Әлеуметтік салыстыру: ішкі жарыс па, сыртқы қысым ба?

XXI ғасыр – ақпараттың тасқыны мен әлеуметтік желілер үстемдік еткен дәуір. Бұл өзгеріс адамның өзін-өзі тануына, өзге адамдармен байланыс орнатуына түбегейлі ықпал етуде. Адамзат санасының дамуы барысында өз орнын тану үшін өзге адамдармен салыстыруға үйреніп кеткен. Пенде біткен мына фәниде біреуден ілгері болсам деп, біреуден кем қалмасам деп жанталасады. Мұқағалиша айтсақ: «Өмір дейтін – тағатсыз бір қозғалыс, Өмір дейтін – өлемін деп қарамау». 

Осы ретте әулие жазушы Әбіштің: «Өмір – күрес» дегенді жетіскен кісі айтпаған, же­тіс­пеген кісі айтқан. Өмір күрес емес. Өмір деген – ол еңбек, өмір деген – ықылас, өмір деген – пейіл. Басқалар да мендей болсын, мен де басқалардан кем болмайын деген намыс қана – өмірдің шын аты. «Өмір – күрес», деп бір-бірімен жау-жағалас жасағаннан ешкім ұт­қан жоқ», – деген сөзі ойға оралады. Әбіш айт­қан «бір-бірімен жау-жағалас жасау» бүгін­де кең етек алып тұр. Әсіресе, жастар арасында әлеуметтік салыстыру күшейіп, оның рухани, психологиялық салдары анық сезіле бастады. Бұл құбылыс – психологияда әлеуметтік са­лыстыру теориясы деп аталады.
Леонард Фестингер есімді америкалық психолог алғаш болып әлеуметтік салыстыру ұғымын 1954 жылы ғылыми айналымға енгізді. Оның айтуынша, адам өз қабілетін, жетістігін, тіпті өз құнын бағалауда әрдайым өзге адамдарды өлшем етіп алады. Мұндай са­лыс­тыру үш бағытта жүреді: Жоғары бағыт­та – өзінен табысты, көрнекті тұлғалармен са­лыстыру; Төмен бағытта – өзінен төмен адам­дарға қарап жұбаныш табу; Жанама ба­ғыт­та — өзімен шамалас ортадағы адамдармен салыстыру. Енді осыларға мысалдар келтіріп көрелік. 
Жоғары бағыттағы салыстыруда (Upward Comparison) адам өзін өзінен жақсырақ, же­тіс­­тікке жеткендермен салыстырады. Мәсе­лен, студент: «Гүлназ үнемі емтиханнан 100 балл алады, мен неге 80-нен аса алмаймын?». Бұл шабыттандыруы мүмкін немесе өз-өзіне сенімсіздік тудыруы да ықтимал.  Әлеуметтік желідегі қыз: «Қарашы, бәрі шетелге шығып жатыр, әдемі киінеді, мен ғана артта қалып қой­ған сияқтымын...». Жас ақын: «Абай мен Мағ­жандай бола алмаймын…». Егер дұрыс ба­ғытта пайдаланса, бұл ішкі дамуға жетелейді.

Төмен бағыттағы салыстыру (Downward Comparison – адам өзін өзінен на­шар жағдайдағылармен салыстырып, ішкі жұбаныш табады. Мәселен, «Менің жағдайым қиын емес екен, ана біреу пәтер жалдап, бала-шағасымен пәтерден пәтерге көшіп жүр…», «Мен толықпын, бірақ арық құрбым күй­зеліспен күресіп жүр», «Мен жұмыс­сыз­бын, бірақ кем дегенде денім сау, отбасым бар». 
Үшінші салыстыру – жан-жақты са­лыс­тыру (Lateral Comparison) – адам өзін өзімен ша­малас адамдармен салыстырады. Мысалы, «Ме­нің жасым 30-да. Құрдастарым үйленіп, ба­лалы-шағалы болды, ал мен ше?», «Біз қа­тар түскен едік университетке, ол қазір бө­л­ім басшысы, мен әлі маманмын…». 
Әлеуметтанушылар әлеуметтік салыс­тыру­дың жақсы және жаман жағы да барын ай­тады. Жақсы жағы –  мотивация береді, же­ке дамуға түрткі болады,  бағыт береді де­се, жаман жағы – өзін кемсітуге апарады, қыз­ғаныш, ішкі күйзеліс тудырады, деп­рес­сия мен апатияға себеп болады дейді. 

Ақпараттық дәуір және салыстырудың ушығуы

Бүгінде әлеуметтік желілер адам са­на­сында «идеал өмір» бейнесін қа­лып­­тастырып жатыр. Жас буын әр күн сайын өзгелердің жетістігін, сән-салтанат өмі­рін көріп, өзін солармен салыстыра бас­тайды. Иә, әлеуметтік желілер әлеуметтік са­лыстыруды бұрын-соңды болмаған дең­гейге жеткізді. Адамдар енді күн сайын жүз­деген «жетістікті өмірлерді» көріп отырады. Таң­д­амалы контент (яғни шынайы емес, тек жақсы сәттерді көрсету) жастарда «менің өмі­рім кемшін» деген ой туғызады. 
«Fear of Missing Out (FOMO)» – бас­қа­лар­дың бәрі бір нәрсеге үлгеріп жатқандай се­зіну – жастардың ішкі дағдарысын кү­шей­туде. Себебі Instagram, TikTok және басқа да плат­формаларда өз жетістігін көр­сеткен адамдар көп. Бұл шын мәнінде адам­дарға жеңіліс сезімін тудырып, өзін тө­мен бағалауға әкеледі. Әсіресе, Қазақстандағы жас ұрпақтың мұндай әлеуметтік қысымнан зардап шегуі жиі кездеседі. Бір ғана мысал. Соң­­ғы уақытта әлеуметтік желіде біртүрлі үр­діс пайда болды. Әсіресе, TikTok тұты­ну­шы­­ларының ішінде қатты танымал үрдістің ерекшелігі – қасындағы жолдастарымен, құрбы-құрдастарымен өмірдегі жеткен же­тістігімен жарысуы. Бұл тренд былайша өр­биді: бір жас өзінің бұрынғы сыралғы жол­дасының өткенін жақсы білгендіктен «Мен тым болмаса көлігімді несиеге алмағанмын» дейді. Несиеге көлік алған жолдасы, оның шет­ел көрмегенін бетіне басып,  оған жауап ре­тінде «Мен тым құрығанда шетел көр­ген­мін» деп жалғастырады. Осылайша, екеуі әлеу­меттік статустарымен жарысып бағады. Бұл тренд вирустық үрдіске айналып, желі қол­данушыларының арасында кең таралды. Тіпті, мұндай «жарыс» барысында бір-біріне ауыр сөздер айтып қалып жататындары да жоқ емес. Мәселен, сондай бір «жарыста» әл­де­бір қыз құрбысына «Мен тым болмаса то­лық отбасында туып-өскенмін» дейді, же­тім өскен қызға қарата. Осы ретте Абайдың «Кер­бездің екі түрлі қылығы болады: бірі бет-пішінін, мұртын, мүшесін, жүрісін, қас-қа­бағын қолдан түзетіп, шынтағын көтеріп, қо­лын тарақтап әуре болмақ. Біреуі атын, киі­мін «айран ішерім» деп, солардың арқасында сыпайы, жұғымды жігіт атанбаққа, өзінен ілгерілерге елеулі болып, өзі қатардағының ішін күйдіріп, өзінен кейінгілерге «Әттең, дүние-ай, осылардың атындай ат мініп, киіміндей киім кигеннің не арманы бар екен?!» – дейтұғын болмаққа ойланбақ. Мұның бәрі – масқаралық, ақымақтық. Мұны адам бір ойламасын, егерде бір ойласа, қайта адам болмағы – қиын іс. Кербез дегенді осындай кер, кердең немеден безіңдер деген сөзге ұқсатамын. Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де – ақымақтық», дегені еске түседі. Леонард Фестингер ұсынған әлеуметтік салыстыру теориясы осы күрделі процесті түсіндірудің маңызды кілті. Ал қазақ жастары осы құбылыстың ортасында – жаңаша рухани ізденіс пен ішкі күйзелістің арасында өмір сүріп жатыр. Әлеуметтік желілердегі лайктар, пікірлер, сілтемелер сияқты индикаторлар да осы салыстырулар мен баға беру жүйесін күшейтеді.

Ғалымдар не дейді?

Әлеуметтік салыстыру тақырыбында біраз ғалымдар зерттеу еңбектерін жа­риялады. Соның бірі Элиот Аронсонның  «Когнитивті диссонанс және салыстыруы». Э.Аронсон бұл салыстыру барысында адам­ның ішкі қайшылығы (когнитивті дис­со­нанс) пайда болатынын айтты. Мысалы: Егер біз өзімізді «жақсы адам» деп санасақ, бірақ біреуден нашармыз деп сезсек – психо­ло­гия­лық қысым пайда болады. Бұл қысым не әре­кет арқылы, не өз-өзіңді алдау арқылы ше­шіледі. 
Ал Зигмунт Бауманның салыстыру тура­лы айтары басқа. Бауман өзінің «Сұйық за­ман» концепциясында бүгінгі адамдар тұ­рақ­сыз, салыстыруға тәуелді ортада өмір сү­ре­тінін жазады: Қоғамда «болу» емес, «кө­ріну­» маңызды және салыстыру – өмір сүру фор­масына айналған. Мысал:  Instagram-да «Басқалар секілді өмір сүрмесем – менің тір­лігім мәнсіз» деген ой – сұйық замандағы са­лыстыруға тәуелді психологияның көрі­нісі. Зигмунт Бауманның «Сұйық заман» кон­цепциясы қазіргі әлемде әлеуметтік са­лыстырудың көбейгенін және оның адам­дардың өздерін қабылдауға қалай әсер ете­тінін терең түсіндіреді. Бауманның айтуын­ша, біз тұрақтылық пен сенімділіктен гөрі, әлдеқайда өзгермелі, уақытша өмірде өмір сүріп жатырмыз. Бұл да жастардың өздерін басқалармен салыстыруда ішкі тұрақты­лық­қа ие бола алмай, жиі алаңдаушылық сезімін ту­дыруына себеп болуда. Ал ғылым фи­ло­софы Томас Куне «Парадигмалық ауысым» тура­лы айта келе, қоғам да өз дамуын бұрын­ғы жағдайлармен салыстыру арқылы түсі­нетінін жазады. Мысал: «Кеңес кезінде былай еді, қазір басқаша» деген сөздер – ұрпа­қара­лық салыстырудың мысалы.

Қазақ дүниетанымында бұл қалай көрінді?

Қазақ қоғамында әлеуметтік салыстыру кө­бінесе әлеуметтік статусқа, табыс дең­гейі­не, отбасының жағдайына байланысты бо­ла­ды. Қоғамдық пікірдің, әсіресе, отбасының, достардың, тіпті әлеуметтік желілердегі та­ныс­тардың әсері жастарды басқалармен са­лыстыруға итермелейді. Мысалы, жиі қойы­латын сұрақтар: «Қашан үйленесің?», «Қай­да жұмыс істейсің?», «Не істеп жүрсің?» деген сияқты сұрақтар жастарды басқа­лар­мен салыстыруға әкеледі, өйткені олар мұн­дай сұрақтарға қоғамның қалыптасқан нор­маларына сай жауап беруі керек деген ой­да болады. Қазақтың дәстүрлі дүние­та­ны­мында адамның сыртқы келбетінен бұрын, іш­кі болмысы маңызды. Абай айтқан «Сөзіне қа­рай кісіні ал, Кісіге қарап сөз алма. Шын сөз қайсы біле алмай, Әр нәрседен құр қал­ма» деген жолы осыны меңзейді. Осы жағ­дай­да қазақтың бай рухани танымы, дәстүрі, құн­дылықтары – жастар үшін тірек бола ала­ды. Қазақ дәстүрінде де әлеуметтік са­лыс­тыру болған. Бірақ ол тәрбиелік сипатта, үлгі көрсету мақсатында жүргізілді. «Кісіден кем бол­ма», «Саған қарағанда ана баланың сөзі ор­нықты» деп айтып отыратын үлкендер сөзі – сол кезеңнің әлеуметтік салыстыру үл­гі­сі. Алайда бұрын мұндай салыстырудың ар жағында жүзбе-жүз байланыс, жеке қа­тынас, тұлғалық ықпал жататын. Қазақы ор­тада әрдайым үлгі арқылы тәрбиелеу бол­ды: «Пәленшенің баласы озат болыпты», «Тү­геншенің қызындай бол» деген сөздер – әлеу­меттік салыстырудың дәстүрлі түрі бол­ды. Өз жо­лыңмен жүр:  «Бәсеке емес, бере­ке маңызды».  «Көрпеңе қарап көсіл». Яғ­ни, адам бойындағы ізгі қасиетті – шы­найы­лық, кішіпейілділік, рухани кемелдік – бірінші орынға қою тұрды. Десек те, бүгінгі қазақ қоғамы әлеуметтік салыстырудың жаңа түрімен бетпе-бет келді. 
Қазақстанда жастардың әлеуметтік са­лыс­тыруға көбірек ұшырауының бір себебі – отба­сылық және әлеуметтік қысым. Жас азамат­тар ата-аналарынан немесе қоғамнан өмір­­­­лік таңдау мен мансапқа қатысты қысым көріп, өздерін «қалыпты» өмір сүріп жатқан бас­қалармен салыстыруға бейім болады. Мы­салы, халықаралық зерттеулерге сәйкес, қа­зақ жастарының көпшілігі отбасында не­месе қоғамдық ортада нақты өмірлік мақ­сат­тар мен жетістіктер туралы сұрақтармен жиі бетпе-бет келеді. Мәселен, халық ара­сын­да «жұрттың баласы» деген тіркес бар. Әлеуметтік желілерде жастардың «осы «жұрт­тың балалары қайда өмір сүреді? Бәрі­міз­дің ата-анамыз «жұрттың баласын» мысал етеді?» деп әзіл де болса шындық араласқан әңгімелері ұшырасып қалып жатады.  Бұл олар­дың жеке өмірі мен кәсіби дамуына қы­сым көрсетуі мүмкін. Қазақстандағы жас­тар­дың әлеуметтік салыстыруы көбінесе қар­жылық жағдайға байланысты болады. Қо­ғамдағы экономикалық жағдай, жұмыс­сыздық деңгейі және табыс деңгейінің тө­мен­дігі кейде жастарды басқа адамдармен салыстыруға мәжбүр етеді. Айталық, жастар арасында жұмыссыздық деңгейі 2020 жылы 5,1% құрады, бұл өз кезегінде жастарды жұ­мыс табуға және жақсы табысқа қол жет­кізу­ге бағыттайды. Сонымен қатар қазіргі зерт­теу­лерге сәйкес, әлеуметтік салыстыру әлеу­меттік психологияға теріс әсер етуі мүм­кін, әсіресе, жастардың өзін-өзі бағалау деңгейіне. 2020 жылғы зерттеу нәтижелері бойынша, әлеуметтік медиа мен жалпы қо­ғамдағы көріністерді басқалармен са­лыс­тыру жастар арасында депрессия мен алаң­даушылыққа жиі алып келген. Мұндай пси­хологиялық әсерлер Қазақстанда да айқын байқалады, әсіресе, қала жастары арасында.

Не істеу керек?

Әлеуметтік салыстыруды тоқтату мүм­кін емес. Бірақ оны басқаруға бола­ды, дейді әлеметтанушылар мен психологтар. Ол үшін жалған бейнелердің жетегіне ер­меу; өз мүмкіндігіңе сай мақсат қою; шшкі да­муға мән беру; қоғам ұсынған стандарт­тар­ға емес, өз табиғи болмысыңа сену қажет. Де­мек, жалған образдар мен жылтырақ же­тістікке емес, шынайы даму жолына түс­кен­де ғана адам өзімен үйлесім табады. 
Әлеуметтік желілер мен қоғамның қы­сы­мынан құтылу үшін жастар өздерін басқа­лармен емес, тек өздерінің өткен кезең­дері­мен салыстыруы керек. Себебі адамның ру­хани өсуі мен өзін-өзі дамытуы тек өзіндік ба­ғалау арқылы ғана мүмкін болады. Әлеу­мет­тік желілер мен қоғамдық пікір бізді өзі­мізге сенімсіз етуі мүмкін, бірақ ең бас­тысы – адам өзіне сеніп, ішкі дүниесін дамы­тып, тек өзін ғана артық санамай, өз жолын табуға тиіс. Сондықтан да жастардың өзара салыстыруын тоқтатып, ішкі құнды­лық­тарына мән бергені маңызды. Өз жетістік­терін өзінен ғана бағалап, «Мен кіммін және мен неге қол жеткіздім?» деген сұраққа жауап беру – ең бастысы. 
Иә, әлеуметтік салыстыру – адамның өзін іздеу жолындағы қалыпты құбылыс. Бірақ ол асыра пайдаланылған жағдайда, адам­ның ішкі тепе-теңдігін бұзады. Жалған жетіс­тік емес, шынайы мазмұн ғана адамды толықтыратынын ұмытпағанымыз абзал. Әңгіме түйінін жазушы Шерхан Мұртазаның оймақтай ойымен тәмамдайық: «Кедей – бай; бай Құдай болсам дейді. Нысапсыздық жаман. Бір кем дүние».

Наурызбек САРША