Креативті индустрияны қалай дамытамыз?
Креативті индустрия жаңа экономикалық секторға айналды. Біздің елге де бұл саланы дамытуға маңыз беріп, адами капиталдың арқасында қаржы табуды игеруіміз керек.

Креативті экономика әлемдік ЖІӨ-нің 3 пайызын құрайды. Жапония, Қытай, АҚШ, ЕО елдері креативті индустрия қарқынды дамытып, экономиканың өзге секторын ынталандыра бастады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев соңғы екі жылда жариялаған Жолдауында экономиканың осы бағытына арнайы тоқталып, жан-жақты жетілдіруге ерекше мән беруді тапсырды.
Креативтіліктің маңызы
Бүгінде Global Creativity Index (GCI), Global Innovation Index (GII), UNCTAD Creative Economy Outlook, World Intellectual Proherty Organization (WIPO) халықаралық ұйымдар әлем елдерінің креативті секторды дамыту деңгейін саралайды. Осыдан-ақ әлем елдері осы салаға ерекше мән беріп, экономикадағы үлесін ұлғайтуға күш салатынын білуге болады.
Жасыратыны жоқ, креативті индустрия экономиканың құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Озық елдерде креативті индустрия негізгі жұмыс беруші әрі табысты салаға айналды. Әлемдегі креативті индустрия нарығының көлемі 104,2 миллиард долларға бағаланады, ал шығармашылық саланы капиталдандыру 2,2 триллион доллардан асады. ЮНЕСКО деректері бойынша креативті сектор әлемдік ЖІӨ-нің 3 пайызын қамтамасыз етсе, Еуропада 4,4 пайызды құрайды. Әлем бойынша 50 миллионнан астам адам шығармашылық бағытта жұмыс істейді.
Әлем елдерінде креативтілік әртүрлі бағытта дамиды. Мәселен, АҚШ-та Голливуд, Кремний алқабы, музыка индустрияның үлесі басым. Оңтүстік Корея K-pop, кино және ойын индустриясы қарқын алды. Қытай онлайн платформалар, анимация және электронды коммерция танылса, Франция сән мен кино индустриясымен әйгілі.
Креативті индустрияны дамытуда мегаполистер маңызды рөлге ие. Мәселен, креативті орталық ретінде Нью-Йорк қаласы бағаланады. Екінші, үшінші орынды Лондон мен Париж өзара бөліседі. Әлемдегі жетекші технологиялық хаб Сан-Франциско төртінші, Сингапур бесінші орында тұр. Үздік ондыққа Сидней, Лос-Анжелес, Берлин, Токио және Барселона кіреді.
Креативті орталықтардың негізгі ерекшелі-
гі – талант иесін көптеп тартып, саланың кластерленуіне мән береді. Бір ғана киноиндустрия немесе анимация саласын алсақ, өте ауқымды жұмысты талап етеді. Яғни, фильмге сценарий жазу және түсірілім алаңын табу, әртістерді таңдау және дайындау, түсіру және монтаждау, кинопрокаттарды жарнамалау және сату – мұның бәрі кластерлік жүйе жан-жақты жетілуіне жағдай істейді. ComScore агенттігінің дерегінше, 2022 жылы Голливудтың кассалық кірісі 7,4 миллиард доллардан асса, Disney студиясының таза табысы 3,19 миллиард долларды құрады. 2040 жылға қарай киноиндустрия әлемдегі жетекші бес экономикалық сектордың біріне айналады. Мода, музыка, дизайн саласындағы табыс та аз емес.
Жалпы, креативті бизнесті бірнеше салаға бөліп қарастыруға болады. Біріншісі – жарнама және маркетинг. Екінші бағыты – сәулет пен қолөнер. Үшіншісі бағыты – IT, дизайн, графикалық дизайн және сән. Төртіншісіне, кино, теледидар, бейне, радиохабар және фотосурет, бесіншісі – ақпараттық технологиялар, бағдарламалық қамтамасыз ету және компьютерлік ойындар, алтыншысына, баспалар, музейлер, галереялар және кітапханалар қызметі жатады. Соңғысына музыка, орындаушылық және бейнелеу өнерін қосуға болады. Бұл салада 15-29 жас аралығындағы креативті азаматтар көптеп қызмет ететіндіктен перспективалы саналады.
Дамытудың жолы қандай?
Бұл сұрақты Мәдениет және ақпарат министрінің орынбасары Айбек Сыдықовқа қойдық.
– Кез келген істің ілгерілеуі заң ңормаларына тәуелді. 2025 жылғы 10 қаңтарда Президент Креативті индустрияны қолдау және дамыту мәселелері бойынша заңға қол қойды.
Креативті индустрия саласындағы шағын және орта бизнес өкілдеріне қарастырылған салықтық жеңілдіктер бар. Бүгінде креативті индустрияны қолдау қорын құру бойынша тиісті жұмыстар атқарылуда. Қордың негізгі міндеттері – таланттарды іздеу, жобаларды жүзеге асыру үшін әлеуетті инвесторларды тарту, инфрақұрылымды дамыту, креативті индустрия саласындағы өнімдері экспортқа шығаруға көмек көрсету. Бұл қор екінші жартыжылдықта жұмысын бастайды, – деді министрдің орынбасары.
Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 2023 жылы креативті индустрия субъектілерінің саны 38,7 мың болса, 2024 жылы 45,6 мыңға жетті. 2025 жылы бұл көрсеткішті 60 мыңға жеткізу жоспары бар. Жалпы креативті индустрияның ЖІӨ-дегі үлесі – 1 пайыз.
Біздің елде бұл салаға енді көңіл бөліне бастаса, әлемнің озық елдері өткен ғасырда-ақ маңыз беріп, шығармашылықты бизнеске айналдырған адамдарды жан-жақты қолдау тетігін шешті. Мәселен, 1998 жылы Ұлыбритания шығармашылық саланың экономикаға әсерін талдап, креативті индустрияның 13 секторын анықтады. 2000 жылы Қытай «Шығармашылық индустрия» концепциясын қабылдап, Шанхай, Пекин, Шеньчжен, Гуанчжоу, Чунцин, Циндао, Тяньцзинь қаласында бизнестің жаңа моделін ілгерілетуге кірісті. 2013 жылы Оңтүстік Корея «Креативті экономика қаласы» онлайн-жобасын іске қосты. Канада мен Сингапур шығармашылық бизнеске стратегиялық маңыз берді.
Біздің Үкімет «2025 жылға дейінгі Креативті индустрияны дамыту» концепциясын бекітті. Ұлттық экономика министрлігі негізгі оператор болса, республикалық маңызы бар қалалар мен облыстар деңгейінде кәсіпкерлік басқармалары жауапты.
Алматы – жай ғана мәдени астана емес, шығармашылық қала статусына сай болып тұр. Ондағы 13,3 мың бизнес субъектісі шығармашылықтың түрлі саласында жұмыс істейді. Одан кейін Астанада 8,4 мың, Шымкентте 2,4 мың кәсіпкер креативті салада қызмет етеді. Қарағанды, Алматы және Маңғыстау өзге облыстармен салыстырғанда едәуір жақсы.
Алматыдағы Almaty Creative креативті хабы, Шымкенттегі Art Hub Amanat өнер кеңістігі, Түркістан қаласындағы OzgeEpic креатив хабы және тағы басқасы көрмелер, воркшоптар, жәрмеңкелер ұйымдастыруға қолайлы.
Креативтілікті дамытуға байланысты Парламент Мәжілісінің депутаты Данабек Исабековтің тұжырымды ойы бар.
– Біріншіден, халыққа креативті бизнестің мүмкіндіктерін жан-жақты түсіндіру керек. Екіншіден, бұл салаға жататын бизнес түрлерін қайта қарап, ауқымын кеңейтуге тиіс. Мәселен, Таиланд креативті салаға ұлттық тағамдар мен медицинаны қосады. Үшіншіден, креативке тікелей жауапты ведомства құру маңызды. Мысалы үшін, Оңтүстік Кореяда креативті контент агенттігі (KOCCA) саланы жетілдіруде жүйелі жоспар құрып, жұмыс ұйымдастырады. Осындай тәжірибені ескеріп, біздің елде де арнайы агенттік құрып, Алматы қаласының Креативті индустрия басқармасының тәжірибесін зерделеп, өзге облыстарда құруды тездеткен дұрыс, – деді халық қалаулысы.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Алматы, Астана және Шымкент қаласынан бөлек, өзге облыс орталықтары мен қалаларда креативті бизнестің дамуына мән беруді тапсырды. Бұл тапсырманы орындау үшін креативті индустрияның кластерленуіне басымдық беріп, талант иелеріне жан-жақты жағдай қалыптастыру маңызды. Онсыз креативті бизнес саласына қан жүгіруі қиын.
Қайтсек креативті халыққа айналамыз?
Америка экономисі, креативті класс теориясының авторы Ричард Флориданың сөзінше, интеллектуалды, креативті тұлғалар – экономиканың басты көрсеткіші.
Рас, креативтілік адамның шығармашылық әлеуетіне тәуелді. Бұл ойды танымал продюсер Есен Елеукен де қолдайды. Оның ойынша, креативті сектордың «тауары» – ақыл-ой.
Ал қолөнер шебері Пахриддин Садықов мемлекет саланы жан-жақты қолдамай, дамуы қиын екенін сөз етті.
– Мемлекетті автокөлік деп алатын болсақ, оның маторы – Үкімет. Біздің Үкімет креативті саланың бағыт-бағдарын айқындап, шығармашылық иелерін қолдау тетіктерін шешуге тиіс. Дәл қазір елдегі креативті индустрияны ілгерілетуде кедергі көп. Ең маңыздысын айтатын болсам, инфрақұрылым жақтың қасы, келісімшарттар мен лицензиялық шарт құрудың заманауи құралы жетілмеді, шығармашылық иесін қолдайтын мемлекеттік ынталандыру төмен деңгейде. Соңғысы – банктер креативті индустрияны перспективалы сала екеніне сенбейді, сондықтан қаржы салуға ынталы емес.
Бір мысал келтірейін, Түркістан облысының төрт түлігі түгел. Жыл өткен сайын оның басы көбеюде. Бірақ тері мен жүн далада шашылып жатыр. Неге тері мен жүнді өндейтін цехтарды аша алмаймыз? Бұған кім кедергі? Үкімет жеңіл өнеркәсіпті дамытуға қолға алса, сонымен бірге осы бағыттағы шығармашылық жұмыстар дамитын еді. Қызылорда облысының Жаңақорған ауданында бір кездері киіз үй жасалатын. Мұны қайта дамыту керек. Міне, нағыз креативті жұмыс – осы! – деді қолөнерші.
Елде тойдың дәурені озып, креативті индустрия осы төңіректе ілгері басуда. Оған мейрамханалар мен тойханалар көптеп бой көтеріп, той өткізетін орталықтар ашылуы дәлел. Шағын қалаларға да осы құбылыс тән. Енді мұның ауқымын кеңейтіп, уақыт талап етіп отырған IT және виртуалды шындық орталығын ашып, коуоркинг, видеостудия, робот құрастыру сервисі мен маркетинг агенттіктері, оқу орталықтары өз жұмысын жандандыруға жағдай жасау маңызды.
Жоқтан бар етпей-ақ, барымызды бағалай алмай отырмыз-ау. Димаш Құдайбергенді әлем таниды. Оның миллиондаған жанкүйері қалыптасты. Осы қалың жанкүйерге не ұсына алдық? Жиделерге Димаштың бейнесін таңбалап, арнайы статуэткалар шығарса, өтімді болатыны анық.
Білім беру орталығын ашып, өз ісін дамытуға мән берген кәсіпкер Қуаныш Есқабылов:
– Кез келген бизнес сұраныс негізінде дамиды. Астанадағы мектептер үш ауысым бойынша білім береді. Оқушы саны жылдан-жылға артып келеді. Осы себепті «Заңғар» интеллектуалды оқу орталығын аштық. Онда бастауыш сынып оқушыларына қосымша білім береміз. Одан бөлек, логопед-дефектолог мамандар өз қызметін ұсынады. Ағылшын, француз тілінде оқытамыз. Президент креативті бизнеске ерекше мән беруде. Бәлкім, шығармашылық экономиканы қолдайтын арнайы бағдарлама қабылданса, біз осы бағытта жұмыс істеуге дайынбыз, – дейді.
Біздің креативті қоғамға айналуымыздың, креативті индустрияны табысты сала ете алмауымыздың бірнеше себебі бар. Бұл туралы әлеуметтанушы Айнұр Анарбек айтып берді.
Біріншіден, зияткерлік меншік құқығын қорғау жүйесі әлсіз.
Екіншіден, инвесторлар креативті салаға сенімсіз қарайды.
Үшіншіден, жергілікті нарықта креативті өнімге сұраныс төмен.
Төртіншіден, талант иелері халықаралық нарыққа шығу мүмкіндігі шектеулі.
Бесіншіден, креативті индустрияны толыққанды кәсіп ретінде қабылдамайды.
P.S.:
Креативті индустрия жаңа экономикалық секторға айналды. Біздің елге де бұл саланы дамытуға маңыз беріп, адами капиталдың арқасында қаржы табуды игеруіміз керек.
Нұрлат БАЙГЕНЖЕ