БҰҰ сарапшылары жариялаған мәліметке сүйенсек, ел халқының 5 млн-ға жуығы ауасы ластанған жерде, 2 млн-дайы ластану деңгейі өте жоғары жерде өмір сүреді. Ал тазалық жағынан Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының стандарттарына сай қала жоқ. Оның бір көрінісі – ластанған ауа салдарынан елде жыл сайын 8 мыңнан астам адам көз жұматыны.
Ал әлемде жыл сайын ауаның ластануы салдарынан 7 млн адам өмірден өтеді екен. Бұл туралы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының баяндамасында жарияланған. «Аталған келеңсіз жағдай әсіресе Азия, Африка мемлекеттерінде өршіп отыр. Бір өкініштісі, адамдар ауаның аса күшті ластануының денсаулыққа әсерін ескере бермейді. Экологияның нашарлауы жүрек, өкпенің созылмалы ауруға ұшырауы, рак, балалардың өкпесінің қабынуына ұшырауын бірнеше есе көбейтеді», – дейді ДСҰ Қоғамдық денсаулық сақтау департаментінің директоры Мария Нейра. Сондай-ақ ауаның ластануы шектен тыс тұрғындары көбейген мегапопистерге де тән болып отыр.
Дүние жүзі бойынша 2021 жылы ауаның ластануы салдарынан 8,1 миллион адам қайтыс болған. Оңтүстік Азия мен Африка аймақтарында бұл көрсеткіш жоғары болғандықтан балалар мен ересектер арасындағы өлім-жітім деңгейі жоғары. Олар мұндай жағдайға тамақ дайындау мен жылынуға қатты отынды пайдалану, өнеркәсіптік шығарындылар мен көлік ластануынан тап болып отыр. Мәселен, аталған елдерде өмірге келген сәбилердің 30 пайызы алғашқы айларында-ақ осы ауа ластануы әсерінен шетінеп кетеді екен. Зерттеулер ауаның ластануы жүректің ишемиялық ауруларынан болатын өлімнің 28 пайызын, төменгі тыныс алу жолдарының инфекцияларынан болатын өлімнің 30 пайызын және созылмалы обструктивті өкпе ауруларынан болатын өлімнің 48 пайызын құрайтынын көрсетіп отыр.
Бүгінде әлем елдерінің 81 пайыздан астамы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ауа сапасы бойынша алғашқы аралық мақсатқа (35 мкг/м³) қол жеткізген. Тек 14 пайызы ғана ең қатаң ұсынылған стандарттарға (10 мкг/м³) сай келеді екен. Яғни, әлем халқының едәуір бөлігі әлі де ауа ластануынан зардап шегіп отыр деген сөз.
19 ірі қаланың 11-і ластанған
Еліміздің ірі қалаларында, әсіресе өнеркәсіп орындары мен халық тығыз орналасқан аймақтарда ауа сапасы мәселесі оң шешімін таппай тұр. 2022 жылғы әлем қалаларының ластануына қатысты түзілген рейтингте Қазақстан 115 елдің ішінде 33-орынға тұрақтаған. Ластану индексі – 73,4. Индекс неғұрлым жоғары болса, жағдай соғұрлым нашар деген сөз. Ең лас елдер рейтингінің көш басында Камерун, Моңғолия және Мьянма тұр. Ал тазалығы жағынан бірінші орында Финляндия, ластану индексі – 12,1 ғана.
Осыдан бірнеше жыл бұрын Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Біздің елде экологиялық проблемадан ада бірде-бір өңір жоқ. Қазақстан әлемнің экологиялық анти-рейтингісінде көш бастап тұр» – деп еді. Одан бері жағдайдың түзелгені шамалы. Өйткені біздегі ауа ластануының деңгейі Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы белгілеген шекті көрсеткіштен төрт есе жоғары. Швейцариялық ұйымның индексіне сенсек, 2023 жылы ең таза қала мәртебесіне Шу лайықты болса, Қарағанды ең лас қала атанған. Ал IQAir рейтингі бойынша Қазақстан ауа сапасы жағынан 134 елдің ішінде 40-орынға орналасқан. IQAir-дің жаңа есебі әлемнің 134 елі мен аймағында орналасқан 30 мыңнан астам бақылау стансасынан жиналған деректер негізінде жарияланып отыр. Жалпы, қандай ұйымның зерттеуін алсақ та, еліміз ауа сапасының нашарлығы бойынша алдыңғы орында. Мұны Экология және табиғи ресурстар министрлігінің жариялаған тізімінен де көруге болады. Министрлік 2022 жылы ауасы қатты ластанған 10 қаланың тізімін жариялады. ТОП-10 қалаға:
1. Астана
2. Алматы
3. Қарағанды
4. Теміртау
5. Атырау
6. Ақтөбе
7. Балқаш
8. Өскемен
9. Жезқазған
10. Шымкент енген болатын.
Тізім 2023 жылы да өзгермеді. Тек былтыр ғана Жезқазған қаласының ауа ластануы «жоғары» деңгейден «орта» деңгейге төмендеді.
«Қазгидромет» РМК мәліметіне сүйенсек, атмосфералық ауасы ең нашар аймақ – Астана мен Қарағанды. Бас қаланы, әсіресе қыс мезгілінде көмір түтіні тұмшалап алатыны жасырын емес. Қарағанды облысындағы қоршаған ортаны ең ірі ластаушы Балқаш тау-кен металлургия комбинаты мен «Испат-Кармет» компаниясы еліміздегі барлық ластану көлемінің үштен бірін құрайды екен.
Ауасы аз ластанған, бірақ экологиялық жағынан қолайсыз қалалар тізімінде Алматы, Өскемен, Түркістан, Петропавл, Қостанай, Орал және Ақтөбе бар. Ал ауасы таза аймақтарға Көкшетау, Қызылорда және Талдықорған кірді.
Қазақстан Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, экология салдарынан сырқаттанатындар Алматы, Шығыс Қазақстан, «Семей ядролық полигонының экологиялық апат аймағы», Арал өңірінің экологиялық апат аймағында көп тіркелген. Онкологиялық аурулардың «көшін» солтүстік және шығыс аймақтары бастап тұр.
«Қазгидромет» РМК мәліметі бойынша 2023 жылы еліміздегі 19 ірі қаланың 11-інде ауаның ластануы жоғары болған. Ал ластанудың жоғары деңгейі Өскемен, Түркістан және Павлодарда, ал өте жоғары деңгейі Алматы, Астана және Қарағандыда тіркелді.
Былтыр жыл соңында IQAir халықаралық компаниясы жүргізген зерттеу нәтижесіне сәйкес, Алматы ресми түрде әлемдегі ең ластанған ірі қалалардың онлайн рейтингіне енгізілді. Ару қала экологиялық қолайсыз ірі қалалардың ондығында бесінші орынға «ие» болды.
«Қазгидромет» ұсынған мониторинг нәтижелері соңғы 5 жылда Қазақстанның барлық ірі қалаларының ішінде экологиялық жағдай тек Шымкентте жақсарғанын көрсетеді. Қалған облыс орталықтары мен мегаполистерде ауа сапасы тұрақты төмен деңгейде қалып отыр немесе нашарлаған.
Энергия өндірушілерге ешкімнің тісі батпай ма?
Ірі қалаларда ауаның ластануына өндіріс ошақтары тікелей әсер етіп отыр. Олардың атмосфераға зиянды заттарды көп мөлшерде таратуы тұрғындардың денсаулығына кері әсер етеді. Алайда халықтың жағдайын ойлайтын зауыт бізде кемде-кем. Бұл сөзімізге DataHub ұсынған деректер дәлел бола алады. Мәселен, Алматы қаласында 2023 жылы соңғы үш жылдағы рекордтық деңгейдегі ауа ластануы тіркелген. Ал Ұлттық статистика бюро қала кәсіпорындары атмосфераға 44 мың тонна ластаушы зат шығарғанын мәлімдеді. Бұл 2023 жылмен салыстырғанда 6 пайызға көп және 2020 жылдан бергі ең жоғары көрсеткіш.
Сарапшылар атмосфераны ластайтын негізгі ластаушыларға күкірт ангидридін, азот оксидтері мен ұсақ бөлшектерді жатқызады. Барлық шығарындылардың жартысына жуығы (20,2 мың тонна) күкірт ангидридіне (SO2) тиесілі. Мамандардың айтуынша, еліміздегі ЖЭС-тар Екібастұздан алынатын, құрамында күлі көп көмірді қолданады, сөйтіп оны жағу кезінде бұл заттың көп мөлшері түзіледі. Ал азот оксидтері (NO2 түріне шаққанда) мен ұсақ бөлшектердің жалпы көлемі сәйкесінше 8,7 мың және 7 мың тонна. Бұл барлық шығарындылардың 36 пайызына тең. Көміртек оксидінің (CO) шығарындылары 5,7 мың тоннаны (13 пайыз) құрады.
Өскемен түсті металлургия мен энергетика орталығы болғандықтан ауада ауыр металдардың, азот және күкірт қоспаларының да көлемі жоғары. Бұл қаланың тұрғындары кейде түсініксіз дертке шалдығып, тамақтары қышып, бастары ауырады. Бүгінде Өскемендегі ауа сапасы қандай екенін білу мақсатында жергілікті эколог Дәулет Асановқа хабарласқан болатынбыз.
– Көп жыл бойы қалада кешенді жұмыс болған жоқ. Содан кейін бизнес өз бетімен, мемлекет өз бетімен, министрлік өз бетімен неше түрлі жоспарлар құрады, бірақ орындалмайды. Оның орындалып, орындалмай жатқанын да ешкім бақыламаған. Қаражат та қалай болса солай жұмсалған. Қала қатты газданғаннан кейін облыс әкімі ауа сапасына жауапты бір орган құрайық деген шешімге келді. Нәтижесінде, «Өскемен тынысы» деген арнайы бюро құрылды. Ұйым қаланың ауасына қатысты өзекті мәселені шешумен шұғылданады. Оның құрамына қарапайым тұрғындардан бастап құзырлы орган өкілдері кіреді. Қаладағы әр ауданға орнатылған арнайы құрылғылар арқылы экоахуалға тұрақты мониторинг жасалады. Кәсіпорындардағы сүзгілердің уақытылы ауыстырылуын да қадағалайды. Ал ауаны ластап, тіпті тұрғындардың денсаулығына нұқсан келтіретін зиянды затты шектен шығаратын кәсіпорын анықталса, жетекшілері жауапкершілікке тартылады. Қазір тексеріс жұмыстары жүріп жатыр, нәтижесі ақпан айында белгілі болады. Ал жалпы біздің жұмысымыздың мақсаты – экологиялық іс-шараларды дұрыстап таңдап алу және оны орындауға қаражаттың бөлінуін қадағалау. Өйткені көбінесе экологиялық іс-шаралар жасалғанымен, облыстық әкімшілік қажетті ақшаны бөлмей жүрді, – деді эколог.
Маманның айтуынша, халық ауаның ластануы туралы тек әлеуметтік желіде жазады, ал қоғамдық тыңдаулар мен үлкен жиналыстарға қатыспайды. Мәселені диванда жатып шешкісі келеді, алайда уәкілетті органдар басқосу ұйымдастырып, халықты тыңдайын десе ешкімді таппайды. Былай қарасаң мәселе бар, алайда түптеп келгенде тұрғындарды аса алаңдатпайтындай әсер қалдырады. Содан кейін мемлекеттік органдар да жағдай сондай жаман емес екен ғой деп шешім шығарады екен.
– Былтыр басталған «Таза Қазақстан» республикалық акциясын әлі де жалғастыру керек. Одан кейін жастарды, студенттерді жинап дала сыпырып, қар күреп, көше тазалап, әр жерге ағаш еккеннен гөрі әр қала бір-бір саябақ жасаса деп ойлаймын. Биыл еккен ағашқа келесі жылы күтім болмаса, су құйылмаса өліп қалады. Ал арнайы бір жерді белгілеп, саябақ ретінде ағаш отырғызып, соны жыл сайын суғарып, арам шөбін отап, тазалық жұмыстарын жүргізсе, әлдеқайда пайдалы болар еді. Әр қаладан бір саябақ ашылса, сол қаланың экологиясына да пайдалы болады. Жалпы, үлкен қалалардағы ауа сапасын жақсарту үшін бірінші кезекте үлкен кәсіпорындар және энергетика өндірушілермен кешенді жұмыс істеу керек. «Экологиялық кодекс» қабылданған соң енді бәріне қатты қараймыз деген еді, әзірге тек кәсіпорындарды аздап қыспаққа алып отыр. Ал энергетиканы мүлдем қараусыз қалдырды. Негізі, ауаны 70 пайыз ластап отырған – энергия өндірушілер. Бұл салаға әлеуметтік нысан деп, монополист деп ешкімнің тісі батпай отыр. Жылу бағасы жыл сайын қымбаттайды, ал ауаға шығарған шығарындылары азаймайды. Олар күндіз-түні көмірді жағып, энергия алумен ғана бас қатырып отыр. Экологиялық іс-шараларға атсалыспайды, бір тиын ақша салмайды. Министрлік қыспаққа алуға қорқады, өйткені олар Үкіметке барып шағымданады. Тіпті, соңында «Қалаларды жылусыз қалдырамыз» немесе «Құбыр атылып, қатып қалса біз жауап бермейміз» дейді. Бұл дегенің таза бопсалау ғой. Сондықтан да оларға ешкім тиісе алмайды, – деп қорытты ойын эколог Дәулет Асанов.
Ауаны тазалаудың жолы қайсы?
Бәріне кінәлі өндіріс орындары деуден аулақпыз. Мысалы, Алматы мен Астанада ластанудың негізгі пайызы жылу көздері автокөлікке, жеке секторға тиесілі. Өскемен және Теміртау қалаларында қоршаған ортаны өндіріс орындары бүлдіреді. Ақтөбе мен Атырауда ескірген кәріздерді тазарту жұмыстары ауаның ластануына себеп болады. Қарағанды көмір өндірісінің орталығы болғандықтан, атмосферада зиянды қалдықтардың концентрациясы жоғары. Ал Ақтөбеде химиялық өндіріс пен өнеркәсіп дамығандықтан, ауада фосфор және ауыр металдардың концентрациясы жоғары. Ауаның сапасына көліктерден шығатын түтін, зауыттардан бөлінетін зиянды заттар, тұрмыстық және өндірістік қалдықтар, және ауыл шаруашылығындағы пестицидтер мен гербицидтер теріс әсер етеді. Бұл – ластағыштар адам денсаулығына өте қауіпті.
Экологтардың бас ауруына айналған ауаның ластануы мәселесі ғалымдарды да толғандырып отыр. Былтыр әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде заманауи аналитикалық әдістер мен модельдеу құралдарын пайдалана отырып, Астана және Алматы қалалары ауасының сапасын жақсарту бойынша ғылыми-зерттеу бағдарламасы әзірленді. Зерттеу кезеңінде Алматы және Астана қалаларының ауасында органикалық қосылыстардың концентрациясы анықталып, зерттеліп, олардың көздері анықталды. Алайда әр қалада жасалатын мұндай зерттеулер нақты нәтиже бермей отыр. Өйткені бұл әрекеттер тұрақсыз, тиімділігі төмен. Мамандар мәселені терең зерттеп, себеп-салдарын анықтағаннан кейін де тиімді шешімдер қабылдауға кедергі бар дейді. Ол – ауа сапасы бойынша сенімді деректердің жоқтығы.
Қазақстанның ауа сапасын жақсарту үшін кешенді шаралар қажет. Бұл экологиялық саясатты жетілдіруді, жаңа технологияларды енгізуді және халықтың экологиялық мәдениетін арттыруды қамтиды. Ауа сапасын жақсарту үшін ең алдымен өнеркәсіп шығарындыларын азайту керек. Бұған көмірмен жұмыс істейтін ЖЭС-терді біртіндеп жаңарту немесе газға алмастыру, кәсіпорындарға экологиялық стандарттарды қатаңдату және жасыл технологияларды енгізуді міндеттеу, қалдықсыз немесе төмен шығарындылы өндірісті дамыту кіреді. Екінші бір жолы – көлік шығарындыларын қысқарту. Нақтырақ айтсақ, электр және гибрид көліктерді пайдалану, қоғамдық көлікті дамыту және электробустарды көбейту, қала ішінде велосипед және жаяу жүргіншілер инфрақұрылымын жақсарту. Ауа сапасын жақсартудың үшінші жолы – жасыл аймақтарды кеңейту. Әсіресе, кеңейту көбейту, орман алқаптарын қорғау және көбейту, ландшафтық экологияны ескере отырып, көгалдандыру жобаларын жүзеге асыру маңызды. Қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіруді тығырықтан шығудың төртінші жолы ретінде қарастырсақ болады. Оған қоқысты сұрыптау жүйесін енгізу және қайта өңдеу саласын дамыту, пластик пен басқа да зиянды қалдықтарды пайдалануды азайту, тұрмыстық және өндірістік қалдықтардың экологиялық таза әдістермен утилизациялануын қамтамасыз етуді жатқызуға болады. Бесінші тәсілі – құрылыс пен коммуналдық секторда экологиялық стандарттарды енгізу. Мәселен, энергияға тиімді материалдарды қолдану, көпқабатты үйлерде энергия үнемдеу жүйелерін енгізу, қатты отынмен жылытуға балама ретінде газ және электр энергиясын қолдануды дамыту. Біз атаған жолдардан бөлек халықтың экологиялық мәдениетін арттыру да өте өзекті. Балалар мектептен экологиялық білімді, ал халық жауапкершілікті сезінсе, нұр үстіне нұр болар еді. Бұдан бөлек біз жоғарыда атаған процестердің дұрыс атқарылуын мемлекет өз бақылауына алуы керек. Айыппұлдарды қатаңдату, ауаны ластаушы кәсіпорындарға мониторинг жүйесін енгізу, экологиялық саясаттың ашықтығын қамтамасыз ету маңызды.
