Маэстро

Биыл композитор, дирижер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халық қаһарманы Нұрғиса Тілендиевтің туғанына 100 жыл толды. 400-ден астам ән мен романс авторы, көптеген фильм мен мультипликацияға арнайы әуен жазған, қазақ оркестрін әлемдік деңгейге көтерген бірегей тұлға туралы дирижер Мүсілім Әмзенің үзіліп түскен әуендей әсерлі мақаласын ұсынып отырмыз.  

Оркестр үні алыстан үзіліп естіледі. Жа­қын­даған сайын анық, күшейе түсті. Зал­дың есігі жартылай ашық тұр екен. Әр­қайсысы орнына жайғасқан. Мен де ортаға қарай аяңдап келем. Ерте келгендер этюд, гаммасымен қолын жүгіртіп жаттығып отыр. 

«Армысыз, маэстро!»

Бас изесіп амандасып жатырмыз. Әне­бір-екі қыз шүйіркелесе қалыпты. Мы­на бұрыш­тағы ағамыз көңілсіз. Біреу но­тасын қарап, біреу кешігіп кіріп келеді. Ию-қию тірлік, әйтеуір. У-шу, бейберекет ды­быстар. Сырнайшы «ля» түймесін басқан­да ғана оркестр құлақ күйін келтіре берді. Құрмаш үздіксіз шыққан ащы дауыс жаққа жақтырмай қарады да  қобызын алды, енді қияғын алады, сосын шайырын… Күндегі кө­рі­ніс осы. Жұмысқа дейінгі он-он бес ми­нут айнымай қайталанады.
Бүгін Нұрғиса ағамыздың әндері мен күй­лерін қайталап пысықтауға кірісеміз. Ке­лер апта сәуірдің бірі – Тілендиевтің ту­ған күні. Кезекті концертке дайындық. Бұ­рауын түсіріп болғасын оркестр біршама ты­нышталды. Әдеттегідей бастадық жұмыс­ты. Аз-кем жаңалықтар айтылды.

«Ал кірісейік онда…»

Әуелгі партитура «Сарыжайлау» екен. Әйгілі ән. Неше шумақ екені, қай жерін қай­талайтынымызды айтудың өзі артық. Бел­гілі бәрі. Қанша рет ойнаған, жаттап алған ән болса да жалықтырмайды. Шаңқобыз бас­тап ізінше басқобыз қостайтыны есіме түсті. Бірте-бірте аспаптар қосыла түсетін. Со­сын «дәридәт-дәт-дәт, дәридәт-дәт-дәт» деп сырнай жалғайтын. Сонда да қағазыма мұ­қият қарап алдым көз жүгіртіп. Сол күйін­ше тұр. Қолымды шалт көтердім, бәрі­нің назары мендегі таяқшада. «Лап!» дегенде атыла шабатын жауынгерлер сияқты.

«Ал, баста!»

Міне, желдіртіп ала жөнелді «Сары­жай­лау». Бүкіл әуеннің болмысын беретін ой­на­қы ырғақ. Иіріп ала жөнелетін сыйқырлы саз. Әншінің бастайтын кезі де жақындап келеді.

«Жазира-а-а-а…»

Қобыз үні осы буынды іле қайталай тү­се­ді. Әуен елітіп барады, бірақ бақылау да ке­рек. «Кіріспеде асығып ойнайтыны несі екен, мына жерде домбырашылар бәсеңдеу болса деймін… Тағы сан түрлі ой… Қап, зіл­дей боп сүйретіліп кетті-ау… Жарайды, тоқ­та­ғанда айтармын».
Қиял деген әп-сәтте басқа әлемге ала жө­неледі. Осы ән жайлы ілгеріде ойлағаным сап ете қалды есіме. Ән атаулының құры­лы­мына «Сарыжайлаудың» мүлдем кереғар жа­зылғаны қызық. Шумақтан гөрі қайыр­мада шарықтайтын қалып мұнда жоқ, кері­сінше, бастала салысымен аспандап шыға келеді. Бір ойды аяқтай келе, жеріне жеткі­зейін дегендей қайта әуелейді. Алғашқы келген ойдың бірі осы еді. Екінші рет «кең өлкем» деп асыққан көңіл жоғарыда «әл­дилей бер, сен деп келем, аңсап келем» деп шиыршық атып тұрып алады. Төменге «са­ғын­дым» деп құлдилап барып, «шөлдедім» деп басылады. Қайырмаға қалай жеткеніңді білмей қаласың. Енді, ән қайырмасын ентігі басылсын, демін алсын деп орта регистрге әдейі көшіргендей. «Саумал бұлақ балдай дәрім» деп еркелеп барып сағынышын баса­ды. Осы тұста музыканттардың бәрінде өз­ге­ше хәл. Бастарын жеңіл теңселтіп, іштей қай­талап отыр. Келесі кезек біздің ойын еді. Шу­мақ алдындағы бір қайыру. Екінші, үшін­ші шумақтар кетеді ізінше. Ән үзілмейді, әуе­леп барып жалғаса түседі. Манағы шыр­қау биікке қайта шығарады. Ғажайып әлем. Желпіген самал жел. Кең дүниенің үстінде еркін қалықтаған қыран құстай қиянға көз тастайсың. Тағы ой алысқа жетелейді. Ар­ман-мұрат дегеннің дәл осындай заңғар да таза болуы тиіс екенін ұғындыра түскендей. Көз ұшындағы әлдебір шыңырау құзға…
Тоқта, қай жерге келдік? Мәссаған, соң­ғы қайырым! Екі рет қайталанатын тұсы. «Са­ғындырған Саржайла-а-а-а…» Шарықтап тұрып алатын кезі. Күтеміз әншіні. Бізде ар­тық дыбыс жоқ. «…уы-ы-ы-ым» дегенде біз де қосыла кетеміз. Көбіне осылай Нұрғали ағамыздың нұсқасымен аяқталады. Ойнақ салған ырғақ күшейе түсіп соңғы қағыспен бітер еді. Шіркін, осындай өлмейтін бір ән жаза алсаң не арман бар!
Ғажап ән, сұлу саз. Мұқағали ақын «Туған жердің жерұйық екенін, кең өлке, ата қоныс, жасыл мекенге жер жетпейтінін» есіңе салады да тұрады. «Бұлағың саумал, самалың салқын, сая табарым сенсің, беу, туған жер! Қа­сыңда өтер ұланыңды әлдилей бер!» де­генде, тіршілікте көңілің толмай, жаныңның рахатын күйттеп шетке кеткің келетін кезді бетіңе басып тұрғандай өз-өзіңнен қарадай қысыласың. Алғашқы дыбысы естіле салы­сымен асқақ көңіл күй мен рухыңды өр қалпына келтіретін не құдірет екен?! Табиғат суретін сөзбен салып, жаныңды шаттыққа бөлеген жырға лайық­ты ерекше әуенді қалай тапты екен?! «Сары­жайлау» ешқашан ескір­мейтін, қайта тың­даған сайын бойыңа жаңа күш құятын, сөз бен әннің тамаша үйле­сімінен туған кемел туынды, тұтас дүние! Тек түсініп айтар әнші кезіксін!
…Үзілісте сыртқа беттеген әріптесім ыңыл­дап, әндетіп барады. Жақындай түс­тім. Мені байқар емес.
«…Төліңнен айналайын жаңа туған,
Айналайын еліңнен дара туған,
Сарыжайлауым!»

Мүсілім ӘМЗЕ, 
Қазанғап атындағы Қызылорда жоғары музыкалық колледж директоры, Қызылорда облыстық симфония оркестрінің көркемдік жетекшісі және бас дирижері