дәнді, ди­хан­дарды жазып келе жатырмын. 
3-курста оқып жүргенде тұңғыш әң­гімем – «Қайың сапты кетпен» «Қазақ әде­биеті» газетіне шықты. Оның басты кейіп­кері Ыбан деген дихан. Ыбырай Жақаевтың про­тотипі. Кейін тұңғыш кітабым да «Қайың сапты кетпен» деген атаумен шық­ты. 
Жалпы, ел мен жердің, ауылымның тари­хын назарымнан тыс қалдырған емес­пін. Жазушы ретіндегі негізгі тақырыбым да сол болды. Көркем шығарманы айтпа­ған­да, талай публицистикалық мақалалар да жаздым. Дәнді неге аяламаймыз, күрішті бұрынғыдай қылып неге өсірмейміз деген мәселелерді көтерген публицистикалық кітаптарым жарық көрді. 
Күріш егетін Шығыс елдерінің біразын ара­лап шықтым. Вьетнам, Қытай, Оңтүстік Корея, Жапония елдерінде болдым. Енді Ку­баға барсам деп жүрмін. Кезінде Шиелі­нің күрішін көріп Куба басшысы Фидель Кастро таңғалған екен, «Мына күріш – кү­ріш­тің отаны дейтін біздің елдің күрішінен артық қой» деп. 1944 жылы Ыбырай Жақаев күріштен өнім алуда дүниежүзілік рекорд жасады, әр гектардан 175 центнер алып. Оны ғылыми-зерттеу институты есеп­теп шығарған.
– Сізді қаламгер болуға талпын­дыр­­ған не нәрсе? Жасыңыздан әде­биет­­ке құштар болдыңыз ба, әлде өт­кен ғасырдың 70-жылдарындағы ауыр ең­бектен көз ашпайтын ауылдың ты­ныс-тіршілігінен ой түйіп, білімге ұм­тылмаған адамның өмірінің ауыр болатынын саналы түрде сезінген­дік­тен елден ертерек кеттіңіз бе?
– Әрине, кім болса да қаламгер боламын де­генше талай жолдан өтеді. Алдымен кі­тапқа жақын болып, көп оқу, сосын өзіңмен бір топырақта дүниеге келген атақты жер­лес қаламгерлердің болуы да үлкен әсер ете­тін фактор. Жасымнан кітапқұмар бо­лып өстім. Мен туған Қызылорда облы­сы­ның Шиелі ауданынан Қажымұқан туралы тамаша шығарма жазған, дүниежүзілік әдебиеттің ұлы туындыларының бірі «Мың бір түнді» аударған Қалмақан Әбдіқадыров, есі­мін күллі қазақ білетін ақын Әбділдә Тәжібаев, ұлы жазушымыз Мұхтар Әуезов­тің өзі жоғары бағалаған атақты әдебиет­тану­шы ғалым Әуелбек Қоңыратбаев, гео­логия-минерология ғылымдарының док­торы, Қазақстан Ғылым академиясының пре­зиденті болған Шахмардан Есенов,  құр­дасым академик Асқар Жұмаділдаев секіл­ді ірі ғалымдар шыққан жер ғой.  Міне осыларды естіп-білген адамның қиялына мен де солардай болсам деген ой келетін, армандайтыны заңды нәрсе ғой. Сондықтан өсе келе қаламгерлік  жолды таңдауыма ең алдымен даңқты жерлестерімнің әсері се­беп болды деп ойлаймын.
Әдебиетке келуіме әкемнің де үлкен әсері бар деп білемін. Ол ұзақ өмір сүрген, көп білетін зерделі адам болатын. Сол кісі­нің қасиетін бойыма сіңіріп өстім. 16 жа­сымда Алматыға кетерде әкем маған «Өзіңе, өз еңбегіңе сен. Аштан өлсең де біреу­ден бірдеңе сұрама» деді. Ыбырай атам бол­са, «Кетпеніңді адал шап» деді. Сол сөз­дерді өмір бойы ұстанып келе жатырмын. 
Шиелі ауданында «Өскен өңір» деген ау­дан­дық газет бар еді, оқушы кезімде соған жазып тұрдым. «Қазақстан пионері», «Лениншіл жас» газеттеріне де жаздық. Был­тыр дүние салған жазушы Серік Бай­хонов досым екеуміз бірге жүретін едік. Ол өлең, мен проза жазамын. Сөйтіп, екеуміз де әдебиетке қатар келдік. Менің кейіп­кер­лерім негізінен ауыл адамдары. Алматыға келген соң қала өмірін суреттейтін прозаға ауыстық. Дегенмен мен үшін еңбек адамы басты орында тұрады. 
– 1990 жылы Мәскеудегі Әдебиет инс­титутын бітіріпсіз. Мәскеу сізге не бер­ді, ол жақтан «советтік өмір салты­ның», сол кездегі саяси идеологияның ас­тарында не барына көзіңіз жетіп қайт­ты ма?
– Мен өзі Әдебиет институтына барам деп ойлаған жоқ едім, оған түсу деген қиын нәр­се ғой. Мәселен, сол институттан Олжас Сүлейменов шығып кетті. Ол институтта Тәкен Әлімқұлов оқыды. Өткен ғасырдың 80-жылдарының аяғында Мәскеуде жас жазушылардың бүкілодақтық кеңесі өтіп, соған қатыстым. Оған барғандарды проза, поэзия, сын семинарларына бөлді. Біздің про­за семинарын Анатолий Алексин деген жазушы жүргізді. Ол менің «Біздің үйдің сол­даттары» деген повесімді ұнатып, соның се­бебімен мені Әдебиет институтына кезек­сіз қабылдады. Сөйтіп, аяқ астынан сол білім ордасына түсіп кеттім. 
Әдебиет институтының бергені көп. Басқаны былай қойғанда, ол жердегі әдеби орта, атақты қаламгерлердің лекциясын тыңдау, дүниенің түпкір-түпкірінен келген қаламгерлермен танысу, Евтущенко секілді аты әлемге белгілі қаламгермен кездесу, Ленин атындағы орталық кітапханаға барып кітап оқу дегендердің бәрі білім деңгейіңді көтеріп, танымыңды терең­де­теді. Әр семинар бойынша орыс әдебиетін шұқшиып оқыдық. Толстойды, Чеховты, Достоевскийді, Бунинді бұрыннан білеміз ғой, бірақ соларды әдебиет институты арқылы терең танып қайттық. 
Әдебиет институтының жатақха­насының 13-бөлмесінде жаттым. Комендант «Сен мұсылмансың ғой, 13 санынан қорықпайтын шығарсың» деп сол бөлмені берді (христиан сеніміндегілер 13 санынан сескенеді ғой. Кезінде сол бөлмеде жатып Шыңғыс Айтматов атақты «Жәмила» повесін жазған. Ол туралы «Айтматов жат­қан қорқынышты бөлме» деген эссе жаз­дым кейін).  Жатақхананың коменданты кәрі кісі еді. Мені алғаш көргенде «Ты тоже азиат?» деді. Неге сұрады десем, кезінде Олжас Сүлейменов осында оқып жүргенде жа­тақханада біреулер оны «азиат» деп кем­сітпекші болғанда, соларды Олжекең қуып жүріп сабаған ғой, соның кесірінен оқудан шығып кеткен екен. Кейін Олжастың атақ­ты шығармалары жарық көріп, даңқы дү­ріл­деген кезде Әдебиет институты ректоры оқуға шақырғанда бармай қойған, «Ол жерге оқуға емес, лекция оқуға шақыр­саңыз­дар барайын» деп.
– Сіз оқыған кездерде ол жерде ер­кін­дік, азаттық мәселелері сөз болатын ба еді, әлде тек барлық сөз әдебиет ту­ра­лы ма еді?
– Біз Әдебиет институтында оқыған кез 90-жылдар, КСРО-ның шаңырағы шайқала бастаған, қоғамдық пікірлер еркін айтыла бастаған кез еді. Сол кезде Мұхтар Шаханов ағамыз КСРО Халық депутаты болды. Ол кісіге күнде барамыз. Қалтамызға ақша са­лып жібереді. Депутат болып жүргенде съез­де әйгілі Желтоқсан оқиғасы туралы сө­зін айтты, соны барып өз құлағымызбен есті­дік. «Ой, Мұха, ерлік жасадыңыз ғой» деп қуанышымызды білдірдік. 
Ол кез саяси науқанның кезі еді. Жұрт­тың көңілінде еркіндік туралы ойлар пайда болды. Бізбен бірге латыштар, армяндар, гру­зиндер оқыды. Солардың бәрі әңгімеле­сіп қалғанымызда еркіндік туралы сөйлеп, өз елдерінің азаттық алып, тәуелсіз мемле­кет болуы керек екенін айтатын. Бір дүмпу­дің болатынын бәрі сезетін. Ақыры, КСРО күйреп тынды ғой.
– Көптеген прозалық кітаптың ав­то­рысыз. Тәуелсіздіктен кейінгі туын­дыларыңызға өмірдің реалистік көрі­ніс­тері жан-жақты ашылып жатады. Өз заманыңыздың тынысын, заман­дас­тарыңыз бастан кешіп жатқан қиын­дықтарын суреттедіңіз. Ал қазір­гідей құндылықтарға көзқарас өзгеріп жатқан кезде жазушы үшін жиренетін құбылыстардың түп-төркініне ой жү­гірту оңай болмаса керек...
– Қалай дегенде де, біз қазір қоғамда бо­лып жатқан түрлі өзгерістердің орта­сында жүрміз. Өзің де журналист екенсің, білетін шығарсың, бізде әлі күнге қаламақы мәселесі шешімін тапқан жоқ. Мысалы, мен жазам, бірақ жазғаныма ештеңе алмаймын. Еңбегің ақталмайды. Кім үшін, не үшін жа­затыныңды білмейсің. Әйтеуір, ойыңдағы нәрсені сыртқа шығарғаныңа жеңілдеп қа­ласың. Ал енді адамды тұрмыс билейді ғой. Бала-шағаңды асырауың керек. Бұрын, мәселен, «Жұлдыз» журналына қаңтарда повесің шықса, соның қаламақысын ақ­панда беретінін білесің. Ол қаламақыны үйіңе әкеп, бала-шағаңның керек-жара­ғына жаратасың, киім-тамағына жұмсай­сың. Яғни, жазу, әдебиет сенің өмір сүруіңе пай­дасын тигізетін. Қазір жағдай белгілі, Жазу­шылар одағы қоғамдық ұйымға айна­лып кетті, қаламақы жоқ. Бізден гөрі тойға барып ән салатындардың жағдайы әлде­қайда жақсы. Сондықтан менің кейіп­кер­лерім қоғамнан қағажу көрген адамдар. Со­лардың бірнешеуі туралы айта кетсем:
«Ұры» деген повесім бар. Ондағы кейіп­керім жолсеріктерге ақша беріп, жо­лау­шылар пойызымен мал тасып жүрген ұры. Сосын «Оқ» деген повесім бар, ондағы кейіп­кер Алтынбек Сәрсенбаевтың про­то­типі. Оқ атылғаннан кейін бәрі тыныш­талады ғой, енді не болар екен деп. Бірақ қоғам сол бәз-бағы қалпы... Сондай-ақ «Бе­кеттегі бейкүнәлар» деген романым бар, оның бас кейіпкері – белгілі композитор, Кеңес Одағы кезінде сотталған диссидент Хасен Қожахметовтің прототипі. Ол Кеңес армиясындағы жөнсіздікке шыдамай, әскерден қашып келіп, атақты Бауыржан Момышұлына келіп жағдайды айтады. Сосын саяси листовка таратып жүргенде ұсталады. Кейін Желтоқсан оқиғасы кезін­де сотталған. «Төрт амал – тіршілік» деген повесімде атақты математик, академик Асқар Жұмаділдаевты кейіпкер еттім. Шы­ғар­мада ғалымның әке-шешесі қаладағы баласының қолына көшіп келіп, кейін шыдай алмай, жағдайы мәз емес ауылына қай­тып көшіп кеткені айтылады. Ол 90-жылдардағы Қайта құру кезеңінің ке­лең­сіздіктерін, көпірген сөзден басқа ештеңе жоқ, қоғамның қым-қиғаш тіршілі­гін суреттеген шығарма. 
Жазушы еркін ойдың адамы, ол қо­ғам­дағы болып жатқан келеңсіздіктерді көріп, соны кейде астарлы түрде жеткізеді. Мен 1985 жылы «Адам» деген әңгіме жазып, «Қа­зақ әдебиетіне» жариялап сотталып кете жаздаған кезім болған. Әңгімеде Кеңес әскерлерінің Ауғанстандағы бастан кеш­кені айтылады. Оқымасаң әңгіменің сю­жетін айта кетейін, Ауғанстандағы соғыста душмандардың қолына түскен жігітті: «Сен мұсылман екенсің, өлтірмей-ақ қояйық, еліңе тірі қайтарайық» деп, қол-аяғын кесіп біздің Кеңес армиясы тұрған жерге тастап кетеді. Ол солдаттың әкесі қазақ, шешесі орыс. Оған батыр атағын береді. Бірақ керек­сіз соғыста қол-аяғынан айырылған адамға батыр атағының не қажеті бар? Сол әңгіменің газетке шығуы мұң екен, мені жан-жақтан сынаушылар қаптап кетті. Тіпті, өз әңгімелерін шығара алмай жүрген­дерге дейін ақыл айтып жатты. Соның себебінен «үш әріпке» барып «Енді мұндай тақырыпқа бармаймын» деп түсініктеме жазып қол қойдым. Олар да «Енді бұлай жазсаңыз сотталасыз» деп қатаң ескертті. Кейін бұл оқиғаны еске салып, Жарасқан Әбдірашев ағам маған арнаған эпиграм­масында:
Мопасан сынды мәңгіге,
Қалам деп, бәлкім, ойлады.
«Адам» деп жазып әңгіме,
Сотталып кете жаздады,  – деп жаз­ды. Бірақ елге тараған бұл әңгіме жұрттың көңілінен шықты деп ойлаймын. Мәселен, Талдықорған облысының Ақсу ауданы, Ілияс Жансүгіров атындағы ауылда мұғалім болып істейтін Алмат Жалбағаев деген жі­гіттен Жазушылар одағына хат келіпті. Ол хатында маған араша түсіп, «Уа, Адам», сен кімсің?» мақала жазған екен. Одақтағы­лар оны маған берді. Сол хат 25 жылдан кейін «Қазақ әдебиетіне» жарияланды. Бір­ақ сол хат иесімен әлі жолыққан жоқ­пын.
Айтпақшы, «Адам» атты сол әңгімем про­зашылардың Стокгольмдегі өткен Еура­зия әдеби байқауында жүлде алғаны бар.
– Жалпы, реалист жазушысыз ғой. Қо­ғамдағы түрлі оқиғалар туралы ба­тыл айтасыз. Ащы айтасыз...
– Әрине, қаншама ағымдар болса да, со­лардың ішінде өмірге ең жақыны, оқыр­манға әсерлісі реализм деп санаймын. Ре­лис­тік бағыт өмірді реалды түрде сурет­тейді. Сондықтан ол тәсілмен жазылған шығармалардағы кей шындықтар тым ащы болып көрінуі мүмкін, бірақ жалған бол­майды. 
Мен реалистік тұрғыда әйелдер та­қы­ры­бына да бірнеше шығарма жаздым. «Қырықтағы қыз», «Бұқа баққан қыз», «Көңілдес» т.б. әңгімелерім бар. Сосын «Еңбек Қызыл Ту орденді жезөкше» деген проблемалық мақала жазғам, жұрт оның жазылу тәсіліне қарап әңгіме деп жүр. Алма­тыда «Алматы мақта-мата комбинаты» (ел арасында АХБК деген атпен танымал) деген болды ғой, онда кілең ауылдан қалаға оқу іздеп келіп, оқуға түсе алмай қалған қыз-келіншектер  еңбек ететін. Соны Назар­баев дәуірінде бұзып, орнына казино салды. АХБК жабылған соң мыңдаған әйел-қыз жұмыссыз қаңғып қалды. Сол жерде атақты Жұмағали Саин көшесі бар, жұмыс­сыз қалған әйелдер қауымы сол көшенің бойында тұрып, аштан өлмеу үшін амал жоқтықтан жезөкшелікпен айналысты. Солардың бірі, менің кейіпкерім – «Еңбек Қызыл Ту» орденді қыз. Бір кезде еңбегімен жетістікке жетіп, үлкен мемлекеттік мара­пат алған адам күн көрісі үшін лас тірлік­пен айналысуға мәжбүр. Қасірет қой! Кейін сол кейіпкерімді «Дүрбі» деген повесіме пай­даландым. Ол да танымал туынды бол­ды. 
– Әр қаламгер қоғамға, қоғамдағы қа­рым-қатынастарға өзінше ой жү­гір­тіп, тұжырым жасайтыны белгілі. Осы тұрғыдан алғанда сіздің «Көзбояуы жоқ көріністер» атты циклмен біраз­дан бері жарияланып келе жатқан эсселер циклыңызда өзіңіз білетін шын­дықтар ашық айтылып, оқыр­мандарды қызықтырып келеді. Кейде бүгінде ортамызда жүрген тұлғалар туралы бүкпесіз сыр шертесіз. Бұл – сіз үшін шындықты айтудың формасы ма, әлде айтарымды уақытында айтып кетсем деген ойдан туған дүние ме?
– 1990 жылдың басында бұрын «Вечер­ная Алма-Ата» газетінің аудармасы ретінде жа­рық көріп келген «Алматы ақшамы» га­зеті өз алдына дербес басылымға айналды. Сол кезде оған редактордың орынбасары қыз­метіне бардым. Бірақ онда көп іс­те­ме­дім. Кейін «Алматы ақшамына» бас ре­дак­тор болып Қали Сәрсенбай келген кезде «Көз­бояуы жоқ көріністер» деген циклды бас­тап едім, оны Қали газетке тоқтаусыз ба­сып отырды. Оқырмандар тарапынан оған сұраныс көп болды. Ол кез социализм күй­реп, өтпелі шақтың ауыртпалығын бас­тан кешіп жатқан кез еді, кітап шықпай, шық­са да оқылмай жатты. Жұрттың бұ­рын­ғыдай ұзақ нәрсені оқуға шыдамы жет­пейтін болды. Заманның өзі бір түрлі. Қо­ғамда болып жатқан құбылыстарды тү­сіну қиын. Жұмыс жоқ, күнкөріс мүлде қиындаған шақ. Ел ауылдан қалаға босып жа­тыр. Міне, сол кездегі құбылыстарға көз жү­гірткен «Көзбояуы жоқ көріністер» ха­лыққа керек болды. Ол бірсәттік көрініс ар­қылы өмірге баға беру болатын. Былайша айт­қанда, ауызға шайнап салу ғой. Оқыр­манды ойландыру үшін жасалған нәрсе. Кейін жұртшылық арасында резонанс ту­дырған ол циклым шағын кітапша болып шық­ты, өзге кітаптарыма да енді. Ол ауыл­дың да, қаланың да өмірін, интеллиген­ция­ның басынан кешірген жағдайларын да қамтиды. 
Жастайымнан зиялы адамдарға жақын бол­дым. Әлкей Марғұлан, Асқар Тоқпанов, Мұх­тар Әлиев, Асанбай Асқаров секілді ірі тұл­ғалармен көрші болдым. Әлкей Марғұ­лан – үлкен шежіре адам, әңгімесін «Қара­ғым, сен де жас емессің» деп бастайтын (ол кезде жиырмадан енді асқан шағым). Асқар Тоқпанов болса, өте шешен адам. Ешкімнен қорықпайды. Кезінде партбилетін лақ­ты­рып тастап кеткен адуын кісі. Мұхтар Әлиев­ті бір повесімнің кейіпкеріне прото­тип қылдым. Асанбай Асқаров туралы да жаз­дым. Үлкен лауазымды қызметтер ат­қар­ған Асанбай аға түрмеде төрт жыл оты­рам деп ойлады ма? Түрме адам таң­да­майды, оған түсетін адамның маңдайына сонда отыру жазылады. Соны айтқым келді ол туралы эссемде. Мұхтар Әлиев болса, Құ­дай оны оташы қылып жаратқан адам ғой, ол табиғатында министр болатын, ел би­лейтін кісі емес еді. Оның бағы – ота жа­сап, адамның жанын алып қалуда. Сон­дықтан ол туралы жазғанымда әркім өз кәсібіне адал болу керек дегенді меңзедім. 
«Қоңырауы бар адам» деген шағын эс­селерімде шенеуніктердің образын жа­са­дым. Теренкурдың бойымен келе жатқан бұрын­ғы шенеуніктің артынан бір қоңырау шыр ете қалады, сөйтсе ол адымөлшегіш (шагомер) екен. Ол тоқтайды да қасындағы адам­ға «Мен сенің кесіріңнен 10 метр жерді ар­тық жүріп қойыппын» деп бұрылып алып, қоштаспастан кетіп қалады. Олар ен­ді кісіге жаны ашуды білмейтін, тек қоңы­рауға бағынып өмір сүретін тірі өлік­тер ғой. Сондайлар кезінде ел биледі. Қазір де бар...
– Бүгінгі әдебиет туралы не айта­сыз? Әдебиетіміз қандай бағытта да­мып жатыр, қандай жаңалықтар бар? Не байқалады?
– Жасырмаймын, соцреализмнен шық­қан адаммын. Біздің қатарымыздың бәрі сол ағымның өкілдері деуге болады. Қазір «изм­дер» көп қой, бәрін оқимыз, бәрін біле­міз. Бірақ бізге реализм ыстық. Біз енді бәрі­бір өзге ағымға қызмет ете алмаймыз. 
Жазып жүрген жас жігіттер бар, бірақ ма­ған Тәкен Әлімқұлов, Сайын Мұратбеков, Қа­лихан Ысқақтар жақын. Олардың про­засын кейінгілерге айырбастай алмаймын. 
Қазіргі проза өкілдері батысқа көп елік­тейді. Жарайды, батысқа еліктеп жаз, бірақ өзіңнің дәстүріңді ұмытпа. Шығармаңнан қазақ болмысы аңқып тұрсын!
Мен Жазушылар одағы проза кеңе­сінің төрағасымын, неше түрлі қол­жазба оқимын. Байқағаным, әркім қа­лай да өзінше жазғысы келетін сияқты. Ол әдебиет теориясын көзге ілмеу сияқты көрінеді. Әдебиет теориясы қаншама ға­сыр­лық тәжірибелер негізінде жасалған ғылым. Ол әр жанрдың ерекшелігін әбден ай­қындап көрсетеді, көркемдік шартын ұғындырады. Сондықтан әңгімең – әңгіме, повесің – повесть, романың – роман болуы шарт. Қазір проза кеңесіне келген кей шы­ғар­маларды оқысаң, әңгіме дегені сюжет, тартысы жоқ жай суреттеме болып шығады. Сосын жұрттың көбі эссешіл болып кетті, бірақ эссе деп жүргендері жай мақаланың дең­гейіндегі бірдеңе екенін ойламайды. Эссе деген көркем шығарманың негізі, бас­тауы. Эсседе көркемдік, эпикалық сарын болуға  тиіс. 
Біз «Абай жолынан» бастап, қазақ жазу­шыларының көркемдігі жоғары туын­ды­ларының бәрін оқып өстік қой. Ал қазіргі жазу­шы болғысы келіп, түрлі «измдерді» шар­лап жүрген жастардың, басқаны былай қойғанда, «Абай жолын» бір рет оқып шықпағаны көрініп тұрады. Олар Сартр, Хемунгуэй, Мо Ян секілді шетелдік жазу­шыларды оқыған шығар, бірақ қазақ жазу­шы­ларын оқымаған адам қалай қазаққа жазу­шы болады? Әңгімесіне «Бильярд», «Подъезд», «Лифт» деп техникалық мәнде ат қоя салатын жазушы көркемдікті, ұлт­тық әдебиетті терең түсінеді деп айта ала­мыз ба?
Қазір «жазушымын» дейтіндер көбейіп кетті. Бірақ нағыз жазушылық деген басқа нәр­се. Әдебиетке бар өміріңді арнамасаң жазу­шы бола алмайсың. Бірақ мына бүгін­гідей кезде жазушылықпен өмір сүру қиын. Жұрт кітап оқи бермейтін заманда жазушы болу қажетсіз нәрсе сияқты көрінетіні де бар, бірақ жақсы әдебиеті бар ұлт болмаса оның несі ұлт?
– Мәнді, мағыналы әңгімеңізге көп рахмет!

Сұхбаттасқан – 
Ахмет ӨМІРЗАҚ