Зияткерлік меншік – сарқылмас байлық

Әлемнің алпауыт мемлекеттері адамның шығармашылық әлеуетін қорғауға ерекше көңіл бөледі. Өйткені қазіргі экономикада идея – дамудың жаңа валютасына айналды. Парламентте зияткерлік меншік құқығын қорғау мәселесі бойынша өрбіген қызу пікірталас та – осы үрдістің айқын көрінісі. Америкалық белгілі заңгер Стивен Лэбсонның айтуынша, зияткерлік меншікті қорғау – жаңа идеялардың туындауына, сапалы өнімдер мен қызметтердің дамуына, мәдени өрлеудің қарқын алуына жол ашатын қуатты құрал.

Экономика серпінінің негізі 

Сарапшылардың пайымдауынша, зият­керлік меншіктің жүйелі әрі се­нім­ді қорғалуы инновациялық белсенділіктің өрлеуіне жол ашып, мемлекеттің эко­но­микалық өсімінің берік іргетасын қалайды. Бұл құқықтық институт адамның шығар­ма­шылық әрекетінің нәтижесі саналатын па­тент­терді, авторлық құқықтарды, тауар бел­гілері мен өнеркәсіптік үлгілерді заңмен қор­­ғауға бағытталған. Зияткерлік меншіктің тиім­ді қорғалуы – жаңа идеялардың тууына, тех­­нологиялардың дамуына және жалпы қо­­ғамның прогресіне тікелей әсер ететін ка­та­­­лизатор.
Зияткерлік меншікті қорғау жүйесінің та­рихы тереңге кетеді. XVI ғасырда мұндай қор­ғаудың алғашқы нышандары пайда бола бастады. 1517 жылы Венецияда баспагерлер­дің құқықтарын қорғауға бағытталған ал­ғаш­қы авторлық құқық заңы қабылданды. Кейін­нен, 1710 жылы Англияда «Анна Ста­туты» деп аталатын заң жүзінде реттелген ав­торлық құқық жүйесі қалыптасты. Ал ха­лық­аралық деңгейде 1883 жылғы Париж кон­венциясы өнеркәсіптік меншікті қорғау са­ласында, және 1886 жылғы Берн кон­вен­циясы әдеби және көркем туындыларды қор­ғау саласында маңызды рөл атқарды, әлемдік стандарттардың негізін қалады.
Бүгінде дамыған мемлекеттер зияткер­лік мен­шік саласын жан-жақты жетіл­діруге ерек­ше көңіл бөліп отыр. Мысалы, АҚШ-та жұ­мыс істейтін Авторлық құқық бюр­осы авторлардың құқықтарын тіркеу және қорғау бойынша маңызды функ­ция­ларды атқарады. Сонымен қатар зияткерлік меншік америкалық кәсіпкерлер үшін ин­вестиция тартудың тиімді құралына ай­налған, өйткені қорғалған интеллектуалдық активтер компанияның құнын едәуір арт­тыра­ды және инвесторлардың сенімін кү­шейтеді. 
Еуропалық Патенттік Бюро (EPO) инно­ва­циялық өнертабысты қорғауға бағытталған орталықтандырылған жүйені ұсынады. Бұл еуропалық нарықтағы кәсіпорындар үшін үлкен артықшылық береді. Жапония ав­торлық құқықты бұзғандарға қатысты қатаң заңнамалық шаралар қолданып, шығар­ма­шылық еңбектің құндылығын арттыруды ба­сымдық етеді. Ал Қытайда соңғы жылдары жүр­гізілген патенттеу және бренд қорғау ре­формалары елді жоғары технология нары­ғын­да көшбасшы қатарына шығарып, отан­дық инновациялардың қарқынды дамуына жол ашты.
Халықаралық сарапшы Петер Дитцтің пайым­дауынша, зияткерлік меншікті қорғау – тек ұлттық емес, жаһандық маңызы бар мін­дет. Оны тиімді іске асыру үшін ұлттық ерек­­­шеліктер мен халықаралық стандарттар ара­­сындағы тепе-теңдікті сақтау қажет. Әрбір мем­лекет өзінің экономикалық және мәдени даму ерекшеліктеріне сай зияткерлік мен­шікті қорғау жүйесін құруға тиіс, сонымен бір­ге халықаралық келісімдер мен ұйым­дар­дың талаптарын ескеруі маңызды.
Қазақстан үшін де зияткерлік меншікті тиім­ді қорғау жүйесін қалыптастыру – эко­но­миканы әртараптандырудың, инно­ва­ция­лық белсенділікті арттырудың және ха­лық­ара­лық бәсекеге қабілеттілікті күшейтудің маңыз­ды шарты. Жаңадан қабылданған заң­­­на­малық актілер бұл бағыттағы қадам­дардың бірі, бірақ саланы одан әрі дамыту және халықаралық тәжірибені ескере оты­рып жетілдіру жұмыстары әлі де жалғасуы қа­жет. Зияткерлік меншікті қорғауға инвес­ти­ция салу – құнды актив ұзақмерзімді перспективада ел­дің тұрақты дамуына жасалған сенімді қа­дам.

Бизнестің құнын арттыратын ресурс 

Қазір зияткерлік меншік (патент, ав­тор­лық құқық, тауар белгісі, өнеркәсіптік үлгі) кез келген табысты бизнестің негізгі әрі құн­ды активіне айналды. Бұл материалдық емес игіліктер компанияның нарықтағы беделін қалыптастырып, бәсекеге қабілеттілігін арт­тырады және ақыр соңында оның жалпы құ­нын еселейді. Apple, Coca-Cola, Samsung сын­ды әлемдік деңгейдегі ірі корпорациялар өз­дерінің орасан зор құндылығының басым бө­лігін дәл осы материалдық емес активтер ар­қылы қалыптастырады. Компаниялардың инновациялық технологиялары, танымал брендтері және бірегей дизайн үлгілері – бәрі де зияткерлік меншіктің қорғалуының арқасында өз құнын сақтауда.
Парламент Мәжілісінің қарауына ұсы­нылған жаңа заң жобасы осы тұрғыдан ал­ған­да ерекше маңызға ие. «Зияткерлік мен­шік мәселелері бойынша заң жобасын» қор­ғаған Әділет министрі Ерлан Сәрсембаев құ­жат елдегі шығармашылық индустрия­сы­ның дамуына серпін беріп, инновациялық қызметті ынталандыруға бағытталғанын айтты. 
Заң жобасының негізгі мақсаты – автор­лар­дың шығармашылық еңбегінен түсетін табысты әділ бөлуді қамтамасыз ету және цифр­лық платформалар арқылы бұл процес­ке толық ашықтық орнату. Бұдан бөлек, заң жобасында көру қабілеті шектеулі азамат­тардың ақпаратқа қолжетімділігін кеңейту, тауар белгісін тіркеу рәсімін жеделдету ар­қылы бизнеске қолдау көрсету, контра­фак­ті­лік өніммен күресті күшейту және зият­кер­лік меншік саласындағы патенттік өкілдің біліктілігін арттыру қарастырылады.
Мәжіліс депутаттары заң жобасын әлі де же­тілдіру керек екеніне назар аударды. Атап айт­қанда, Бақытжан Базарбек, Мұрат Әбенов, Нұртай Сәрсенғалиев авторлық құқықты бас­­қарушы ұйымдардың жинаған қомақты қаражатының елеулі бөлігінің шығарма­шылық иелеріне толық көлемде жетпей отыр­ғандығына алаңдаушылық білдірді. 2023 жылдың статистикалық мәліметтеріне сүйен­с­ек, авторлық құқықтарды басқарушы ұйым­дармен жиналған 1,5 миллиард тең­генің тек 587 миллион теңгесі ғана шы­ғар­машылық иелеріне төленген. Бұл жағдай ав­тор­лардың заңды құқықтарының бұ­зылуы­на әкеліп соғуда. Осыған байланысты депу­таттар тиісті құқық қорғау органдарына атал­ған фактілерді мұқият тексеріп, кінәлі тұл­ғаларға қатысты қылмыстық жауап­кер­шілік енгізуді ұсынды.
Депутат Нұргүл Тау өз сөзінде қазіргі за­ман талабына сай интернет кеңістігінде ав­торлық құқықты тиімді қорғау үшін жаңа жә­не жетілдірілген құқықтық тетіктердің қа­жет екенін баса айтты. Цифрлық дәуірде кон­тенттің жылдам таралуы авторлардың ин­теллектуалдық меншігін қорғауды одан да өзекті ете түсуде. Ал депутат Серік Ерубаев елі­міздің бірегей географиялық нұсқамалары бар өнімдерді (мысалы, әлемге әйгілі Көк­ше­тау балын) дұрыс әрі тиімді қорғау арқылы Қа­зақстанның экспорттық әлеуетін едәуір арт­тыруға болатынын атап өтті. Бұл тек эко­номикалық пайда әкеліп қана қоймай, со­нымен бірге ұлттық брендтерді халықаралық аренада танытуға да мүмкіндік береді.
Ұсынылған заң жобасы – еліміздегі зият­керлік меншік саласын дамытуға, авторлар мен өнертапқыштардың құқығын қорғауға және инновациялық қызметті ынталандыруға бағытталған маңызды қадам. Депутаттардың белсенділігі мен конструктивті ұсыныстары заңның сапалы әрі тиімді болуына ықпал ете­тіні сөзсіз. Зияткерлік меншікті қорғау – бұл тек жекелеген авторлар мен компания­лар­дың ғана емес, бүкіл ұлттық экономи­ка­ дамуы үшін аса маңызды мәселе. Өйткені қор­ғалған интеллектуалдық меншік – ұлт­тық байлықтың қайнар бұлағы.

Ғылым мен экономиканың түйіні 

Әлем елдері ғылымның экономикаға тікелей ықпал ететінін дәлелдеп отыр. АҚШ-та зияткерлік меншік эконо­мика­ның маңызды тірегінің бірі. 2019 жылы бұл сала елдің жалпы ішкі өнімінің 38 пайызын құрап, 6,6 триллион доллар кіріс әкелді. Жыл сайын шамамен 1,3 миллион жаңа патент пен авторлық құқық тіркеледі. Одан бөлек, MIT патенттері мен лицензиялауынан жы­лы­на 200 млн доллардан астам табыс алады. Apple мен Microsoft секілді алпауыттар өз өнім­дерін патенттеп, нарықтағы орнын сақ­тап келеді.
Қытай да бұл бағытта алға шықты. 2019 жы­лы мұнда 1,5 миллионнан астам патент бе­рілді. Huawei, Tencent және Alibaba өздері­нің технологиясын жаһандық деңгейде қор­ғау­да. Ал Жапония мен Сингапур ЖІӨ-сінің 25-30 пайызы ғылым, технология және ин­но­вация салаларынан қалыптасады. 
Ал Еуропалық Одақ Horizon Europe бағ­дарламасы (2021-2027) арқылы ғылым мен ин­новацияға 95 млрд еуро бөліп жаңа тех­­­­нологиялық жобаларды қолдап отыр. 2020 жылы Еуропа елдерінде 180 мыңнан астам патент тіркеліп, зияткерлік меншік эко­но­мика үлесінің 37 пайызын құрады. Мәселен, Ұлыбритания креативті индустрия мен тех­нологиялық стартаптар орталығы саналады. Германия Индустрия 4.0 көшбасшысы болса, Францияда Airbus, Dassault секілді компа­ния­лармен алға шықты.
Зияткерлік меншік ғылыми жетістікті коммерцияландыруға мүмкіндік береді. Университеттер мен зерттеу институттары лицензиялық келісім жасап, өз жаңалығын нарыққа шығара алады. Кремний алқабын­дағы стартаптар патенттеу арқылы бәсекелес­тікте артықшылық береді. Мәселен, 2024 жылы Insilico Medicine компаниясы жасанды ин­теллект көмегімен әзірлеген және сынақ­тан өткен жаңа дәрі молекуласын патенттеді. Бұл технология дәрі-дәрмек әзірлеу уақытын бірнеше жылға дейін қысқартуға мүмкіндік беріп, компанияны алдыңғы қатарға шыға­ра­ды. Samsung корпорациясы смартфон экра­нындағы сызаттарды жылу арқылы өзді­­гінен түзететін жаңа технологияны па­тент­­теп, электроника нарығына жаңалық әкелді.
Қазақстанның технологиялық стартап экожүйесінің көшбасшысы – Astana Hub. 2024 жылға дейін Astana Hub қатысушылары 2 400-ден астам стартап жобаны іске қосты. Стартаптар жалпы сомасы 65 млрд теңгеден астам инвестиция тартты. Astana Hub арқылы тір­келген стартаптардың 30 пайызы өздері­нің зияткерлік меншігін патенттеді немесе тауар белгілерін тіркеді. Go Global бағдар­ла­масы арқылы 100-ден астам компания шетел нарығына шықты.
Креативті экономиканы дамытуда стра­тегиялық рөл атқаратын Qazpatent өнерта­бысты, патентті, тауар белгісін жә­не авторлық құқықты тіркейді. 2023 жылы ұйым 4,5 мың патент, 10 мың тауар белгісі, 300 өнеркәсіптік үлгі тіркеді. Қазақстан Па­тент­тік Кооперация Шарты (PCT) жүйесіне бел­сенді қатысып, отандық өнертабыстарды шетелде қорғауда жұмыс істеуде.
Мәдениет және ақпарат министрлігі мен UNESCO-ның бірлескен 2022 жылғы дерек­теріне сүйенсек, креативті индустрияның ЖІӨ-дегі үлесі 1,4 пайызды құрады. 2023 жылы бұл көрсеткіш 1,7 пайызға жетті. Яғни, Қа­зақстан экономикасында креативті ин­дуст­рия тұрақты өсіп келе жатқан сектор са­налады.

P.S. 

Зияткерлік меншікті қорғау – бұл тек авторлар мен компаниялардың ғана емес, бүкіл ұлттық экономиканың тұрақты дамуы үшін аса маңызды инвестиция екенін дәлелдейді. Қорғалған интеллектуалдық меншік – ұлттық байлықтың сарқылмас ресурсы.

Нұрлат БАЙГЕНЖЕ