Құндыз Бекболатқызы: Тұскиіз тігуді үйренген жапондар да бар

Елдегі көпшілік ұлттық қолөнер бұйымдарын, соның ішінде тұскиізді музейлер мен көр­ме­лерден ғана көріп жүр. Кейбіріміз оның тари­хы тереңнен бастау алатынын білмейміз де. Ал Құндыз Бекболатқызы Моңғолияның Баян-Өлгей өлкесінде тұскиіз тігу өнерінің тари­хын зерттеп, аймақ түгілі, шетелде кеңі­нен насихаттап жүр. Жеке кәсібімен қатар зерттеу ісін қатар алып жүрген оның қор­жы­нында бүгінде 100-ге жуық тұскиіз бар. Ел ішін­де тұскиіз коллекционері атанып кеткен Құн­дызға хабарласып, аз-кем әңгімеге тарт­қан едік.

– Баян-Өлгейдегі дүкеніңізге бас сұ­ғып, сізбен танысқан бірнеше қан­да­сымыз «Құндызда ешкімде жоқ тұс­киіз­дер коллекциясы бар. Ол бұйымдарды жинап қана қоймай, ерекшелігін, тігілу тарихын зерттейді. Сенбесеңіз, хабар­ла­сып көріңізші» деп сіздің телефон нөміріңізді берген-тін. 

– Иә, мен тек кәсіпкер емес, сонымен қа­тар зерттеушімін, антропологпын. Моң­ғо­лияның қазақ көп шоғырланған Баян-Өлгей ай­мағында туып-өстім. Жоғары білімімді Ұлан-Батыр қаласында Моңғолия ұлттық уни­верситетінде антропология және ар­хеология факультетінде жетілдірдім. Моң­ғолия қазақтарының салт-дәстүрі туралы дип­лом жұмысын қорғадым. Кейін сол уни­верситеттің магистратура бөлімінде оқуымды жалғастырдым. Моңғолия қазақ­тарының қазіргі замандағы салт-дәстүріне қандай өзгерістер енді? Ол өзгерістердің енуіне қандай факторлар әсер етті? Қалайша өзгерістерге ұшырады? Осы жайында диссер­тация жазып, жіті зерттегім келді. Өзім қаймағы бұзылмаған қазақы өлкеде өсіп-өнгендіктен, өзгерістердің енуіне не себеп болғанын зерделеуді бұрыннан көксеп жүрген едім. Көне салттың өзгеріп кеткенін өз көзіммен көрдім. Сондықтан оқуға түскен соң осы тақырып төңірегінде ізденіп, біраз дерек жинадым. Ол оқуды бітірген соң турис­терді тарту ісімен айналыса бастадым. Әрі өзім туып-өскен өлкеде ұлттық киімдер сататын дүкен аштым. Сол дүкенге ұлттық киімдерді тігу ісімен айналысып жүргенде Моң­ғолия қазақтары қолданған тұскиізге қат­ты қызықтым. 

– Содан соң зерттеу ісін қайта қолға алдыңыз ба?

– Иә. Бағзы заманда көшпенді халықтың бәрінде болған бұйым ғой. Дегенмен неге қа­зақ әйелдері тұскиіз тігу ісіне сонша қы­зық­қан? Бұл істі неге дәл солар ғана сақтап қал­ған? Оның ішінде Моңғолияны мекен еткен қазақ әйелдері мұны қалай тіккен? Маталарды қайдан алған? Жіптері қайдан келген? Ол заманда әйелдердің қолында қазіргідей мата-жіп болмаған ғой. Ондағы ою-өрнектері қалай өзгерді? Моңғолиядағы әжелеріміз тұскиізді қазірге дейін қалай қаз-қалпында сақтаған? Бүгінде олар оны қалай­ша тігеді? Жалпы, тұскиіздің даму «эволю­ция­сы» қалай өрбіді? Осының бәрі маған қы­зық болды. Осы сұрақтарға жауап тап­пайын­­­ша тыным таппайтынымды сездім. Қа­зір көпшілік тұскиіздің не бұйым екенін біледі-ақ. Алайда оның шығу тарихы, бүгінге дейін жету жолын ешкім дұрыс зерттемеген. Мен бұл зерттеуді 2010 жылы бастадым. Өз өл­кемде елдің қолында 100 жылдан бері сақ­­талған, ешкімде жоқ, қайта ешкім тіге ал­майтын айрықша әрі көне тұскиіздерді жинап алдым. Ол бұйымдар – мен үшін құн­ды материал, баға жетпес құжат, бұлтартпас дәлел. Кез келген сұрағыма жауап. Коллек­циям­дағы бұл тұскиіздерді ешқашан сат­пай­мын. Осындай маңызды құндылығымыз ЮНЕСКО-ның мәдени мұрасы ретінде та­нылуға тұрарлық қой? Мен «Сол сәт бір күні туар» деп, осы жолда тынбай еңбек етіп ке­ле­мін. 

– Естуімше, сіз ел ішін аралап, тұс­киіз­дерді жинап қана қоймай, тұскиіз тігуді әже-анасынан үйренген мықты ше­берлердің басын қосып, команда жа­сақтапсыз.

– Иә, көненің көзі – қарт әжелерінен көп нәр­се үйренген, көпбалалы, жұмыссыз ана­лардың басын құрап, кішігірім команда құра­дым. Олар өз үйлерінде отырып тұскиіз тіге­ді. Мен – дизайнермін, бұйымның сыз­ба­с­ын, нобайын келтіремін. Мұнда тек мен емес, мен секілді шеберлерді қасына жиған бір­неше кәсіпкер бар. Тұскиізі төрде ілулі тұра­тын ортада өсіп-өнген маған, менің командамдағы шеберлерге бұл істі іліп әкету қиынға соқпады. Тұскиіздің түр-түрін тігу – біз үшін міндетті іс емес, сүйсіне істейтін шаруа.

– Әңгіме арасында қазақ көп тұра­тын қай ортаға барсаңыз да, тұскиіз­де­рін сұ­рас­тырып, өзгешелігін салысты­рып жүре­тініңізді айтып қалдыңыз. Біздегі тұс­киіз сіз өсіп-өнген өлкеде сақталған бұйымнан өзгеше шығар?

– Мүлдем басқа. Музейден көргенім бол­ма­са, менің қолымда Қазақстан әйелдері қол­данған тұскиіз жоқ. Көбіне ондай бұйым ауыл-аймақта тұратын халықтың қолында бо­лады ғой. Елге жиі келсем де, ауыл жақтар­ды аралап үлгермедім. Есесіне, Ресей қазақ­тары сақтаған екі-үш тұскиізді сұрап алдым. Олар да біздікінен өзгеше. Өмір сүрген ор­тасына сай қазақтардың бұйымдары да өз­ге­ше болған ғой.

– Баян-Өлгейдегі дүкеніңіздің әлеу­мет­тік желідегі жеке парақшасынан шетел­дік туристердің қазақтың ұлттық киім­деріне қатты қызығатынын байқа­дық. Бір турист «Күнделікті киіп жүруге ыңғайлы екен!» деп тақияны сатып ал­ғанын көрдік. 

– Біздің өлкеге көшпенді халықтың салт-дәс­түрін қызықтауға әлемнің әр бұрышынан көп турист ағылып келеді. Бұл – бізге бір жа­ғынан табыс көзі. Екіншіден – төл мә­де­ние­тімізді насихаттауға таптырмас мүм­кін­дік. Жалпы, Моңғолияда әлем туристері көп ке­летін 3-4 өлке бар. Дегенмен Баян-Өлгейде моң­ғолдардан басқа бірнеше ұлт өмір сүріп жат­қандықтан, әрі мұнда көшпенді өмір сал­ты кеңінен насихатталатындықтан, турис­тер бұл өлкені ерекше көреді. Расында, Баян-Өлгейге келген туристердің көшпенді мәдениетке қызығушылығы арта түседі. Тіп­ті, арасында сіз бен біз айтып отырған тұс­киіз­ді тігуді үйреніп алған туристер де же­тер­лік.

– Қай елден келгендер?

– Жапон азаматтары алдымен бізге турист болып келді. Кейін бірнеше рет келіп, тұс­киізді қалай дұрыс тігу керегін үйреніп ал­ды да, өз еліне барып, өзгелерге үйретіп, кәсіп ашып алды. Ал Франциядан келгендер тұскиіздің шығу тарихына қызықты. Турис­тің де түр-түрі бар ғой. Арасында мұғалімдер, ғалымдар да бар. Бірде бір француз ғалыммен танысып, мәдениет турасында көп әңгі­мелестік. Сол кезде ол мені өз еліне осы бұйым туралы бар білгенімді айтуға ша­қырды. Одан бөлек, көшпенділердің түйемен қа­лай көшкенін зерттеу үшін біз жаққа кел­ген жапон ғалымы да Жапонияға шақырды.

– Расында тұскиіз туралы бар білге­ніңіз­ді қағаз бетіне жазып, кітап қылып неге шығармағансыз?

– Жазып жатырмын. Жоғарыда айт­қа­ным­дай, тұскиіз туралы көпшілік біледі, алай­да түпкі тарихынан бейхабар. Мен мұ­ны антропология тұрғысынан зерттеп, кітап етіп шығармақ ойым бар.

– Ендігі меже қандай?

– 2010 жылдан бері зерттеген дерек­терім­ді жиып, ғылыми еңбек етіп шығару. Со­сын тұскиізді қазақ әйелдерінің мұрасы ре­тінде кеңінен насихаттау. Одан бөлек, мұ­ны Қазақстанға кеңінен танытқым келеді. Қа­зақстандағы дүкендерде 2-3 тұскиіз бар, алай­да менің қоржынымдағыдай таңдау жоқ­тың қасы. Біздің дүкенде 100-ге жуық тұскиіз бар. Алматы немесе Астанадан жеке дүкенімді ашсам деймін. Мұнда тұрмаған соң оның жолын әзірге білмеймін. Дегенмен алдағы уақытта әлем туристері қызығатын бұйымдардың түр-түрін осында да алып келгім келеді.

– Іске сәт! Әңгімеңізге рахмет!