Серікбай Қосан: 100 томдық «Бабалар сөзіне» мемлекеттік сыйлық бермеді
Белгілі әдебиеттанушы, ақын Серікбай Қосан теңдесі жоқ 100 томдық «Бабалар сөзін» құрастырушы әрі жетекшілерінің бірі. Ұзақ жыл ескі қолжазбаларды ақтарып, рухани мұрамыздың мыңқатпар сырын зерттеген ғалыммен арнайы сұхбаттасқан болатынбыз.
Архивтегі қолжазбаларды
көп ақтардым
– Мектепті бітірген соң туған жеріңізде бір жыл еңбек етіп, білім іздеп Алматыға келіп, Малдәрігерлік-зоотехникалық институтының зооинженер факультетіне оқуға түскен екенсіз, бірақ соңынан әскерге кетіп, одан оралған соң ҚазҰУ-дың Шығыстану факультетіне түсіпсіз. Бұл күрт өзгеріске не себеп болды?
– Бала кезімде жазушы не ақын болсам деген арман болған. Бірақ оны оқытып шығармайды ғой. Оның оқуы жоқ. Жалпы, әуесқойлық дегенді қабылдамаймын, адам ақын болып туады, Құдай берген дарын болады.
Алматыға келгенде алғаш политехникалық институтқа құжат тапсырып, одан құлап, ауылға қайтқан соң бір жыл түйе бақтым. Сонда көк теңізімен бірге берекесі қашқан елдегі халықтың құбатөбел жағдайын көзбен көріп, жаным ашитын. Жақсылық жасағым келетін. Ол үшін совхоз басқару керек шығар дейтінмін. Сондықтан мал дәрігерлікті оқысам, ел-жұртқа пайдам тиетін шығар деген ой болды. Сөйтіп, келесі жылы Алматыға қайта келіп, Малдәрігерлік-зоотехникалық институтына оқуға түстім. Бір жыл оқыған соң оқуға көңілім толмады. 300 жігіт топырлап жүреміз. Оның үстіне оқу орысша. Тек зертханада тышқандарға ота жасап, соны тексеру ғана қызықты еді. Жақсы ұстаздарымыз да болды. Дегенмен І курстан соң әскерге сұранып кеттім. Қиыр Шығыста азаматтық борышымды өтедім. 1985 жылы әскерден оралған соң оқуымды жалғастырдым, бірақ күннен-күнге құштарлығым азая берді. Сөйтіп, сол жылдың қысында «өз еркіммен босату» туралы өтініш жазып оқудан шықтым. Сосын Алматыда қалып, келер жылдың жазына дейін машина жөндеу зауытында слесарь болып жұмыс істедім. Енді филолог болғым келді, бірақ онда кіл мықтылар оқитын сияқты көрінетін. Жазушылардың өмірбаянына қарасаң шетінен КазГУ-дің Журналистика не Филология факультетін бітірген болып шығады. Содан тартыншақтаңқырап, адамы аздау дейтін филфактың араб тілі бөліміне оқуға тапсырып, сәтімен түсіп кеттім. Араб тілін 5 жыл оқыдым. Біз оқуға түскен жылы «Желтоқсан оқиғасы» болды, оған қатыстық. Біраз қудалаулар болды. Оқудан шығарған сәтті де бастан кештік. Содан бастап ұлт туралы ойлана бастадық. «Өркен» газетіне «Жастар қайда, жариялылық қайда?» деген төрт бөлімнен тұратын көлемді мақаламды бастырдым. Осы жазбам оқырмандар арасында әжептәуір резонанс тудырғаны есімде. Сол кезден бастап ақындыққа бет бұрып, махаббат лирикаларын, азаматтық әуендегі өлеңдерімді жаза бастадым. Энергиясы тасып тұрған жастық шақ қой, біраз өндіріп жазып тастадым-ау деймін.
Оқуды бітірген соң қыздар институтында 5-6 жыл сабақ бердім. О баста іздене бастаған салам тіл тарихы, түркітану еді, бірақ өтпелі кезеңнің қиындығынан оның бәрі аяқсыз қалды. 1998 жылы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына ауысып, таза әдебиеттануға бет бұрдым. Расында, мен сол тұста 34 жаста едім, яғни ғылымға кештеу келдім. Ал институтта Қолжазба және текстология бөліміне кіші ғылыми қызметкер ретінде қабылданып, еңбек ете бастадым. Содан бастап көне қолжазбалармен тікелей айналыстым. Ол ғылым ордасында Заки Ахметов, Серік Қирабаев, Сейіт Қасқабасов секілді атағы алысқа кеткен академиктерден, Ләйла Мұхтарқызы, Шәмшиябану Қанышқызы, Үшкөлтай Сұбханбердина, Шериаздан Елеукенов, Бағыбек Құндақбаев, Мұхамедрахым Жармұхамедұлы, Әбділхамит Нарымбетов, Ақселеу Сейдімбеков, Қабиболла Сыдиықұлы, Жұмат Тілепов, Шәкір Ибраев секілді ғылым докторларынан тәлім алып, ақын Шөмішбай Сариев, жазушы Бекен Ыбырайымов, Нұрдәулет Ақыш секілді ағалармен, сондай-ақ Бақытжан Әзібаева, Райхан Ералиева, Айгүл Ісімақова, Сейілбек Сәкенов, Гүлзия Пірәлиева, Гүлжаһан Орда, Қарашаш Алпысбаева, Тоқтар Әлібек, Амангелді Мұқан, Пәкизат Әуесбаева, Ермек Қаныкей сынды үлкенді-кішілі ғалым әріптестеріммен қанаттаса жүріп, ғылымдағы өз зерттеушілік жолымды қалыптастырдым.
Қолжазба және текстология бөліміне келгенімде алғашқы тапсырмалардың бірі – қордағы бумаларды реттеу, түптеу, құжаттау, сипаттама жасау жұмыстары еді. Сол тұста қолыма Абайдың 1910 жылғы Мүрсейіт Бікеұлы жинақтаған қолжазбасының көшірмесі түсті. Араб графикасымен жазылған бұл қолжазбаны құнығып оқығаннан кейін болар, алғашқы зерттеуім Абайтану бағытынан басталды. Келесі жылы Абайдың «Китаб-тасдиқ» деген қолжазбасы туралы (яғни, кейінгі 38-қарасөз) «Китаб-тасдиқ» және оның текстологиясы немесе абайтанушылар неден қателесті» атты мақалам «Қазақ әдебиеті» газетінің 2000 жылдың 14 қаңтары күнгі санына басылып шықты. «Абайтанушылар неден қателесті» деген тіркесті газет редакциясы қосқан болуы керек, қайтсе де бұл мақалам зиялы қауым арасында серпіліс туғызды. Мен жастық-тәжірибесіздіктен байқамадым, сол кезде Абайды зерттеген алдыңғы буын ғалымдар Абайдың 150 жылдығына байланысты ұлы ақынның жинағын шығарып, мемлекеттік сыйлық алған кезі еді. Сондықтан үлкен кісілер бұл мақаланы қуана қабылдай қоймады. Бірақ кейінгі жазғандарым көңілдерінен шыққан болуы керек, ғұлама ағаларым талай рет қолдау көрсетті. Сол үшін де әдебиет ғылымының алыптармен қатар жүріп еңбек еткеніме, ғылымға келгеніме өкінбеймін. Институт қабырғасында өткен жылдар маған көп нәрсе үйретті.
– М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында жүріп 2005 жылы «Базар жырау Оңдасұлының әдеби мұрасы (Ақындық дәстүр, жанр, поэтика)» атты тақырыптағы кандидаттық диссертация қорғағаныңызды білеміз. Базар жырауды алғаш рет жан-жақты зерттеуші ретінде ақынның әдебиетімізге әсері туралы не айтар едіңіз?
– Қолжазба бөлімінде жұмыс істеп жүргенде Сыр бойы ақын-жырауларының шығармашылығын зерттей бастадым. Кандидаттық жұмысымды шайырлар поэзиясынан – бұрынғы жазба әдебиет өкілдері туралы алғым келген, алайда басшылардың кейбірі «шайыр» деген сөзге тосырқап, ұнатпады. «Шайырлардың бәрін бір кандидаттық жұмыс көлемінде қарастыру қиындық келтіреді, одан да бір ақынды алып, жеке зерттесең жеңілірек әрі пайдалырақ болады» деді. Сонымен Сыр сүлейлерінің ішінде онша зерттелмей, көзден таса қалған Балқы Базар шығармашылығын таңдадым. Жыраудың Ақтөбе өңірінде, Сыр бойында, өзбек жеріндегі өмірі туралы деректер жинадым. Қолжазбаларды ақтарып, ақын мұраларын жинақтай бердім. Бұрын Базар жырау шығармаларын тірнектеп жинап, зерттеген тауелібайлық марқұм Шәрібек Алдашев деген ағамыз. Ол кісі Базар жырау туралы мақалалар жазған, өткен ғасырдың 70-жылдары шағын жинағын шығарған. Осы кісіден соң мен Базар жырау шығармаларын тереңдетіп зерттеп, толғауларын, айтыстарын, шығыстық үлгідегі дастандарын қамтып, үш тарауға бөліп талдап шықтым. Ол Ғылыми кеңес мүшелері – ғалымдар тарапынан өте жақсы бағаланды. Ақырында, 2005 жылы қыркүйек айында кандидаттық диссертациямды да сәтті қорғадым.
Ғылыми атақ алу мен үшін басты мақсат болған жоқ. Одан соң докторлық жұмыс жазамын деп, жыраулар поэзиясының поэтикасы бойынша тақырыбымды бекітіп қойып едім, бірақ 2006 жылы мені Қолжазба және текстология бөліміне басшы қылып қойды. Сол тұста «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында «Бабалар сөзі» атты қазақ фольклорының 100 томдық сериясын шығару басталып кеткен. Мен соған жауапты редактор болып тағайындалдым.
Ескі қолжазбаны ақтарғандардың көбі қайтыс болып кетті...
– «Бабалар сөзі» атты қазақ фольклорының 100 томдығын шығаруға қатысқаныңызды айтып отырсыз. Қазақтың бай ауыз әдебиетінің мол мұрасын сұрыптап дайындауда қандай қиындықтар болды?
– Сол аталған жүзтомдықты 25-томынан бастап баспаға әзірлеуді ұйымдастыру бөлім басшысы әрі жұмыс тобының жетекшісі ретінде маған жүктелді. Мен оған дейін де «Бабалар сөзін» дайындауға қатысқанмын. 2001-2003 жылдары шыққан 5 томдық діни дастандарды дайындауға үлес қосқам. Ол кезде мен «Ежелгі және орта ғасыр әдебиеті» бөліміне ғылыми қызметкер болып ауысқан едім.
Жетекші әрі жауапты редактор болғаннан кейін 4-5 қызметкермен бірге үлкен жұмысты бітіруге барынша атсалыстық. Оның алдында, «Мәдени мұра» аясында 2003 жылдан бастап 10 томдық Қазақ әдебиеті тарихының 2, 3-томына «Түркі-қытай мәдени байланыстары» деген тарауды жазуға қатысып, одан соң орта ғасырлық Алтын Орда кезеңінің үлкен ескерткіші «Нехдж-ул фарадистің» («Жұмақтың даңғыл жолы») атты көлемді қолжазба кітабын зерттеуге кірістім. Оны эмигрант-алшындардың әдеби мұрасы деуге де болады. Бір заманда Әмір Темір шапқыншылығынан кейін Үргеніштен, Хорезм ойпатынан Сирия, Египет жеріне қоныс аударған бұрынғы Кіші жүз елінің ойшыл ғалымдарының есімдеріне Алшын, Кердері деген лақап аттары қосақталып жүретіні бар. Сонымен бірге Дүрбек ақынның «Жүсіп-Зылиха» дастанын, Сайф Сараи өлеңдерін зерттеуге, Жиембет жырау, Әйтеке би мұралары мен өмірі туралы тарауларды жазуға қатыстым. Осы тұста «Классикалық зерттеулер» атты көптомдықты дайындауға да атсалыстым. Түркітану саласы бойынша «Әдеби жәдігерлер» деп аталатын 20 томдық серияны баспаға әзірлеу жұмыстары да қатар жүріп жатты. Осыған орай орта ғасырлық тұңғыш түркі-ислам мемлекетін құрған «Сатұқ Бұғра хан ғазының шежіресі» («Тәзкира-и Бұғра-хан») дейтін көне түркі жазба ескерткішін қазіргі қазақ тіліне аударып, ғылыми мақаласын, алғысөзін жазып, ұсындым. Ол аталған серияның 11-томына кірді. Бұл – менің Әдебиет және өнер институтында жүріп істеген негізгі жұмыстарым.
Бұдан басқа гранттық ғылыми жобалар аясында да көптеген зерттеу жасалды. Мәселен, 2011 жылы тәуелсіздіктің 20 жылдығына орай «Жыраулар поэзиясындағы тәуелсіздік сарындары» дейтін монографиялық еңбекті аяқтап, ұжымдық монография жарыққа шықты. Одан соң «Көне түркі әдебиетінің типологиясы» дейтін бір іргелі гранттық жобаны аяқтап, баспаға ұсындық. Тағы бір маңызды жоба «Евразия түркілері: әдеби-мәдени ықпалдастық (ХІХ-ХХ ғғ)» деп аталатын ұжымдық іргелі еңбек жазылып, баспа бетін көрді. Бұдан басқа «Ежелгі әдебиетті зерттеу мәселелері» деген тағы бір ұжымдық жинақтың тарауларын жазуға қатыстым. Сол сияқты Шыңғыс ханның өмірі туралы көлемі 2 томды құрайтын қолжазба дастандардың мәтінін әзірлеуге атсалысқан едім. Оның ішінде Шығыс Түркістаннан табылған жәдігерлермен қатар, атақты Шәді Жәңгірұлы жазған «Тарихнама» дастаны да осы кітаптарға енген болатын.
Енді «Бабалар сөзі» туралы айтсам, ол – әлемде теңдесі жоқ деп бағаланған жоба. Бұл – қазақтың соңғы 2000 жылда жинақталған бай рухани мұрасы. Сондықтан оны дайындауға қатысқаныма қуанамын. Оны қазақтың мәңгілікке қалатын бірден-бір мұрасы деп ұғамын.
2006-2010 жылдары «Бабалар сөзінің» жауапты редакторы болғаным жоғарыда айтылды. Соған байланысты бітейін деп тұрған докторлық жұмысымды тоқтатуға тура келді. Негізінде, аталмыш 100 томдық фольклор сериясы 2001 жылдан бастап шыға бастады. Тұңғыш жинақтары діни дастандарды жариялаудан басталды, себебі ислам дінінің тарихы туралы, пайғамбардың өмірі жайындағы туындылар бұрын зерттелмеген, тыйым салынған, тың тақырып еді. Сондықтан оларды 5 том болып жарыққа көрді. 2003 жылы «Мәдени мұра» бағдарламасы қолға алынғанда институт ғалымдарының осы бастамасын Елбасы маңындағы идеологтар іліп алып кетті де, жүре бастаған жұмысты қайтадан басынан бастауға мәжбүр болдық. 2003 жылдан 2005 жылға дейін «Бабалар сөзінің» 24 томы жарыққа шықты. Сол кездегі көптомдықтың жауапты редакторы – Бақытжан Әзібаева апайымыз денсаулығына байланысты ол жұмыстан бас тартты. Мені демалыста жүрген жерімнен институт директоры, академик Сейіт Қасқабасов ағамыз жедел шақыртып алып, осы жұмысты жалғастыруға ұсыныс жасады. Одан соң мен «Бабалар сөзінің» 62 томына дейін басшылық жасадым. Мен тарап кеткен жұмыс тобын қайта құрып, аз ғана жас мамандармен бірге кездескен қиындықтарға қарамай, өзіме тапсырылған міндетімді атқарып шықтым. Әрине, оңай болған жоқ. Сол кезде академияда жөндеу жұмыстары болып жатты. Көшіп-қонып жүріп ескі қолжазба парақтарына үңілумен талай уақыт өткіздік. Суық жерде еңбек етудің салдарынан сырқатқа шалдыққан кезіміз де болды. Соған қарамастан жыл сайын «Бабалар сөзінің» 10 томын әзірлеу керек болды. Тобымызбен Ұлттық кітапхананың сирек қорындағы, Әдебиет және өнер институтының қолжазбалар қорындағы материалдарды ақтарып, том-том шаң басқан қағаздардың ортасында отырдық. Оның бәрі соғыс кезінде сырқаттанған, өкпе ауруына шалдыққан ақсақалдардың қолымен жиналған, дұрыс сақтау шаралары жасалмаған, вирустары көп қауіпті жазбалар еді. Сондықтан бұл саладағы кісілердің көбі ерте қайтыс болып кетті. Марқұм ұстазымыз Үшкілтай апай, Қабиболла ағай, менің достарым Тоқтар Әлібек, Қарашаш Алпысбаева, Бақыт Әбжет – бұлардың бәрі қолжазбаның зияны тиген адамдар. Қожазбалардың зардабын тартудан өзге, оны оқудың өзі оңай емес. Жазылғанына ғасырдан аса уақыт өтіп, тозып кеткен қолжазбалардағы сауатсыз жазылғандықтан түсінуі қиын қолтаңбаларды, сол сияқты ескі сөздері көп, тілі ауыр, Орта Азиялық түрки тілінде жазылған жазбаларды игеру – кез келген ғалымның қолынан келе бермейтін мехнатты шаруа. Олардың бәрін оқу үшін тәжірибе жинақтау керек, жастарды үйрету қажет. Көне мәтіндерді өңдеп, қателерін редакциялап, емлесін қалыпқа түсіріп, ғылыми түсініктеме жазу керек. Оған кісі есімдеріне, жер-су аттарына түсініктеме беру, жинаушылар туралы мәлімет беру, шығарманың өзі туралы ғылыми сараптама жазу, т.б. жұмыстарды қосыңыз. Мұның бәрі белгілі деңгейде ғылыми дайындықты қажет етеді. Міне, осылардың бәрін қарап, редакциялап, баспаға ұсынуға дейінгі жұмыстарды қадағалап отырдым.
40 томдай еңбекті жанымда ылғи бірге жұмыс істеген марқұм ф.ғ.к. Қарашаш Алпысбаева, өзімнің шәкірттерім Алмас Оралбек, Нұржұма Елесбай, Тоғжан Әкімова, Жанат Салтақова, Насихат Мүрсәлім, Элмира Сманова, Гүлайым Иманалиева, т.б. ғылыми қызметкерлермен бірге дайындадық. Ілгері-кейінді бұл жауапты жұмыстарға ф.ғ.к. С.Сәкенов, П.Әуесбаева, Ж.Сайлауқызы, А.Әлібекұлы, А.Тойшан, Д.Жахан, Қ.Орынғали, Б.Тұрлымбеков, Қ.Тастанов сынды азаматтар атсалысқанын айту парыз. Олардың арасында бірнеше томға не белгілі бір жанр бойынша қатысқандары бар, келімді-кетімді қызметкерлер де болып тұрды. Басшылықтың ұсынысымен, 62-томнан кейін жетекшілікті досым Тоқтар Әлібекке тапсырдым. Ол 63-томнан бастап, қалған томдарды аяқтап шықты. Сөйтіп, 10 жылға созылған «Бабалар сөзі» топтамасы 2013 жылы бітіп, барлық томдары «Фолиант» баспасынан жарық көргені мәлім. Ал 2016 жылы осы аталған «Бабалар сөзі» 100 томдық фольклор сериясы мемлекеттік сыйлыққа ұсынылды. Мен де сол ұжымның қатарында бесінші болып іліккенмін. Әрине, «бұл әлі жас қой» деген адамдар да болды, бірақ Ғылыми кеңесте Серағаң бастаған үлкен ғалымдар «Серікбайдың еңбегі сіңді, ұсынылсын» деп шешім шығарды. Бірақ бұл ұжым болып атқарған үлкен маңызды жобаға сыйлық берілмеді. Сол кездегі Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлы басқарған комиссия мүшелері 100 томдық «Бабалар сөзі» сериясын «Мемлекеттік сыйлыққа лайық емес» деген шешім қабылдады.
«Қорқыт ата» кітабын түпнұсқадан аударғым келді
– Алматыда беделді ғылыми ортада еңбек етіп жүрсеңіз де ана бір жылдары туған жеріңіз – Сыр бойына қоныс аударып, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында бірталай мәдени іс-шаралардың өтуіне мұрындық болып, зерттеу жұмыстарын жүргізіпсіз. Сол туралы айта кетсеңіз?
– Жалпы, ғылымның жолы қиын, бұралаң жол. Оқу-білімді қазақ «инемен құдық қазғандай» дейді ғой. Сонау 90-жылдардың аяғында Ұлттық ғылым академиясын сол кездегі басшылық таратып жіберді. Сөйтіп, сол кездегі тоқырау ғылымға үлкен қасірет әкелді. Ғалымдардың тұрақты жалақысы болмады. Тіпті, былтырға дейін ғалымдардың базалық жалақысы болған жоқ. Тиіп-қашып тиын-тебен алып жүрді, гранттық жобаларды ұтып алса, мемлекеттік тапсырыс болса содан түскен нәпақаны қанағат қылды. Соның кесірінен ғалымдардың көбі жоғары оқу орындарына, шетелдерге немесе басқа салаларға кетіп жатты. Әсіресе, гуманитарлық ғылымдар саласы күйрегендей күй кешті. Әрине, өмірін ғылымға арнаған жанкешті ғалымдар болды, солар барлық жағдайға көніп, ғылымды дамытуға аз да болса өз үлестерін қосты деп ойлаймын.
2016 жылы менің гранттық жобаларым өтпей қалды. Керемет тақырыптар болатын. Тұралап жатқан ғылыми ортада біреудің аз-кем несібесіне ортақтаспайын деп, сол кездегі Қызылорда облысының әкімі Қырымбек Көшербаевтың шақыруын құп алдым. Ол 2017 жылдың басы еді. Сөйтіп, отбасыммен отарбаға отырып Сыр бойынан бір-ақ шықтым. Ол жерде жағдайымды жасады. 3 бөлмелі қызметтік үй берді, ыңғайлы жұмыс та берді. Қаланың сол жағалауында бұрын Қызылорда астана болған жылдардағы Қазаткомның ғимаратын қайта салдырған екен, жаңадан ашылған мекеменің алғашқы қызметкерлері қатарына қосылдық. Мұндағы «Рухани жаңғыру» орталығында «Ғылыми қазына» деген бөлім болды, соның жетекшісі болдым. Сол арада 3 жыл қызмет атқардым. Бірақ жұмысты үлкен басшылар қолдағанымен, бергі жағындағылардың жүйесінде кемшілік көп болды. Мен 20-30 жоба ұсындым, соның үшеуі ғана қаржыландырылды. Алғашқы жоба аясында «Қорқыт атаның даналық сөздері» атты кітап дайындадым. Ол Германияда, Дрезден қаласында сақталған «Дедем Қорқыт кітабындағы», «Аталар сөзі» қолжазбасына енген сөздері, ел есінде қалған қанатты сөздерден құралған. Оны қазақша, орысша, ағылшынша әзірлеп, Қорқыт әулиеге қатысты 20 шақты аңызды жинап, Қорқыттың еліміздегі кәсіби суретшілер салған картиналармен безендіріп, алғысөзін өзім жазып баспадан шығардым. Қорқыт атаны Сыр бойының паспорты десе болады, Қызылордада оған қатысты атауларға келсек, Қорқыт ата атындағы университет, Қорқыт ата әуежайы, Қорқыт ата атындағы жыраулар мектебі, Қорқыт ата атындағы көше немесе «Қорқыт сауда үйі» деп жалғасып кете береді. Қорқыттың үлкен мұрасы – Қорқыт ата кітабын түпнұсқадан аударамын деген мақсат болды, бірақ ол арманыма жете алмадым.
Одан кейін атақты Сыр сүлейі, «Шаһнама» секілді әлемге танымал туындыны қазақша сөйлеткен ақын Тұрмағамбет Ізтілеуұлының 20-30 жылдар арасында жинақтаған ауыз әдебиеті үлгілерін, орталық ғылыми кітапханада сақталған өз қолымен жазылған қолжазбасын түпнұсқадан бүгінгі қазақ қарпіне түсіріп, Қармақшы ауданы әкімдігінің қолдауымен үлкен кітап етіп шығардым.
Үшінші жұмыс – «Сыр бойының сакральді ескерткіштері» үлкен ғылыми жоба аясында 3 жылда Сыр бойындағы бүкіл көне қалаларды, қамал-бекіністерді аралап, Түркістаннан Қорқыт атаға дейінгі, Ақиректегі Арыстан баптан Шәуілдірге дейінгі аралықтағы өмір сүрген үлкен-үлкен ғұламалар – ахун-ишандар, батырлар, билер, хандарға қойылған тарихи-мәдени ескерткіштер туралы деректерді жинақтап, «Мифтер, аңыздар, хикаттар» деген атаумен кітап қылып бастырдық, сонымен бірге оны дикторлардың оқуымен арнайы дискіге жазып шығардық. Мұның үшеуі де сол кездегі облыс әкімінің алғысөзімен, біздің ғылыми түсініктемемізбен 2019 жылы жарық көрді. Мұнан басқа да маңызды жобалар бар еді, бірақ 2019 жылы жаһанды шарпыған пандемияның кесірінен жұмысты тоқтатып, 2020 жылдың тамызында Алматыға қайтуға тура келді.
– Әдебиеттануда мәтінтанушы ғалым ретінде көп жұмыс жасадыңыз. Айтыңызшы, біздегі мәтінтану ғылымы қай деңгейде? Неге бізде кейбір тұлғалардың «жаңадан табылған шығармалары» жөнінде жиі айтыс-тартыс болып жатады? Әлде тұлғаны қолдан жасап жіберушілік дертіне ұшырағандар әлі көп пе? Олардың ғылым тұнығын лайлауында не мақсат бар?
– Мәтінтану ғылымы Қазақстанда кештеу дамығаны рас. Онымен айналысатын адам да аз. Оны игеру үшін көне қолжазбалармен айналысу керек. Ол үшін бұрынғы және қазіргі, әртүрлі тілдегі, қолжазбалардағы мәтіндерді салыстыра оқып, сараптап, талдай білу қажет. Оның өзіндік ғылыми принциптері бар.
Әдебиет және өнер институтындағы үлкен ғалымдардың ішінде Орталық Азияда кезінде әдеби тіл ретінде болған, шартты түрде шағатай деп аталатын ескі түркі тіліне біршама жүйрік, майталман маман деп Мақсұт Шафиғи атамызды айтар едім. Ол кісі әдебиет институтында ұзақ жыл бойы еңбек етті. Айтыстар, ертегілер, батырлар жырлары, 70-80-жылдары жарық көрген көптеген кітап сол кісінің көшіріп, дайындауымен шықты.
Әдебиет институтының өз жеке қолжазба қоры бар және Қолжазба және тестология бөлімінде мәтінмен айналысатын санаулы маман жұмыс істейді. Бірақ олардың бәрі бірдей мәтін зерттеумен айналысады деп айтуға болмайды, тек белгілі бір ғылыми жобаларға байланысты айналысуы мүмкін немесе өздері таңдаған қолжазбаларға байланысты зерттеу жұмыстары болады. Әрине, мәтінмен кәсіби түрде айналысатындар бар шығар, бірақ оларды біле бермейміз. Көп көріне бермейтін ондай адамдар өзімен-өзі архивтерде, кітапханалардың сирек қорларында отырады. Бұл салада өзім жақсы білетін, сыйлайтын ғалымдардың қатарында Әшірбек Муминовты айтуға болады. Үлкен ғалым, профессор. Көне қолжазбалардың майын ішкеннің бірі. Одан басқа Шығыстану институтында, әр облыстағы кейбір музейлерде мамандар кездесіп қалады. Мәселен, Оралда Қазыбек Құттымұратұлы ініміз құлпытастарды оқуға, қолжазбатануға, мәтіндерді қазақшалауға көп еңбек сіңіріп жүр. Ол да біздің тарихымызға, мәдениетімізге қажет нәрсе. Сонымен қатар Атырау, Маңғыстау жағында Сайфулла Моллақанағатұлы, Нұрлан Құлбай деген азаматтар осы бағытта көп жұмыс атқарғанын білемін.
Жалпы, мәтінтану – қиын мамандық. Мәтіндерді салыстыру, оның қай кезде жазылғанын анықтау, қолжазба авторын, қолтаңба түрін, лексиконы мәтін жазылған кезге сәйкес келе ме, жоқ па, соны талдау, жасандылығын не түпнұсқалылығын анықтау дегендер оңай емес. Соңғы 30-40 жылда халық әдебиеті мен музыкалық мұралардың авторларын қолдан жасау, жасанды қолжазбаларды қолдан көшіріп, елге тарату, кітап қылып шығарушылар елдің есін шығарып жіберді. Оны ғылыми тұрғыдан дәлелдеп бергеніңнің өзінде мойындамайтындардың мақсаты не? Қолдан жалған тарих, жалған шығармашылық өмірбаян жасау ма? Тәуелсіздіктен бергі жерде жарыққа шыққан жұртқа белгілі кейбір «тарихи» еңбектер, мысалы, «Түп-тұқияннан өзіме шейін» атты күмәнді кітап туралы немесе Қожаберген жыраудікі, Сегіз серінікі делінетін шығармалардағы мәтіндердің жасандылығы жайында талай рет дау туып, мәтінтанушылар оларға өз бағасын берген. Бірақ соған құлақ асып, ғылыми төрелікті құптағысы келмейтіндер де аз емес. Десе де, оларға мәтінтанушылар өздерінің ақиқат шешімін айтты. Ақ-қарасын анықтап берді.
Ғылым сөзі адамның шабыты келгенде жаза салатын шығарма емес, ол үздіксіз ізденудің, ұзақ та терең зерттеудің нәтижесі. Бұл орайда Абайды көбірек оқу керек. Тұжырымдай айтқанда, сауатты ел болғымыз келсе, ғылым үйреніп, ғылым сөзін түсінуіміз керек!
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан –
Ахмет ӨМІРЗАҚ
