«Әй, жігіттер, – деді Бауыржан. – Қазақ қазақ болғалы талай-талай тар қамаудан өткен. Талай шабуыл жортуылдарды басынан кешіріп, халық өз ойлаған мақсатына да жеткен. Сонау кездегі Исатай, Абай мен Шоқандар халыққа қызмет етумен есімдерін мәңгі қалдырды. Олар – тарихи адамдар. Халық басына күн туғанда қалың қауымды бастайтын ері болмаса ел не болмақ? Ерді ел қолдамаса, ер не болмақ? Халқымыз бізді мұнда қонаққа жіберген жоқ, майданға, халық бақытын қорғауға жіберді. Соғыстың аты соғыс қой, өлі я жарадар болатынымыз да бар шығар. Бірақ жігіттер істеріңе адал болыңдар, өлсек шәйітпіз, халық үшін қазамыз».
Соның бір саласы – көркем проза, әскери мемуарлар туындатудағы айтарлықтай еңбегі. Әскери-патриоттық тақырыпқа жазылған «Менің майдандас достарым» (1947), «Алтын жұлдыз» (1948) деректі хикаяларында соғыс жылдарында ерлігімен айдай әлемге аян болған Бауыржанның асқақ пікірлеріне сүйеніп айтар болсақ, парасатты, логикалы, кең толғанымды, әдісқой-айлакер, қажырлы, саспайтын салқын қанды, дегеніне жетпей тынбайтын генерал И.Панфилов пен қаруластарын қисапсыз ерлік құлшыныстарға шақырған саяси жетекші В.Клочковтың, жауға жай оғындай атылған, тұйғындай түйілген Төлеген Тоқтаров пен нағыз көкжал, қара сөзден май ағызған майталман әскери шешен Бауыржан Момышұлының, лапылдаған жалынды өзегі бар «Жас қазақтай» ән шығарған жауынгер-композитор Рамазан Елебаев пен егесте есесін жібермейтін полк комиссары Ахметжан Мұхамедияровтың, жігіттің өткір болаты Балтабек Жетпісбаев пен батыр барлаушы Бақтияр Меңдіғазиннің, полк командирі Илья Васильевич Капров пен білікті, әдепті, тәжірибелі рота командирі Василий Николаевич Шутьтің батырлық тұлғаларын шынайы шыншылдықпен бейнелеп, қаһармандық іс-қимылдарын маржандай тізіп, келістіре баяндады.
Әскери шешендік өнері тарихында Б.Момышұлының тапқырлық қабілеті айрықша аталуға тиісті. Оның осындай талант-дарыны Мәлік Ғабдуллиннің 1941-1942 жылдардағы хатқа түсірілген «Бауыржан Момышұлы» дейтін мемуарлық повесі мен «Қазақ мақалының күші» деген эссесінде (1944) әдемі сипатталады.
«Дивизия командирі генерал-майор Панфиловтың бұйрығы бойынша – деп әңгімелейді гвардия майоры Мәлік Ғабдуллин, – бұрынғы артиллерист, аға лейтенант Бауыржан Момышұлы Н. полкының бірінші батальонына командир болып тағайындалды». Міне, осыдан бастап командирлік тізгінін қолына алған соң, айбынды міндеттерді абыройлы орындау мақсатында жауынгерлерді небір қиын да күрделі сынақтардан өткізді. 50 шақырымға марш жасау, оның ерекшеліктері, маршта тәртіп сақтау және қорғаныс құрылыстарын салу секілді. Әрі осы ұзақ жорықта жауынгерлердің ептілігі, тұрмысқа икемділігі де (мысалы, тамақ пісіру) сыналатыны да аян. Қиыншылықтар мен қайшылықтарды жеңу үшін шыдам да, көнтерлілік те, төзім де, икемді қабілет те қажет.
Б.Момышұлы бір топ қазақ командирлері мен саяси жетекшілерге арнап жалынды сөз сөйлейді.
«Әй, жігіттер, – деді Бауыржан. – Қазақ қазақ болғалы талай-талай тар қамаудан өткен. Талай шабуыл жортуылдарды басынан кешіріп, халық өз ойлаған мақсатына да жеткен. Сонау кездегі Исатай, Абай мен Шоқандар халыққа қызмет етумен есімдерін мәңгі қалдырды. Олар – тарихи адамдар. Халық басына күн туғанда қалың қауымды бастайтын ері болмаса ел не болмақ? Ерді ел қолдамаса, ер не болмақ? Халқымыз бізді мұнда қонаққа жіберген жоқ, майданға, халық бақытын қорғауға жіберді. Соғыстың аты соғыс қой, өлі я жарадар болатынымыз да бар шығар. Бірақ жігіттер істеріңе адал болыңдар, өлсек шәйітпіз, халық үшін қазамыз. Ал біріміз осалдық істесек, опасыздық, қорқақтық жасасақ – халық алдында абыройымыз жоқ, халықтың ар-намысына қара күйе жағушы боламыз. Мұндай жағдайдан аулақ болайық, жігіттер. Жасасақ та, өлсек те өмір үшін, ел намысы дегенді ұмытпалық.
– Бауыржан дұрыс айтасың. Міндет те, кім екеніміз де бұл жерге не үшін келгеніміз де түсінікті. Тірескеннің тізесін, белдескеннің белін сындырайық. Халқымызға, ел-жұртымызға, қазақ баласы деген атымызға қате таңба салмайық, – деді Мұхамбетқұл.
– Айтқаның айбарлы батырдың сөзі. «Төртеу түгел болса, төбедегіні алады, алтау ала болса, ауыздағы кетер» деген бар емес пе? «Ерді намыс, қоянды қамыс өлтіреді» деген халықтың данышпандық сөзін естен шығармайық. Халқымыз бізді мақтан етсін, «Сенгенім сен болсаң, күйсеген аузыңды ұ...» деп жүрмесін – деп Бауыржан ақыл айтты.
Бұл әңгімелерге зер сала тыңдап, ақылмен ойлаған Бозжанов:
– Ақсақал, «Ел намысы – ер намысы» деп дұрыс айттыңыз. Біз еркіндік адамдарымыз, қауіп етпеңіз, бастаңыз майданға, біз ердік, – деді.
Олар «Қазақ баласы ар мен намыс иесі» деген атақты абыроймен ақтауға анттасқандай болып тарасты» (Мәлік Ғабдуллин. Менің майдандас достарым. Алматы, 1947 жыл, 10-11 беттер).
Мінеки, жігерді жанитын, жаныңды толқытатын, көңілі ойлы жанға даритын, миға тоқитын даналық мәйегіне ие қасиетті сөз. Мәлік батыр өмір мен өлімнің шекарасында қар жастанып, мұз төсеніп жүргенде Бауыржанның жауынгерлердің жан дүниесін тебіренткен асыл ойларын, сезімді селт еткізерлік сәулетті сөздерін, «окопты – кабинет, жерді – орындық, тізесін – үстел» етіп, жаны мұрнының ұшында жүрсе де, соғыс сәттерін суымай тұрғанда, қаз-қалпында, ізінше қойын дәптеріне түсіріп отырған.
Әрбір қанатты, нақыл сөздің тарихы, оқиғасы, себебі болары анық. Бұл орайда Мәлік Ғабдуллин мына бір өнегелі сөздің тарихын былайша сөйлетеді:
«Күн кешкіріп барады. Бауыржан бір төмпешіктің үстіне шықты да, көз алдынан шегінуге беттеген батальонын өткізіп тұр. Оның алдынан өткенде жұрт үндемей, тәртіп сақтап өтіп барады. Ол осы қалпымен бүкіл батальонды өткізіп болды да, саптың артынан өзі жүрді. Оның қасына саптың соңында келе жатқан Бозжанов келді де:
– Ақсақал, неге жалғыз келесіз, жазым болсаңыз қайтеді, – деп ақыл сала айтты.
– Е, мен өлсем, сендер бар емессіңдер ме? Батальонды сендер басқаруға жарамайсыңдар ма?
– Ойбой-ой, комбат қай жерде болса, батальон сол жерде. Сіз жоқ болсаңыз, батальонда не сән, не күш қалар дейсіз...
Бауыржан бұл сөзге ызаланып кетті: «Біреу батыр болғанша, мың батыр болсын» деп айтып салды» (М.Ғабдуллин. Менің майдандас достарым. Алматы, 1947, 26-бет).
Мәлік Ғабдуллин «Қазақ мақалының күші» эссесінде («Социалистік Қазақстан» газеті, 1943 жыл, 27 ақпан) Бауыржан Момышұлының бірсыпыра төлтума ғибратты сөздеріне назар аударып, дәптеріне сақтап, олардың туу тарихын, нақты себептерін шебер баяндайды.
«Жауынгер майданда жеткен табысына қуанады, кейде қолайсыз жағдайға түсіп қалғанына қынжылатын кездері де болады. Осындай қынжылысты сейілту үшін, жауынгерлерді жігерлендіріп, қиыншылықты жеңуге аттандыру үшін берілетін айбынды бұйрықтың әсерімен бірге, халықтың қара тасты қақ жаратын өткір поэзиясының, данышпандық мақал-мәтелдерінің әсері, ықпалы өте күшті болады. Мұны қазіргі соғыс жағдайы әбден анықтады» – деп әділ көрсетеді Мәлік батыр.
Қолбасшы командир Бауыржанның теңіздей толқыған көкірегінде күмістей жарқыраған сөздер жатыр.
Бұлардың тек-төркіні – соғыс жағдайын терең бақылағандықтан, оқиғаларды нәзік таразылап, дұрыс қорытындылар шығарғандықтан, ақыл мен ойдың тізгінін тең ұстағандықтан, тәрбие мен тәжірибенің сырларын мінсіз меңгергендіктен.
Мәселен: 1. Намысты нанға сатпа. 2. Қырағының көзі де батыр, өзі де батыр. 3. Тәртіп тән үшін, ынтымақ жан үшін керек. 4. Тізе бүгіп, тірі жүргеннен, тіке тұрып, өлген артық.
5. Ана үшін аянба – ант ұрады,
Бала үшін аянба – бетің күйеді,
Ел үшін аянба – ерлігіңе сын,
Жұрт үшін аянба – жігіттігіңе сын.
6. Ел дегенде – езіліп, жұрт дегенде – жұмылып істе.
7. «Батыр – батыр емес, батырларды бастаған батыр».
Біз қас жауды қарумен де, халықтың қаһарлы сөзімен де қиратудамыз. Халық сөзі, оның данышпандық мақалдары, бізге зеңбірек, танк, винтовка, автомат қандай қызмет етсе, олар да сондай қызмет етуде деп, аяқтайды «Қазақ мақалының күші» эссесін Кеңес Одағының Батыры, гвардия майоры Мәлік Ғабдуллин.
Бұл ретте Бауыржан Момышұлы афоризмдерін жедел хатқа түсірген М.Ғабдуллиннің ұқыптылығын, кісілігін, екі ірі тарихи тұлғаның арасындағы шығармашылық байланысты атамауға болмайды. «Егер жазушы не ақын болсам, көк күмбезді қағаз етіп, көкала дарияны сия етіп «Батыр Бауыржан» деген хикая да жазған болар ем» – деген Ер Мәліктің лала лебізінде телегей сыр – бар-ау! (1942 жылдың 15 қыркүйек күні жазылған хатынан).
СЕРІК НЕГИМОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты,
филология ғылымдарының докторы,
профессор
