Әлемдік алапат соғыстың ең соңғы қанды қырғыны Берлиндегі Рейхстаг ғимараты үшін болды. Рейхстагтың кеңестік әскерлер шабуылымен алынғанына биыл 80 жыл толады. Рейхстагты алуға 150-атқыштар дивизиясының 674-полкінің взвод командирі, жерлесіміз Рақымжан Қошқарбаев қатысып, бірінші болып Жеңіс туын қадады. Адольф Гитлер өзін-өзі өлтірді. Шындығында, Рейхстаг қай күні және қалай алынды?
1945 жылдың 16 сәуірінде басталған Берлин операциясы осы айдың соңғы күндері қаладағы маңызы бар басты ғимараттарға шабуылды үдетті. 28 сәуірде кешке қарай 79-атқыштар корпусының бөлімдері Рейхстагтан басқа Ішкі істер министрлігі орналасқан Гиммлер үйіне, Кролл-Опера театрына, швейцариялық елшілікке және басқа да бірқатар ғимараттар орналасқан ауданға жақындады. Ұзақмерзімді қорғаныс үшін жақсы бекінген неміс әскері өте қатты қарсылық танытты.
29 сәуірде таңертең 150-ші және 171-атқыштар дивизияларының алдыңғы қатарлы батальондары Шпре өзенінің қарама-қарсы жағалауына өтті. Өткелден кейін кеңестік бөлімшелер Мольтке көпірінің оңтүстік-шығысында орналасқан алаң үшін шайқаса бастады. Алаңдағы басқа ғимараттардың арасында Рейхстагтың алдында неміс қорғанысының маңызды тірегі саналған Швейцария елшілігінің ғимараты болды. Оны қарсыластардан рота жауынгерлері тазарт-ты. Рейхстагқа барар жолдағы келесі мақсат кеңес жауынгерлері «Гиммлер үйі» деп атаған Ішкі істер министрлігінің ғимараты болды. Бұл бүкіл алаңқайды алып жатқан алты қабатты үлкен ғимарат еді. 29 сәуір күні таң атысымен «Гиммлер үйін» атқылау басталды. Батальон жауынгерлері ол үйге қарай шабуылға шықты. Р.Қошқарбаев взводы шабуылдаушылардың алдыңғы қатарында бірінші болып үйдің қираған есігінен кіріп, фашистерді екінші қабатқа қашуға мәжбүр етті. Бұл Висла ауданындағы Р.Қошқарбаев қатысқан ең бір қантөгіс шайқастардың бірі болды. Фашистер ажалға бас тіккендіктен, ештеңеден қаймықпай қатты қорғанып жатты. Бірақ шабуылға көшкен жауынгерлерді тоқтату мүмкін емес еді. Көптеген жауынгер осы ұрыста мерт болды. Қошқарбаев взводындағы жауынгерлердің жартысы оққа ұшып, жартысы ғана қалды. Оның өзін ажал оғы айналып өтіп жүрді. Сөйтіп, 30 сәуірдің таңында «Гиммлер үйі» толықтай алынды. Келесі шабуыл нысаны Рейхстаг еді.
Рейхстаг ауданын әуеден парашютпен түсірілген Росток қаласындағы теңіз мектебінің курсанттары және әртүрлі бөлімнің 1 000 офицері мен жауынгерлерінен тұратын гарнизон қорғады. Оған артиллерияшылар, ұшқыштар, СС жауынгерлері және фашистік Германияның милиция жасақтары кірді. Олар көптеген пулемет, граната, танкіге қарсы қолданатын гранатометпен қаруланды. Гарнизонның офицерлер құрамы А.Гитлерден Рейхстагты қалай болғанда да ұстап тұру туралы бұйрық алды.
№5 Армия Әскери кеңесінің шешімімен Рейхстагқа алғашқы болып ту тіккен адамға Кеңес Одағының батыры атағы берілетіні жарияланды. Рейхстагқа жақындаған 150-атқыштар дивизиясының командирі генерал В.Шатилов Әскери кеңес шешімін орындау мақсатында Қызыл туды өз жауынгерлеріне таратты. Олардың ішінде 674-атқыштар полкінің взвод командирі Рақымжан Қошқарбаев болды.
Рейхстагқа шабуылды қамтамасыз ету үшін артиллерия, танктер және өздігінен жүретін артиллериялық қондырғылар дайындалды. Кейбір зеңбіректер мен минометтерді солдаттар алға басып келе жатқан жаяу әскерге тиімді қолдау көрсету үшін Рейхстагқа жақын орналасқан ғимараттардың жоғарғы қабаттарына көтерді.
30 сәуірде Шпре өзенінің оңтүстік жағалауына жеткізілген барлық 89 зеңбірек, соның ішінде 152 және 203 мм гаубицалар, танктер, өздігінен жүретін зеңбіректер мен минометтер Рейхстагқа тікелей атылды. Солтүстік жағалауда қалған артиллерия да Рейхстагқа оқ жаудырды. Ғимараттың үстінде және айналасында толассыз түтін мен шаң қаптады. Бұл шабуылда көптеген кеңес жауынгері асқан ерлік пен қаһармандық көрсетті. Олардың арасында Лейтенанттар Р.Қошқарбаев, Мирецкий және С.Сорокин топтары ерекше көзге түсті. Олардың құрамында сержанттар мен қатардағы жауынгерлер Г.Булатов, И.Лысенко, М.Ғабдуллин және т.б. болды.
Рейхстагқа алғашқы жалпы шабуыл сәтсіз болды. Оны қайта дайындауға тура келді. Қатардан шыққан жауынгерлер мен офицерлердің орнын толықтыру үшін бөлімшелерге жаңа күш жіберілді. Шабуыл объектілері мен артиллерияға арналған нысаналар нақтыланып, оқ-дәрілер толықтырылды. Командирлер мен саяси қызметкерлер жауынгерлерге Рейхстагты игеру жөніндегі міндеттердің маңыздылығын түсіндірді.
30 сәуір күні түстен кейін шабуыл қай-таланды. Рейхстагтың терезелері мен тесік-терінде дайындалған саңлақтардан гитлер-шіл жендеттер шабуылдаушыларға қарша оқ боратқанымен, оның қабырғасына жеткен жауынгерлер фашистердің атқылау аймағынан өтіп кетті.
Шабуылдаушылар Рейхстаг ғимаратына басып кіріп, ғимарат ішіндегі атысқа көшті. Залдар мен дәліздерде қоян-қолтық ұрыс басталды. Шабуылшылар автоматтан оқ жаудырып, қол гранаталарын қолданып, жауды әлсіретті және үй-жайларды басып алды. Олар әр қадам сайын күресіп, бөлме-бөлмелерді жаудан тазартты. Фашистердің бір бөлігі кең жертөлелерге, басқалары ғимараттың жоғарғы қабаттарына қуылды. Ғимарат ішіндегі шайқаспен қатар оның сыртында да шайқас тоқтамады.
Осы бір жойқын шабуыл мен қырғын ортасында Р.Қошқарбаев пен оның взводы жан алысып, жан берісті. «Гиммлер үйінен» Рейхстагқа дейінгі қашықтық бар болғаны 300-360 метр шамасында болды. Бірақ бұл ашық алаң болғандықтан, жан-жақтан оқ қарша борап тұрды. Осы қанды қашықтықты лейтенант Р.Қошқарбаев пен қатардағы жауынгер Г.Булатов бірнеше сағат жүріп өтті. 1945 жылы 30 сәуір күні, сағат 18:30-да Рейхстагқа алғашқы болып Жеңіс туын тікті. Ол осы ерлігі арқылы қаншама қан төгілген сұрапыл соғысқа нүкте қойды. Дәл осы күні, 30 сәуірде Гитлер өз-өзіне қол жұмсады. Рейхстаг ішіндегі шайқас 1 мамырдың таңына дейін ақтық айқаспен жалғасты, ал Рейхстаг жертөлелерінің әртүрлі ұяшықтарында тығылған фашистердің жекелеген топтары қарсыласуды жалғастырды. Қаланың неміс әскери гарнизоны 2 мамырда берілді, бірақ шайқастар қаланың батысында 8 мамырға дейін жалғасты.
Осы қырғынға қатысқан куәгерлердің айтуынша, Рейхстагқа шабуыл жасау кезінде кеңес сарбаздары ғимараттың әртүрлі үй-жайларына 40-қа жуық жалау орнатты. Әуеден ұшқыштар да Рейхстагты безендіруге өз үлестерін қосуды ұйғарып, басып алынған ғимараттың қабырғасына парашютпен «Жеңіс!» деген жазуы бар үлкен қызыл маталар тастады.
Рейхстагтың үстінен ту көтере алмаған басқа сарбаздар тарихта өздерін басқаша есте қалдырды. Олар ғимаратқа кіре берістегі бағаналар мен қабырғаларға қолдарына түскен – көмір, шеге, пышақ, бояу сияқты заттармен өз аттарын жазып тастады. Олар өздерінің қуанышы мен жеңіс сезімін осылай білдірді. 100 метрден асатын осы жазбалардың басым көпшілігі жауынгерлердің есімдері мен «Мен осында болдым», «Гитлерге өлім!» деген жазулар еді.
Рейхстаг үшін болған шайқастарда немістердің 2 500-ге таяу солдаты мен офицері қаза тапты, 1 650 адам тұтқынға алынды. Әртүрлі калибрлі 28 зеңбірек жойылды, 2 604 дана автомат стволына кигізілген қанжар, 1 800 винтовка мен пулемет, 59 зеңбірек, 15 танк және басқа шабуыл қарулары қолға түсті. Берлиндегі мемориалдық зиратта, Тиргартен саябағында Рейхстагтан 300 м қашықтықта қаза тапқан 2 500 кеңес жауынгері жерленді. Бұлар Берлин операциясына қатысқан жауынгерлер мен офицерлер еді.
Рейхстаг төбесіне жеңіс жалауын бірінші болып қадаған лейтенант Р.Қошқарбаев 1945 жылы 6 мамырда Кеңес Одағының батыры атағына ұсынылды, бірақ батыр атағы берілмеді. Кеңестік саясат қазақ баласына Алтын жұлдызды таққызбағанымен, жылдар өте тарихи шындық мойындалды. Р.Қошқарбаев ерлігін елі ұмытпады. 1999 жылы 7 мамырда Рақымжан Қошқарбаевқа «Халық қаһарманы» атағы берілді. 2007 жылы Жеңістің 62 жылдығы қарсаңында Р.Қошқарбаевтың Рейхстагқа Жеңіс туын тіккені расталды. Ресей осы ерлікті айқындайтын құжаттарды еліміздің мемлекеттік мұражай қорына табыс етті. Мәскеу тарихи қажеттілікті түзетіп, ресми түрде қазақ батырының ерлігін мойындауға мәжбүр болды. 1945 жылы 30 сәуірдегі Рейхстагқа шабуыл тарихы осылай аяқталды.
Болат САЙЛАН,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры,
тарих ғылымдарының докторы
