Фольклорлық туындыларда да ақпарат бар...
Фольклорлық ақпараттың бір сиқыры барын естен шығармау керек.
Фольклорлық мәтін мен өмірлік ақпараттар қаншалықты сәйкеседі деген сұраққа фольклортанушылар көптен бері жауап іздеп келеді. (В.Пропп [2021: 3-5] и Б.Путилов [1994: 3-4]. Бұл өзі – қызық тақырып. Өмірлік ақпараттар мен батырлар жырындағы немесе ертегідегі ақпараттар бірдей болуы мүмкін бе? Егер бірдей болмаса, онда фольклордағы оқиға несімен тартымды? Өмірде болған, бірақ деректері мен айғақтары ұмытылған тарихи шындықтардың фольклордағы баяндалуында қандай ақиқат бар? Әсте, фольклорда өмірде болған тарих сол күйінде қайталанбайды. Есте жоқ ескі заманда болыпты-мыс деген оқиға идеяға бағындырыла көркем сипатталады да ұрпақтың санасына қозғау салып, жанын тебірентеді.
Сол үшін де халық фольклорлық жаратындыларды бірінен-бірі іліп әкетіп, ұрпақтан-ұрпаққа ұластырады. Қалай? Қайтіп? Міне, осы сұрақтарға жауап іздегенде, фольклорлық ақпараттың бір сиқыры барын естен шығармау керек. Ол сыйқыр ауызша айтылуында жатыр. Ауызша айтылатын ақпараттардың қатысымдық (коммуникативтік) белсенділігін, тартымдылығын, нақ осы шақта айтылып, тыңдалатынын ескерсек, (басын бастап қойып, соңын кейін айтпайды, бастаған соң міндетті түрде аяқталғанша үзбей айтады) уақиға баяғыда емес дәл осы қазір болып жатқандай қабылданатыны рас. Оның үстіне айтылымның пәрменділігі, ықпалдылығы айтушыға да, тыңдаушыға да байланысты болатыны – фольклорлық ақпаратқа тән сипат.
Бұл тұста фольклорлық ақпараттың ғасырлар бойы әр ұрпақтың жадының сүзгісіне, танымының таразысына салынатынын, осы сүзу мен таразылау барысында мәтіндегі ақпараттардың өңделетінін, сығымдалатынын, сөйтіп қоғамдық сананың қабылдау сынынан өтетінін ескермей баға беру, қорытынды жасау – асығыстық болады. Мұндайда алқаманның фольклорлық ақпаратты қабылдау қабілет-қарымын да есте ұстаған жөн. Фольклорлық ақпаратты қабылдаған қоғамдық сана оны өзінің қажетіне қарай қайта айтқанда мәтіннің пішіндік өзгеріске түсетіні, сөйтіп бір оқиғаның желісі бірнеше нұсқада пайда болатыны да (нарратив) халық мұрасының ауызша жаратылып, ауызша таралуының өзіне тән табиғи заңдылығы екені де – есте ұстарлық шындық. Осыған байланысты С.Қасқабасов «Ертекші және оның мәтіні» деген мақаланың төлиесі В.Гацактың бір ертекшіден әр кезде жазып алынған бір ертегінің әртүрлі нұсқасын салыстыра зерттегенде жасаған: «...ертегіні қайта айтқанның өзінде де ертекші сол қаһарманды өзгертпейді. Сондай-ақ ертекші сюжетіне де ешбір сапалық өзгеріс енгізбейді» деген қорытындысына орай: «Ал енді осы қорытынды қазақ ертегілеріне, ертекшілеріне сәйкес келе ме?» деген қарсы уәжді сұрақ қояды да, бұл да алдағы зерттеушілердің назарында болатын ғылыми нысан екенін айтады. (Қасқабасов 2009:113) Шындығында, фольклордағы айтылған ақпараттар ешбір өзгеріссіз сол қалпы қайталануы, тасқа басылған мәтіннен ауытқымауы жазба мәдениетпен сусындаған елдің салтында болар. Бірақ қазақ секілді ауызша айту машығымен ауызданып, сол машықты биік өнер деңгейіне көтерген халықтың ертегілері мен жырларының өзін дәл сол қалпы қайталап қана қоймай, көркемдік сапасын арттыру үшін өз жанына кейіпкер де, оқиға да қосатыны – табиғи әдет. Тағы бір назарда болатын ақиқат – бұрынғы фольклорлық жаратындыларды айтушыдан жазып алғандар тек оның қаріптік нұсқасын ғана қағазға немесе дауысын ғана таспаға жазып алды. Негізінде, ауызша туған жаратындының ауызша айтылып жатқандағы айтушының қимыл-қозғалысы, тыныс алуы мен дем алуы, ым-ишаралары жазылмай қалады. Сондай-ақ айтушы мен тыңдаушы арасындағы қашықтық та ескерілуі тиіс. Олай дейтініміз алыста тұрған айтушы ақпаратының тыңдаушыға ықпалы жақын отырып айтқан айтушы ақпаратының әсеріндей болмайды. Жақын жерде шабыттана айтып отырған айтушы мен жан тәнімен біріле тыңдап отырған тыңдаушы арасындағы биоөрістік алмасу ақпараттың әсерлілігін арттыра түседі. Ауызша айтылған мұраның бұл белгілері көрген немесе естіген жанға болмаса, басқаға сол қалпында дәл жетпейді. Сөйтіп, зерттеушілер фольклорлық ақпараттың тек тасқа басылған қаріптік жазынын немесе таспаға түсірілген дыбыстық айтынын ғана қанағат тұтады. Соның салдарынан ауызша айтылған фольклорлық ақпараттың өзіне тән ерекшелігі зерттеушілер тарапынан толық ашылмай қалады. Бұдан өзге фольклорлық туындының табиғатына тән және оны зерттеуге тиіс тағы бір құбылыс қазақ фольклортанушыларының назарынан тыс қалып келеді. Бұл фольклордың жиналуы жариялануына да қатысты. Бұрын айтылып кеткен жаратындыны кейінгі ұрпақ өз замандастарына айтады. Әлбетте, ол бұрынғы айтылған ақпараттарды сөзбе-сөз, дәл сол қалпы, түпнұсқадан айнытпай айтпайды. Есінде сақталғанын ғана жеткізеді, болмаса өз тарапынан тағы да жетілдіре баяндайды. Міне, осы кездегі ақпараттық өзгерістер заман өзгеріп, құндылықтар ауысқан кезеңдерде үнемі жаңғырып отырады. Демек, фольклордағы ақпараттық жаңғыру да арнайы зерттеуді қажет етеді. Тағы бір назарда ұстайтын және арнайы зерттеу нысанына айналдыруға болатын фольклорлық ақпараттар қызметінің бірнеше құрамдатын (компонентін) атап өткен абзал:
а) жаратылыс, адам мен табиғат, адам мен қоғам, жанды және жансыз әлем сырларынан хабардар ету, яғни дүниетанымдық қызметін; ә) әрекетке ұмтылдыру, нәтижеге жетуге жұмылдыру, яки прагматикалық қызметін; б) сұлулық сырлары мен сипатын ұғындыру, басқаша айтқанда, эстетикалық қызметін; в) жақсыны үйрету, жаманнан жирендіру, өнеге беру яғни этикалық қызметін зерттеу қызықты да қажетті деп білеміз. Жоғарыда айтылғандардың арасынан фольклорлық ақпараттың әрекетке ұмтылдыру, нәтижеге жетуге жұмылдыру, Ахмет Байтұрсыновша айтсақ, «әлеуметке дегенін істетуге» (Байтұрсынов 1989:223) жетелеу қызметін замансөз (публицистика) атқарымымен (функциясымен) байланыстыра қарастыру арқылы да фольклор табиғатын тани түсеріміз анық.
«Фольклордағы «тарихи жад» туралы жазбалар» деген зерттеуінде С.Неклюдов былай дейді: «Өзімізге бұрыннан белгілі, фольклорлық мәтінге «ежелгі дәуірлердің жаңғырығы» деп қарау ғылыми фольклористика туа бастағаннан-ақ бар болатын. Алайда неғұрлым алыстаған сайын, дәстүр бізге өткен өмір туралы ақпарат беріп қана қоймай, көбінесе мифологиялық тамыры бар қоғамдық сана матрицасын жеткізетіні соғұрлым айқындала түседі (анығырақ айтқанда, матрица деректері бойынша бейнелі түрде сұрыпталған және құрылымдалған тарихи естеліктер. (Неклюдов. 2007: 77-86) [салыстырыңыз: Байбурин, 1983:8; Левинтон 1984 : 231-232] Шындығында, «Махабхаратадағы» Құрықшатыр майданы, «Илиададағы» Троян шайқасы, армян эпостарындағы Халифатқа қарсы Сасун көтерілісі, қазақ батырлық жырларындағы қалмақтармен айқастар, т.б. бір замандарда өмірде болған тарихи оқиғалардан елес берсе, кейбір кейіпкерлердің аты тарихта болған тұлғалардың есімін (Қобыланды, Абылай, Жәнібек, Райымбек, Жиренше, т.б.) еске түсіреді. Фольклорлық ақпараттардың болмысында бір ғана оқиға емес сол секілді сандаған типтік оқиғаның жиынтығы, бір кейіпкер емес, соған ұқсас ондаған кейіпкердің типтік бейнесі тұратындықтан да олар өміршең. Яғни, бір-біріне ұқсас кішігірім бірнеше ақпараттың бір арнаға тоғыстырылуынан типтік ақпарат пайда болады да, ол шындық санатында қабылданады. Ертегідегі, хикаядағы, хикаяттағы, әфсанадағы, аңыздардағы ақпараттар – талай жерде сан мәрте қайталанған, сан ұрпақ басынан кешірген ұқсас оқиғалардың бір арнаға тоғытылған тұнбасын айқындайды. Ол тұнба – айтушының тыңдаушыға жеткізбек болған негізгі ойы, түпкі идеясы. Осы негізгі ой, түпкі идея желісіне тізілген ақпараттар тізбегі бірінен соң бірі тыңдаушыны қызықтырады. Фольклорлық ақпараттар адамның сезіміне, жан дүниесіне ықпал еткеннен бұрын, оның санасына, ақылына әсер етуді көздейді. Сезімге бөлегеннен бұрын, ойландырғанды мұрат тұтады. Сүйсінткеннен бұрын таңғалдырғанды, тамсандырғаннан бұрын ақылға салдырғанды құп көреді. Эстетикалық тағылым екінші орынға шығады да, ақпараттық таным бірінші орынға көтеріледі. Ондай фольклорлық ақпараттар атқаратын қызметіне, мазмұндық ерекшелігіне, жанрдағы қолданылысына қарай ерекшеленеді.
Фольклорлық ақпаратты жанрлық-сатыланбалық (стадиалық) қолданысына қарай мифтік ақпарат, ертегілік ақпарат, хикаялық ақпарат, хикаяттық ақпарат, аңыздық ақпарат және тарихи аңыздық ақпарат, өлең-жыр ақпараттары деп бөліп қарастыруға болады.
Сағатбек Медеубекұлы,
филология ғылымдарының
кандидаты