Тұрсынбай Жандәулет: Кітап жазатындар көп, талантты жазушылар аз

Қаламгерлердің түрлі типі болады, біреулер үнемі жазумен айналысып өнімді еңбек етсе, енді бірі аз жазса да саз жазуды мақсат етіп, шығармаларының санынан гөрі сапасына мән береді. Сондай-ақ о бастан бір жанрды қалап алып, ғұмыр бойы содан шықпайтындар болады да, әртүрлі жанрда қатар қалам тербейтін әмбебаптары да болады. Біздің сұхбаттасымыз – ақын, жазушы, драматург, аудармашы, халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері Тұрсынбай Жандәулет соңғы топқа жатады. Жанр таңдамайтын, сонымен бірге қазақ, орыс тілдерінде теңдей жазатын қаламгер. 

– Тұрсынбай аға, бала кезіңізде ғы­лыми журналдарды көп оқып, аст­ро­фи­зикаға кванттық механикаға қы­зы­ғу­шылығыңыз күшті болыпты. Бірақ фан­тастикалық әдебиетті көп оқы­ға­ныңыздың әсері ме, кейін орта мек­тепті бітірген соң филология фа­куль­те­тінде білім алыпсыз. Ғылыми та­ным­ға ықыласты бола тұра неге жазу өне­ріне бет бұрдыңыз?

– Шынын айтқанда, ешқашан ғалым бо­лам­ын деп ұмтылған емеспін. Менің ба­лалық шағымда өзім дүниеге келген Қара­қал­пақстанның мектептерінде қазақ сы­ныптары көп болатын. Мен қазақ сы­ны­бын­да оқыдым. Кітап дүкендерінде қазақ жа­зушыларының кітаптары толып тұра­тын еді. Әу бастан кітапқұмар болатынмын. Күні-түні бас алмай кітап оқи беретінмін. Әкем: «көзіңді құртасың ғой, неге кітап оқи бересің» деп ұрысса да бәрібір азаннан қара кешке дейін кітапқа шұқшиып отыратын едім. Көз кітап оқығаннан тозбайды екен, қа­зір де осынша жасқа келсем де көзім өте жақ­сы көреді. Көзілдірік тақпаймын. 
Шамамен бесінші сыныпта оқып жүр­ген кезімде қолыма Бердібек Соқ­пақ­паев­тың кітаптары тиді. Ол кезде қа­зіргідей ин­­тернет жоқ, теледидар да көп адамның үйін­де бола бермейді. Қызық­тай­тын нәр­селер аз. Үйдегілерге Соқпақбаевтың бір шы­­­­­ғармасын оқып беріп едім, «Тағы оқып бер» деп күнде мәжбүрлеп оқыта бас­тады. Кейін басқа жазушылардың да шы­ғар­­ма­ла­рын әке-шешеме оқып бере бас­тадым. Жа­зушылыққа құмарлығым сол кезде оян­ды. Ғұмыр бойы, тіпті, қазіргі күнге дейін «жа­зу­шы болсам» деп қана арман­дадым. Бас­­қа кәсіпке ешқашан қы­зық­қан емеспін. 
Ал ғылыми кітаптар мен журналдарға қы­­зығудағы мақсатым өмірді, ғаламды зерт­­теу болатын. «Адам дегенміз не, ол не үшін дүниеге келеді, ғалам (Вселенная) қа­­лай пайда болған, оның қозғаушы күші не, адам психологиясының күнгей мен кө­лең­­кесі қандай?» деген сияқты жалпы жұрт қы­зыға бермейтін сұрақтарды өз бетімше зерт­­теп-зерделей бастадым. Ғылыми-тех­ни­­калық кітаптарды, журналдарды оқуыма да сол себепші болды. Бұл бір ешқашан біт­­­­­­­пейтін ілім екен, әліге дейін оқып та, зерт­­теп те келем. Онсыз өмір қызық бол­май кетер еді.     

– Шығармашылық ғұмырыңызға қарасақ, ұзақ уақытыңыз журналис­ти­ка мен аудармашылыққа кетіп қалған сияқты. Әрине, аудармашылық та үлкен мектеп, жазушы үшін шебер­лігін шыңдайтын бір ұстахана тәрізді. Дегенмен аудармашының орны әрқа­шан автордан кейін тұрады, сондықтан көп жағдайда еңбегі еленбей де қалып жатады. Нағыз шығармашылықпен беріле айналысып, ойға алған туын­ды­ларыңызды алаңсыз жазатын ша­ғыңызда әдебиет, философия, эконо­мика, техника, т.б. салалар бойынша көптеген кітапты қазақ тілінде сөйле­туге арнадыңыз. Көп уақытыңыздың өзгені танытуға кеткеніне өкінбейсіз бе? Не ұттыңыз, неден ұтылдыңыз?

– Журналистикамен айналысып, қазақ­тың беделді басылымдарында жұмыс істеп, еліміздің саяси, экономикалық, әлеуметтік өмірін зерттеп-зерделеп, көптеген көлемді ана­литикалық мақала жазып, газет бетінде жария еткеніме ешқашан өкінеймін. Тәуел­сіздік алған тұста халықтың небәрі қырық пайызы ғана қазақтар болатын, алпыс пайы­зы басқа ұлт өкілдері еді. Елімізде әр­қилы саяси күштер, соның ішінде бір-бірі­не қарама-қарсы топтар әрекет етіп жатты. Мен сол жылдары орталық басылымдарда журналист болып жүріп, Парламент оты­рыстарына, Үкімет жиындарына қатысып, елдің болашағы туралы айтыс-тартыстарға араласып, мол тәжірибе жинадым. Қолым­нан келгенше халқымыздың мүддесін қор­ғауға тырыстым. Бұл мен үшін үлкен өмір мектебі болды.  
Ал аударма ісі туралы айтсам, күн көру­дің қамы ғой. Басқа елдерде де көп жазу­шы­лар ақша тауып, отбасын асырау үшін ау­­­­дармамен айналысқан екен. Негізі, аудар­ма өте ауыр жұмыс. Оны айналысып көр­ген­­дер біледі. Амалсыздан істейсің ғой. Әри­не, аударма жұмыстарын жасамасам та­лай романдар жазар едім-ау... Өмір тым қыс­қа, тез өте шығады. Әр күніңді тиімді пай­даланбасаң, ештеңеге үлгермейсің. Кеңес өкіметі ақын-жазушыларға орасан көп қаламақы беріп, шығармашылықпен ай­налысуына жағдай жасады. Мен тоқса­нын­шы жылдары әдебиетке араластым. Біз­де ондай жағдай болған жоқ.  
Нобель сыйлығының лауреаты, ис­пан жазу­шысы Камило Хосе Села­ның «Паскуаль Дуар­тенің отбасы», «Араның ұясы» атты екі ро­манын аудардым. Карл Поп­пердің «Ашық қоғам және оның жау­лары» атты 2 томдық жалпы көлемі мың беттен асатын үлкен классикалық фило­со­фиялық еңбегін қазақ тіліне тәржімаладым. Бұл кітапты аудару үшін адамзат тарихын, өркениеттің даму барысын, адам ақыл-ойы­­ның даму сатыларын, көне заманнан бергі дана философтардың еңбектерін те­рең білетін сауатты аудармашы қажет еді. Мұндай еңбектерді аударған кезіңде өзің­нің де таным өрісің кеңіп, жаңа кеңістікке шыққандай боласың. 
Бұдан бөлек, еліміздің телеарна­лары­ның тапсырысымен екі мыңнан аса фильм­ді орыс және өзбек тілдерінен қазақшаға ау­дардым.  

– Қазақ және орыс тілдерінде бір­дей қалам тербейсіз. «Творение циф­ры: Атлантида – Казахия», «Жан Бота и многоликие» атты фантастикалық ро­мандарыңыз, «Планета данайцев» деп аталатын кинороманыңыз орыс тілінде жазылған. Тіпті, қазақ және орыс тілдерінде жазылған өлеңдеріңіз жинақталған кітабыңыздың атауын да орыс тілінде – «Единое квантовое» деп атауды жөн көріпсіз. Былай қара­ған­да, ең негізгі деуге боларлық туын­ды­ларыңыз орыс тілінде. Бұл өз қа­за­ғыңыздың сіздің шығармашылы­ғыңыз­бен таныс болуына кедергі кел­тірмей ме? Әлде, орыстілді оқыр­ман­дарға арнап жазудың қандай да бір артықшылығы бар деп ойлайсыз ба?

– Орыс тілінде жазуымның ең басты се­бебі, «шығармаларымды әлемдік әдеби кеңіс­тікке шығарсам, көптеген елдің оқыр­мандары оқыса екен» деген мақсат қойдым. Қазіргі әлемнің басты тілі – ағылшын тілі еке­ні белгілі. Бүкіл жазылған ғылыми ең­бек­тер, әдеби шығармалар тек ағылшын ті­­­лі­не аударылса ғана әлемдік рухани кеңіс­­­тікке шығып, дүние жүзіне танылады. Өкініштісі, мен ағылшын тілін жақсы біл­меймін. Негізінде, бұрынғы кеңес кезінен бас­тап Мәскеуде орыс тілінен ағылшыншаға ау­даратын өте мықты аудармашылар мек­тебі қалыптасты. Сол себепті, шығар­ма­ла­рым­ның бір бөлігін орыс тілінде жаздым. Дүниеде орыс тілінде оқитын оқырман­дар­дың да көп екені белгілі. Дегенмен қазақ ті­лінде жазған әңгіме, повестерім, өлең­дерім, драмалық шығармаларым да көп.  
Болашақта қалам тербейтін қазақ жазу­шыларына қатты қызығамын. Олар жөр­ге­гі­нен ағылшын тілін жақсы біліп шығады ғой. Менің пікірімше, қазақ жазушылары өз еліміздің шеңберінде қалып қоймай, қа­лай болмасын әлемдік аренаға шығуы тиіс. Димаш Құдайберген дүниені қалай мойындатса, келешекте өзге елдерді солай мойындататын қазақ жазушылары шы­ғары­на кәміл сенемін. Біздің мәдениетіміз тек ән, музыка, киномен шектелмейді. Әде­биет кез келген ұлттың аса зор көркемдік өре­сін көрсетеді. Демек, қазақ жазушылары да бүкіл әлемге танымал болуы тиіс деп ой­лаймын.   

– Көптеген драмалық шығармаңыз бар, бірақ солардың көбісі сахнаға шық­­паған сияқты. Сонда сізде дра­ма­лық шығарма жазудағы мақсат не? Біз­дің білуімізше, драматургтер театр­да көрсетілмейтін болса пьеса жаз­бау­шы еді...

– Шын мәнінде жұрттың көзіне түсіп, атақ-даңқымды шығаруға тырысқан емес­пін. Бірақ мұным үлкен қателік екен. Қан­ша талантты шығарма жазсаң да есіміңді еш­кім білмесе, кітабыңды адам баласы оқы­майды екен. Соны енді түсініп жатыр­мын. Атақты режиссер Райымбек Сейт­ме­тов «Еркек» деген пьесамды Түркістан теат­рында қойды. Мадақтап пікір жазып та берді. Сыншы Әшірбек Сығаев та дра­ма­лық шығармаларымды ұнатып «сен та­лант­ты драматургсың» дейтін. Драмалық шы­ғар­маларым бірнеше рет конкурстарда жеңіп шығып, әдеби сыйлықтар да алдым.
Алайда «мына пьесамды сахнада қойыңыз­шы» деп пысықайлық танытуға орашолақпын. Жақсы шығарма жазамын. Дегенмен оны жарнамалауға, елге танытуға тырыспай, көбіне сөреге қоя саламын. Мұ­ным, әрине, дұрыс емес. Шетелдерде «әдеби агент» деген болады деп естиміз. Ол жазу­шы­ның шығармасын баспаға беріп, жар­намалап, елге танытып, коммерциялық мә­­­­селелерін өз мойнына алады екен. Яғни, жазушы тек кітап жазумен ғана айналы­са­ды. Сондай агент табу мен үшін үлкен ар­ман болып тұр. Бірақ, біздің елде әдеби агент деген болмайтын сияқты. Себебі қа­зақ оқырмандарының саны тым аз, ком­мер­циялық тұрғыдан агент үшін тиімді емес.        

– Қаламгерлігіңізді көпқырлы деу­ге болады, яғни әрі ақын, әрі жазушы, әрі драматургсыз. Осылардың қайсы­сын­да өнімді жазасыз? Болашақта ақын болып қалғыңыз келе ме, әлде жазу­шы ретінде танылғанды қалайсыз ба?

– «Ақынмын» деп айтуға толық қақым бар шығар. Әсіресе, орыс тілінде жазған өлең­дерімді әдеби сыншылар жоғары баға­лай­ды. «Казахстанская правда» газетінің осы жылғы 17 қазандағы нөмірінде менің орыс тіліндегі өлеңдерімді талдаған «Зов не­­­­ве­домых пространств» деген көлемді ма­қала шықты. Мақаланы әдебиет сын­шы­сы Илья Данаев жазыпты. Аса жоғары дең­гейде жазылған, оқып, қатты риза болдым. «Ка­захстанская правда» газетінің Бас ре­дак­торы Сәбит Малдыбаев мырзаға және Илья Данаевқа шын жүрегімнен алғыс айтамын.  
Менің бір таңғалғаным орыс жур­на­листері «Единое квантовое» деген орысша өлеңдер жинағымды ат-түйе­дей қалап, сұрап алып, оқып пікір айтып жатыр. 
Иә, мен жазушымын, қазақ және орыс тіл­дерінде жазған әңгіме, повесть, роман­дарым бар. Драматургиям туралы жоғарыда айттым. Қаламгерлер, негізінен, бір саланы таң­дайды. Бірақ мәселе әдебиеттің қай са­ла­сында қалам тербегеніңде емес, шығар­маң­ның қаншалықты көркем жазылға­нын­да.  
Мен шығарма жазуды – адамның өзін-өзі тануы, ғаламды тануы, адам дүниесін тануы деп есептеймін. Әрқилы жанрларда өз күшімді сынап көруім, маған алдымнан әр­дайым жаңа көркемдік кеңістік ашып беріп отырады. Сол себепті, алдағы уақытта Жаратқан ием мұрсат беріп жатса түрлі бағыттарда жұмыс істей беретін шығармын. Әттең, ағылшын, француз, неміс, испан тілдері сияқты кең тараған тілдерді терең білсем ғой. Сол тілдерде де шығармалар жа­зар едім.

– Жасыратыны жоқ, қаламгер ре­тін­де қазақтілді аудиториядан гөрі орыс­тілді қауымға кеңірек танымал сияқ­тысыз. Шығармашылығыңыз жай­лы да орыс тілінде материал көбі­рек. Сізге қазақ жазушысы болып қалу маңызды ма, әлде орыс тілі арқылы өзге тілдерге тез аударылып әлемге та­н­ылу мақсат па?

– Маған адамдар қызығып оқитын та­лантты шығармалар жазу маңызды. Қазір қай тілде жазсаң да, өзге тілге аудару оңай болып кетті ғой. Жасанды интеллект деген шық­ты. Аударманы өте жақсы жасайды дей­ді. Болашақта тіпті ақын-жазушылардың да орнын басып, кітап жазып кететін сияқты. Ақын-жазушылар жұмыссыз қала ма деп те қорқам. Бұл туралы 2018 жылы жа­рыққа шыққан «Творение цифры: Атлан­тида – Казахия» атты ғылыми-фантасти­калық романымда бірде-бір тірі жазушысы жоқ, әдеби шығармаларын тек қана жасан­ды интеллекттер жазатын Жазушылар Ода­ғы туралы жазып едім. Сол болжа-мымның расқа айналып бара жатқанынан өзім де шошып жүрмін. 
Орайы келгенде тағы бір мәселе жө­нін­де айтып өткім келеді. Баяғы кеңес өкіметі кезінде «социалистік реализм» деген әдеби бағыт болды. Сол арқылы коммунистер әде­биетті өз идеологиясын насихаттаудың құралына айналдырды. Бұның өзі әдебиетті ішкі мән-мағынасынан айырды.
Социалистік реализм әдісі бойынша бір типтік қаһарман алынатын. Ол қаһарман жартылай періште, судан таза, сүт­тен ақ болып суреттелетін. Жұрттың бә­рі сол қаһарманға еліктеп, содан үлгі алып, социализм идеядарына адал қызмет етуі тиіс еді. Яғни, социалистік реализм көр­кемдік методының негізінде «әдебиет ха­лықты тәрбиелеуі тиіс» деген принцип жат­ты. Қазір де біздің кейбір шенеунік­тері­міз сол кеңес өкіметінен қалған «әдебиет ха­лықты тәрбиелеуі тиіс» деген ұстынымды дәріптеп келеді. 
Әдебиет ешқашан халықты тәрбиелеу үшін жазылмайды. Бір ғана мысал кел­ті­рейін – әлем әдебиетінің ең биік туын­ды­сы­ның бірі деп есептелетін Федор До­с­тоевс­кийдің «Қылмыс пен жаза» атты ға­ла­мат романы бар. Осы романның басты кейіп­кері және жағымды қаһарманы Ро­дион Раскольников екі адамды балтамен шауып өлтірген жігіт. Раскольниковтың сүй­ген қызы Соня Мармеладова – жезөкше. Соня­ның әкесі титулярлық кеңесші Мар­мела­дов – ішкілікке әбден салынып кеткен маскүнем. Ең қызығы, Достоевский олар­дың бәрін жағымды кейіпкерлер ретінде суреттейді. Сонда осындай кейіпкерлерден қан­дай үлгі, қандай тәрбие алуға болады? 
Сонымен, біздің пікірімізше, терең әде­би туындының ең басты мақсаты – адамды, адам дүнесін зерттеу. Адам тұлғасының өте қарама-қайшылықты әлем екені белгілі. Бір адам­ның бойында небір ғажайып ізгі қа­сиеттер болуы мүмкін және  дәл сол адам­ның небір жексұрын жақтары да болуы ға­жап емес. Осындай адам тұлғасының бі­­­­­тіс­пес қарама-қайшылықтары Достоев-с­кий шығармаларында да, басқа да ғаламат жазушылардың кітаптарында көп кезде­се­ді. «Жазушылар адам жанының инженер­лері» деген қағидат бекерге айтылмаған. 
Әдебиеттің бірден-бір тірегі – өмір­дің бояусыз шындығы. Өмір шын­ды­ғы жоқ жерде әдебиет те жоқ. Біздің әде­биет туралы көзқарасымыз өзгерген кез­дері өмірдің ауыр шындығын қорықпай жазатын, әлемдік деңгейдегі терең туын­дылар өмірге келеді деп ойлаймын. Қазір әдеби туынды деуден гөрі журналистканың стилімен жазылған дүниелер көбірек кез­десіп жүр.  

– Замандас қаламгерлердің шығар­ма­шылығынан хабардар шығарсыз. Қай ақын-жазушылардың жазған­да­рын оқып көрдіңіз? Көзіңізге түскен ерек­­ше авторлар, бөлекше шығар­ма­лар бар ма?

– Өткен жылы мен бір конкурста са­рап­шы болып қатыстым. Отызға жуық шы­ғармаларды бастан-аяқ оқып шықтым. Ме­нің пікірімше, біздің қазақ әдебиетінде бүкіл әлем әдебиетіне тән тенденция бар сияқ­ты. Яғни, кітап жазатындар көп, өте көп. Бірақ талантты жазушылар өте аз. Таби­ғат жазушылық талантты тек кейбір жан­дарға ғана береді екен.  

– Әңгімеңізге рахмет! 

Сұхбаттасқан

Ахмет ӨМІРЗАҚ