Ұлт рухын жырлап өткен жазушы

Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, журналист, жазушы, драматург, аудармашы Дидахмет Әшімхан – ХХ ғасырдың 70-80-жылдары қазақ әдебиеті әлемінің табалдырығын алғаш аттаған шоғырлы жас қаламгерлердің бел ортасында «Өр Алтайдың өрені» ретінде дара қолтаңбасымен бірден көзге түсіп, қаламының қарымын танытып, шығармашылықта ширақтығын байқатып үлгерген ұшқыр ойлы, көзі қарақты, биік талғамды тұлға ретінде қалың оқырманның ыстық ықыласына бөленіп, жүректерінен орын алған қаламгер. 

Біз сөз етіп отырған  иісі қазаққа та­­­­­нымал қаламгер Дидахмет Әшім­хан көзі тірі болса  бүгінде 75 жасқа келер еді. Оның өмірі мен шығармашылығына қа­тысты мәліметтердің кейбірін парақтар болсақ, 1950 жылы 10 маусымда баурайына бақ, тауы мен тасына тарих қонған, сайы мен саласына сыр тұнған шырайлы Шы­ғыс­тың сұлу мекені – адамзаттың алтын бе­сігі Өр Алтайдың етегіндегі Жаңаүлгі ауы­лында дүниеге келген. Ол орта білімді көрші ауылда орналасқан Шыңғыстай мек­тебінде тәмамдаған. Аталмыш мектепті ХХ ғасырдың басында, 1907 жылы Әбдікерім болыс салған екен. Әу баста орысша-қазақ­ша 4 сыныптық мектеп болып ашылып, кейін  бір ғасырдың ішінде 4-5 қайтара аты өз­геріп, бүгінде жалпы білім беретін орта мек­теп статусына ие болып отырған жайы бар. 2017 жылы Әбдікерім болыстың туға­ны­на 155 жыл толуына орай және Шығыс өңіріндегі ең алғашқы білім ор­даларының бірі сана­латын аталмыш мек­тептің 110 жыл­ды­ғымен тұспа-тұс­ келуіне сәйкес кө­не де жаңа ны­сан «мектеп-мұра­жай» болып заңды түрде рәсімделген.
Осы орайда ай­тар болсақ, есімі бел­гілі ше­жіреші, абыз әрі аңыз тұлға – Бошай Кітап­баев, КСРО халық мұғалімі, ұстаздар әу­летінің негі­зін салушы, Ұлы Отан со­ғы­сы­ның батыры – Құмаш Нұр­ғалиев, Мұз­тау­дың мұз­ба­лағы – Оралхан Бөкей, Қазақ­стан Журналистер одағының мүшесі – Қайырды Назырбаев, Төлеген Рақым­жан­ұлы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лау­реа­ты – Әлібек Асқар, жазушы, Халықаралық Алаш сыйлығының лауреаты Әлібек Қаң­тар­баев, белгілі ғалымдар – Төлеухан Бия­ров, Қазақ тіл білімінің майталманы Сәрсен Аман­жолов, филолог-профессор Бердібек Бияров, белгілі ақын – Бақытжан Раисова, жазушы Тоқтарбек Мағзұмов және көрнекті қа­ламгер – Дидахмет Әшімхан сынды қа­зақтың маңдайына біткен мақтаныштары әр жылдары осы мектеп табалдырығынан түлеп ұшқандар.
Дидахмет Әшімхан 1968 жылы Шың­ғыс­тай орта мектебін бітіргеннен кейін жоғары оқуға бірден бармай, төрт жылдай туған өңірінде жұмысшы ретінде түрлі са­лада еңбек етіп, үй ішіндегі үлкендерге қа­­райлап жүріп қалған екен. Сонымен қа­тар азамат ретінде әскерге барып, боры­шын абыроймен өтеген. 1972-1978 жыл­да­ры ҚазҰУ-дың Журналистика факуль­те­тін­де оқи жүріп, шығармашылық еңбек жо­лын Шығыс Қазақстан облыстық «Ком­му­низм туы» (1975-1976), республикалық «Ле­­­­­ниншіл жас» (1978) газеттерінде тілші бо­лып бастап, кейін «Қазақстан пионері» (1978-1980), «Қазақ әдебиеті» (1980-1992) газеттерінде бөлім меңгерушісі, «Заман-Қазақстан» (1992-1993) газетінде бас ре­дак­тордың орынбасары қызметтерін ат­қар­ған. 1993-2015 жыл аралығында халық­ара­лық «Түркістан» газетінде бас редак­тор­дың бірінші орынбасары қызметінде,  оған қоса 2003-2015 жылдары «Ел-шежіре» бас­­­­­­пасының президенті болған. Дидахмет Әшімханның бастамасымен «Алаш мұрасы» сериясы бойынша 2003 жылдан бүгінгі күнге дейін «Ел-шежіре» баспасынан жүз­де­ген аяулы арыстың небір тамаша туын­дылары том-том кітап болып, басылып шықты.
Қаламгердің «Шырқал ән» атты ал­ғаш­қы өлеңі мектеп қабырғасында жүргенде 1965 жылы 8 наурызда Үлкен Нарын ауда­ны­ның «Еңбек туы» газетінде жарияланған екен. 
Проза жанрындағы тұңғыш әңгімесі «Ақ­қабаның толқыны» деген атпен 1975 жы­лы «Коммунизм туы» газетінде, «Арман қа­натында» атты коллективтік жинақта (1978) жарық көрген. 1981 жылы «Аққа­ба­ның толқыны», 1987 жылы «Он бірінші күз», 1990 жылы «Каменная падь», «Жер аң­­­­са­ған Сарыатан», 2000 жылы «Самырсын са­зы» атты прозалық кітаптары «Жалын», «Жазушы», «Елорда» баспаларында басылып шыққан. 
Жазушының бұған қоса 200-ге жуық пуб­лицистикалық туындысы бар. Таң­да­малы мақалалары «Әңгіме емес әңгімелер» деген атпен жарық көрген.
1986 жылдан бастап Жазушылар ода­ғы­ның мүшелігіне қабылданған. Ол «Жа­лын» жабық бәйгесінің екі мәрте жүлдегері. Сон­дай-ақ көптеген шығармасы неміс, қы­тай, ағылшын, француз, монғол, украин, татар, қырғыз, өзбек тілдеріне аударылған. Өзі де аудармашы ретінде А.Курчаткин, А.Аши­мров, Х.Абдуллин, Т.Минуллин, 
А.Лупан, Т.Пулатов, П.Пурэвсрэн, Кришнна­маб Малл, т.б. көптеген туысқан халықтар жазушыларының жеке повестері мен әңгі­мелерін және Джон Голсуорси, Джек Лон­дон­ның ең танымал шағын және орта кө­лемді прозаларын қазақ тілінде сөйлеткен. Мол­даван драматургы А.Кирийдің «Зона» пьесасы Дидахмет Әшімханның тәржі­ма­лауымен 1998 жылдан бері Ғ.Мүсірепов атын­дағы жастар театрының саханасында ұзақ жыл қойылды. 
Дидахмет Әшімханұлы ұлттық төл әде­биетімізде, әсіресе, шағын проза жазуда та­лантымен, өзіне тән стильдік даралы­ғы­мен танылады. Қаламгер қай шығармасында болсын басынан аяғына дейін желідей тар­тылған әрі оның түп қазығына айналған әлеу­меттік және ұлттық рух мәселелерін ар­қау етуде аз жазса да, саз жазып, биік тал­­ғаммен тереңіне бойлап, оқырманына сүз­гіден өткізгендей балдай тәтті нәрін бере білген.
2015 жылы қаламгердің көптомдық шы­­ғармаларының бірінші томы жарыққа шық­­ты. Оған филология ғылымдарының док­торы, профессор Құлбек Ергөбек «Ұлт­тық рух жыршысы» атты тақырыппен ал­ғы­сөз жазған. Бұл томға Дидахметтің по­вес­тері мен әңгімелері енгізілген. Өкінішке қа­рай, көзі тірісінде жоспарлаған көп­томдық шығармалар жинағын өзі көре алмай кетті. Одан кейінгі  екінші томға бір топ таңдаулы әңгімелері мен әдеби эсселері, үшінші томға Джек Лондонның «Тектік са­рын»  атты   повесі мен бір топ  новел­ла­лары, «Теңіз қорқауы» атты романы және «Кү­мән» деген әңгімесі, Джон Голсуорсидің  «Де­вондық адам» атты новелласы, яғни сап­алы аудармалары,  бұған қоса соңғы томдарына күнделіктері енген.
2015 жылы 23 мамырда  мезгілсіз дү­ние­ден озған дарынды жазушы өзі­нің көзі тірісіндегі аманаты бойынша ту­ған елінің қасиетті топырағына жерлен­ген. Біз қалам-гердің өткен күнінен қанша алыстасақ, рухани мұрасына соншалықты жа­қындай түсеріміз анық. Бүгінде  әде­биетсүйер қауым, артында қалған салиқалы ұр­пақ-тары руханият әлемінде «дидах­мет­тану» мәселесін қолға алып келеді. 
Катонқарағайдың орталығында Алтайдың кербұғысы, қаламгер  Оралхан Бөкей мен мәдениет үйінің ал­дын­дағы Дидахмет Әшімханның құрметіне қойылған және шыға берістегі биік дөңде тұрған Қаратай батырдың сұсты болмысын сомдаған ескерткіштер, Топқайың аулын­да­ғы «қара сөздің қаракері» атанған Қали­қан Ысқақтың қорғасыннан құйылған алып мүсіні  ұлылардың киелі мекені, адам­заттың бастауы Өтікенге қызығып, сұқ­танған сырт көздердің мысын басып, кү­зет­тегі қырағы қатал сақшылардай қас­қайып, алыстан «мен мұндалап» тұрғандай әсер береді. 
Қаламгер Дидахметтің алдындағы аға­лары – Оралхан Бөкей, Қалихан Ысқақ сын­ды айтулы тұлғалар әрі жерлес, әрі қа­ламдас ретінде қамқорқылықтарын ая­май танытып, шығармашылықтың сүрлеу жолына түсуіне,  еркін көсіле жазуына үлгі көрсетті десек, артық айтпаған болар едік.
Дидахмет  Әшімханның «Жынды жел» атты әңгімесінде  «Алас» тайпасы туралы аңыз өзегі сөз етіліп, сонау Алтай таула­ры­ның бөктерінде мал баққан қараша қазақ қойшысының баласы көктемгі каникулға барғандағы хикаясы арқау болған. Ауыл кітап­ханасынан  алған кітаптарын құша­ғы­на толтырып, өзімен бірге қыстаққа ала барған баланың зеректігі мен қиялшыл­дығы оны біресе Алтай тауының сан қилы тыл­сым сырға толы қиын қойнау шатқалын шар­латса, біресе «Капитан Гранттың» бала­ларымен көк теңізді көктей жүзіп, алыс аралдарға бірге аттандырып бара жатса; енді бірде Том Соэр мен Гекльбериге жолдас болып, қайдағы бір қазынаны іздеп шарқ ұрады; одан соң жүк кемелерін тонап жүр­ген теңіз қарақшыларына ілеседі. Олар біреулерді атса атуға, шапса шабуға дайын еке­нін сезініп, өзіне батылдық сенімін ұяла­тады. Ал осы «достары» әлдебір сәтсіз жағ­дайға ұшырай қалса, «Ой, әттеген-ай!» деп оқып жатқан кітабын тастай салып, ішін­де бірге жүргендей күй кешіп, орнынан атып тұратын да кездері болған.
Осылайша, қиял құшағына беріліп, кітап­тың қызығына батып жүрген сәтінде терезенің жыртық көзінен соққан жынды жел­дің салдарынан ауруға шалдығып, көл­денең жабысқан кеселден емші шалдың ар­қасында аман қалғаны баян етіледі.
Сонымен қатар автор шығармада ем­ші шал арқылы ертеде өмір сүр­ген «Алас», «Орман», «Обыр», «Жебір» деген тай­палар туралы аңыз оқиғасын әңгімелей оты­рып, олардың байлыққа таласып, жер беті­нен жойылуына дүниеқоңыздықтары мен имансыздықтары  себепкер болғанын, со­лардың ішінде сүттей ұйыған, берекесі жа­расқан «Аластың» да тура жолдан тайып, адас­қанын тілге тиек ету арқылы бүгінгі за­манда орын алып отырған адамшылыққа жат­пайтын теріс пиғыл, кері әрекеттерді де меңзей отырып, ұлтсызданудың алдын алып, келеңсіздіктерге жол бермеуді ес­керт­кенін аңғаруымызға әбден болады. Әңгі­меде бір ғана мысалдың өзіне тоқталар бол­сақ, «Орман» тайпасының көсемі: «Көш­­­­пенді жұртта «Қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді». Бұл  – алдымен тәртіпті меңзейтін сөз.  Тәртіп те қазанның қақпағы сияқты. Ол кетсе, бәрі де кетеді. Ұят та, ар да, ынсап та», – дейді.
Аталмыш әңгіме автордың балалық шағынан сыр шертетінін аңғару қиын емес. Жалпы, бұл әңгіменің тәлімдік-тәрбиелік мәні өте зор. Жасы он екіге келген бала клас­тастарын таңғалдырсам деп қиялдап, өзі оқыған кітабының кейіпкері Том Соэр­дай тапқыр да табанды болғысы келеді. Біле білсек, көркем шығарма – тәрбиенің кілті. Әбу Насыр әл-Фарабидың: «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» деуі де жайдан жай емес. Осы және өзге де шы­ғармаларында отбасылық құндылық, ұлт тарихына құрмет, есте жоқ ескі замандар­дан жеткен аңыз-әгімелердің ғибраты негізіндегі рухани байлық - имандылықтың маңызы, яғни, адам баласын көркем ететін сабырлылық, төзімділік, қонақжайлылық, қыз баланы, әйел-ананы қадірлеу, бауыр­мал­дық, ысырапшылдыққа жол бермеу, қа­нағатшылдық, біреудің ақысын жемеу, адалдық, отбасындағы әкенің орны, үлкен­ге құрмет, кішіге ізет көрсету, сөзге тоқтай білу, табиғатты қорғау, еңбекқорлық, қазақ ырым-тыйымдарының астарлы мәні мен терең мағынасы тәрізді мәселелер бастан аяқ желідей тартылып, заманауи өзекті түйіндердің күрмеуін ағытып отырады.
Қаламгердің «Ақыл тіс» әңгімесі де ұр­пақ тәрбиесіне қатысты мәселелерді қоз­ғайды. Онда бүгінгі жаһандану жағдайында кейбір ұлттық құндылықтардың әлсіреп, көмескіленуі отбасы берекесіне, әке мен бала тәрбиесіне, ана қамқорлығына көлең­кесін түсіретіні суреттелген. Ата-ананың жал­ғыз ұлға «шексіз қамқорлығының» ке­сірінен алты жасқа келсе де «аузында не қасқа тіс жоқ, не басқа тіс жоқ – қызыл иек қал­пы» күйінде қалып,  жеті жасында ғана шыққан сүт тісі он екіге келген соң барып түс­кен. Бірақ сүйек тістері де орнына қайта шық­паған. Өкінішке орай тіс дәрігеріне анасы өте кеш қаратады. Соның салдарынан тілі де былдыр. Жиырма сегізге келген ең­ге­зердей ұлын жетектеп тағы дәрігерге апар­са, ақыл тісі баяғыда шығып, қанқұрт кеміріп тастапты. 
Автор үш-ақ беттен тұратын аталмыш ша­ғын әңгімесінде ұрпақ тәрбиесіндегі үлкен трагедияның жүгін көтеріп, қолдан жасалған санадағы мәңгүрттіктің ащы шындығын баян еткен.
Дидахмет Әшімханның «Самырсын са­зы» атты жинағына «Он бірінші күз», «Жер аңсаған Сарыатан» хикаяттары мен бірқатар әңгіме, новелла, әдеби эссесі енген. Осы кітапта автор алғысөз орнына оқыр­ман­дарымен сырласу мақсатында «...жалпы өз шығармашылығымның кейбір қыры мен сырын өзге емес өзім айтсам.. несі айып!..» деп бастаған. Онда автор «О бастан әде­биеттен таңдап алған жанрым – әңгіме. Шындығында, таңдайын дегем жоқ, үйре­нейін деп бастап едім, үйренген соң қалай бауыр басып кеткенімді білмеймін. Кейін... роман деп қолға алғаным да, повесть деп бастағаным да әңгіме боп шыға келетін болды. Бұның арты машыққа, машық соңы мақсатты ойларымды жеткізудің ең оң­тайлы құралы әңгіме деп білуге мойын ұсын­дырды», – дейді. Осылайша, қаламгер қысқа әңгіменің шебері ретінде Б.Майлин, Ж.Аймауытов сынды тұлғалардың дәстүрін жалғастырып, қазақ әдебиетінде терең психологизмге құрылған жаңа үлгідегі проза жанрын алға ілгертті десек болады.
Өз сөзінде автор «Ұлтты ұлт ретінде ұс­тап тұратын төрт қазық бар: тілі, жері, саны, салт-дәстүрі», – дей келе қай шы­ғармасында болсын осы төрт қазықты те­реңге бойлатып, шашауын шығармай аман сақтап, ұрпақтан ұрпаққа аманат етуді мақсат тұтқанға ұқсайды. 
Дидахмет Әшімхан оқиғаларды деталь­мен беріп, детальмен түйіндеуді, қарапайым тілмен айтқанда, болмашы ғана бір затқа, құбылысқа мән беру арқылы сезімді селт ет­кізу­ді ұнатқан. «Сары самауырдағы» кіш­кен­тай Айжанның мүйізден жасалған кір-кір қара тарақты күндіз қолынан, түнде қой­нынан тастамайтыны бар. Ол (тарақ) – кір­пияз шешесі үшін кір-кір ескі дүние, ал кішкентай Айжан үшін – «Алтын мүйізді киікті алыстан іздеп кеткен» апасының көзі... иісі... тұнып тұрған сағыныш!». Міне, мұндағы деталь – қара тарақ. 
Бұдан басқа да «балқыған самауыр», «сынған ердің қасы», «тағылмаған медаль», «тапсырылмаған сурет», «түспеген монша» сияқты детальдардың дискурстық астарлы мәні бар, автор оларды оқырман ин­теллектісінің еншісіне қалдыра отырып, ой тастап, танымның таразына салып, сана сүзгісінен өткізуге жетелейді. Осы тәсілдің бір өзі-ақ қаламгер Дидахметтің стильдік ерек­шелігін әйгілейді.
Қаламгер өз сөзінде: «...мейлі қандай жанр­да жазылса да шығарма ән салып тұруы тиіс. Иә, кәдімгі ән! ...Сондай-ақ әр әннің өз әуені болатыны секілді әр шы­ғарманың өзіне ғана тән ырғағы болады. Әуелі бұл шіркінді бастау қиын болса, көркем прозада сол ырғақты табу қиын», – дейді.  Өзінің тырнақалды туындысы «Аққабаның толқынын» жазарда «дайын тұрған оқиға, сюжеттің басын құрай алмай, қатты әуреге түскенін» айтады. «Сондай күндердің бірін­де... әңгіме кейіпкерінің прототипі – сүйікті жеңгесінің иен жайлауда, иен өзеннің бойында отырып сызылтып салған әні құлағына ап-анық естілгендей болған... «Қамысы әупілдектің мүше-мүше, сарғай­дым сонау көлдің суын іше, әпитөк...» деп әуе­лете түскен. Сол бір кез – жиырмадан жаңа асқан жеңгесінің де жалғыздықтан жабырқап, құла-түзде құлазып жүрген тұсы екен». Осы сәттен соң автор әңгімеде «Әупілдек» әнімен... Соның сағынышты сазымен...ырғағымен дәл осыны көркем кестелеп, оқиға желісін бар-жоғы екі-ақ кейіпкердің – Алтынай мен Нұрлыбектің айналасына шоғырландырып, қиюын шебер келтіре суреттейді. Аққабаның бойы­на елден жырақ кетіп, аң аулап, аз уақыт ішінде баюды көздеген жас ерлі-зайыптының алып-ұшқан махаббаттарына сызат түсіп, жүректері біртіндеп суып, аралары алыстай бастаған. Бірде Нұрлыбек көзі қарақаттай мөлдіреген күнәсіз кейіп­тегі еліктің лағын бауыздап әкеліп, Алты­найдың алдына тастай салғанында, онсыз да  жалғыздықтан жапа шегіп, ерінің жо­лын күн-түн тағатсыздана күтумен жүрген оған бұл көрініс  тұла бойына біреу мұздай су құйып жібергендей тітіркендіріп, көзі жасаурап, жүрегі сыздап қоя берген.  Әңгіме оқырманға үлкен ой салып, нәзік сезімнің қылын үзбей бағалауға, аң екеш аңды ау­лау­да да обал-сауапқа аса мән беру керек екенін, материалдық байлықтан да жоғары тұратын рухани құндылықтарды барынша ескеру қажеттігін меңзеген.
Ол қаламгерлік шығармашылыққа қа­тысты: «ырғақ дегеніңіз – сұлулық, әуез­ділік, бәрінен бұрын табиғилық қой шір­кін!» деп тамсанады. Расында, табиғи­лық­ты жаны  сүйетін суреткер Дидахмет «өмірді, өнер­ді, адамды, ізгілік атты ең қасиетті дү­ниені сағынып жүрмеген жазушыны» жазушы деп қабылдамайтынын айтады.
Екі ғасыр тоғысында дүниеге келген жазушының шығармалары әуезді де ырғақты тілімен, стилистикалық орындалу шеберлігімен, шынайылығымен ерекше екені даусыз. Талантымен талайды таңдай қақтырып, дарынымен дараланған, қалам­герлік пен қайраткерліктің тізгінін тең ұстап, соқпақты сүрлеуде өшпес ізін қал­дырған Дидахмет Әшімханның рухани мұра­сы күн өткен сайын жаңа қырынан та­ны­лып, қара ормандай қалың оқырма­ны­ның жүрек төрінен ары қарай да орын ала бермек. 

Айымгүл ҚАМЗАҚЫЗЫ,
С.Аманжолов атындағы ШҚУ профессоры, 
филология ғылымдарының кандидаты