Ауру – астан...

Ұлттың денсаулығы – табысты болашақтың негізі. Алайда адамдар ауырып ем іздегенше ауырмайтын жол іздеуге онша мән бермейді. «Ауру – астан» дейміз. Бірақ қандай астан екенін анық білмейміз, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының дерегіне сүйенсек, дерттің 80 пайызы белгілі дәрежеде дұрыс тамақтанбауға байланысты екен. Әсіресе, фастфуд пен газдалған, тәтті, энергетикалық сусындардың зияны ұшан-теңіз. Ғалымдар қанша дабыл қақса да, халық қауіпті өнімдерден бас тартпайды. 

Статистика бойынша әлем халқының 80 пайызы асқазан-ішек жолдары ауру­ларына шағымданады екен. Асқазанға зиян тағамдарға газдалған тәтті сусындар, фас­тфуд өнімдері (лаваш, шаурма, фри, бур­гер), шала піскен ет өнімдері (шұжық, со­сис­ка­лар, консервілер), жылдам әзірленетін сор­па, кеспелер («Доширак», «Роллтон» т.б.), дайын соустар, майонездер, дәмдеуіштер жатады. Атал­ған тағамдардың құрамында зиянды май­лар, қоспалар, химикаттар, тұз, қант, «Е»-консерванттар мөлшері өте көп.

Халықаралық HBSC ғылыми орталығы қазақстандық мектеп оқушыларына зерттеу жүргізген. Зерттеу 806 мектепті қамтыған. Сауал­намаға 11, 13 және 15 жастағы 6,5 мың­нан астам оқушы қатысқан. Сөйтсек, бала­лар­ды қатты алаңдататын мәселенің бірі се­міздік екен. «Әлемдегі әрбір 5-бала, рес­пуб­ликадағы әрбір 12-бала артық салмақтан зар­дап шегеді», – дейді орталық мамандары. Сарап­шылар Қазақстанда жасөспірімдердің бес­тен бірі немесе 17 пайызы күн сайын құ­ра­мында қанты бар сусын ішсе, әрбір төр­тінші жасөспірім тәтті жейтінін анықтаған.
Жалпы, дамыған елдерде семіздікті ем­деу­ге денсаулық сақтау саласына бөлінген қар­жының 10 пайызы жұмсалады. Осыдан он жыл бұрын АҚШ сенаторлары конгресте «Артық салмақ ұлттық қауіпсіздікке қатер төн­діріп тұр» деген мәселе көтерді. Өйткені се­міздік түрлі ауру туғызып, баланың ой-өрі­сін шектейді, жұмыс істеу қабілетін күрт тө­­­мендетеді. Қазақ тағамтану академиясы ке­шенді зерттеу жүргізіп, «Қазақстан бала­ла­рының 11 пайыздан астамы семіздік дер­ті­не шалдыққан» деп тұжырды.

Мамандар қазақстандықтар қант, тұз, ұн қо­сылған тағамдарды көп тұтынатынын ай­тып дабыл қағып отыр. Бұған өндіру­ші­лер­дің тәтті сусынға қантты қосуы да себеп. Қант адамның тәбетін ашады да, нарықта өтім­ді болады. Қазақстанда қантты тұтыну на­рығының көлемі – шамамен 500 мың тон­на. Халықтың қажеттілігі 245 мың тонна бол­са, сусын өндірісіне – 155 мың тонна, кон­дитерлік өнімдер дайындауға 100 мың тон­на кетеді. Яғни, тәтті сусынға сұраныстың артуы құмшекерді тұтыну көлемін де ұл­ғайт­қан. 

Қантты сусынның басқа да зияны бар­шылық. Ол ағзада зат алмасу процесін бұ­зып, көмірқышқыл мен майдың жиналуына, тұз-электролиттік тепе-теңдіктің ауыт­қуы­на, қан құрамында холестериннің көбеюіне әкеп соғады. Тәтті сусынды көп ішетіндер ара­сында жүрек-қантамыр аурулары да мо­лынан ұшырасады. Гарвард университетінің про­фессоры Васанти Маликтің сөзінше, адам қантты сусынды күнделікті тұтынса, жасына жетпей өлу қаупі 21 пайызға дейін өсуі ықтимал. Қазақ Тағамтану академия­сы­ның президенті, академик Төрегелді Шар­ма­новтың: «Қант деген қазақтың табиғатында бол­маған. Біз оның орнына сүтті пайда­лан­ған­быз. Мен көпшілікке бие сүтін ішуді ұсы­намын. Бие сүті адам ағзасының қуатын арт­тырады. Оның құрамында ағзаға зиянды өнім­дер жоқ. Бие сүтін «Тәңір ұсынған су­сын» деп айтар едім» дегені бар. Осы орайда тақ­ырыпқа байланысты сала мамандарына хабарласып, пікірлерін білген едік. 

Гүлнәр ТҰРДЫНОВА, 
ҚР ПІБ МО аруханасының Салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығының жоғарғы санатты әдіскер-дәрігері:

Қазақстандықтар тұзды көп қолданады

– Әлем бойынша дұрыс тамақтану күр­де­лі және өзекті мәселеге айналып отыр. Қа­зір халықтың басым бөлігі қайта өңделген та­ғамдарды көп қолдана бастады. Мәселен, та­биғи таза еттің орнына шұжық, қақталған, сүр­ленген ет өнімдерін, жеміс, көкөністердің кон­сервіленген түрлерін, фастфуд өнімдерін, жар­тылай фабрикаттарды жиі тұтынады. Мұн­дай өнімдердің ағзаға пайдасынан гөрі зия­ны көп. Қайта өңделген тағамның дәмін жақ­сарту мақсатында олардың құрамына өн­дірушілер үш негізгі ингредиент – қант, май, тұзды өте көп мөлшерде қолданады. Бұл азық-түлік бизнесін дамытудың бір жо­лы болып отыр. 
Қант, май, тұз ауыз қуысына түскенде ми­дың ләззат алу орталығын қоздырады да, адам­ды осы өнімдерді қайта тұтынуға тар­тып тұрады. Өкінішке қарай, бүгінде адам­дар­дың тамақтануға деген көзқарасы өзгер­ген. Егер табиғат заңы бойынша тамақты ағ­­­­заның тіршілігін қамтамасыз ету үшін ішіп-жейтін болса, ал қазір адамдар тамақ ішу үшін өмір сүретін болып кетті. Яғни, та­мақты ләззат алу үшін ішеді, «Өзімді қан­дай дәмді, тәтті тамақпен еркелетсем екен» деп ойлайды. 
Тәтті сусындар, жоғары сұрыпты ақ ұн­нан жасалатын печенье, торт, вафли сынды кон­дитерлік өнімдер адам ағзасына түскен­нен кейін қандағы қант деңгейін жоғары кө­теріп, ұйқы безіне салмақ түсіреді, инсу­лин гормонының синтезін күшейтеді, ол өз ретінде тәбетті ашып, адамды тағы да тамақ ішуге итермелейді. Тамақтану саласындағы кәсіпкерлер фастфуд өнімдерінің жанына қ­о­сып неліктен газды, тәтті сусындар ұсы­на­ды? Өйткені адам оларды ішкен сайын та­ғы да іше бергісі келеді. 
Таңнан кешке дейін кеңседе жұмыс іс­тейтіндерде қимыл-қозғалыс аз бол­ғандық­тан энергияны да аз шығындайды. Ал ағзаға түскен қант көп калория береді, ол шығындалмаса майға айналып, қорға жи­налып, артық салмаққа душар етеді. Бара-бара мұндай семіздікпен 2-типті қант диа­беті, жүрек-қан тамыры ауруына алып ке­леді. 
Бүгінде кондитерлік өнімдерге сұраныс жо­ғары, дүкендерде ығы-жығы халықты жиі кез­дестіреміз. Мәселен, көшеде кетіп бара жат­қан адам тәтті тоқаштың, бәліштің иісіне елі­тіп, ағзада шартты рефлекс жұмыс істеп, амал­сыз оларды сатып алады. Одан бөлек, өмір салтымыз өзгерді, жанталасқан заман бо­лып кетті. Әсіресе, жастар түскі үзілісте тез дайындалатын немесе дайын пісірілген та­ғамдарды сатып алып тез тұтынып жа­тады. Немесе жеткізу қызметіне жүгініп, та­­­­маққа тап­сырыс береді. 
Өнімдер неғұрлым көбірек қайта өң­дел­се, соғұрлым құрамындағы пайдалы дәру­мен­­дер, минералдық заттар мен т.б. био­ло­гия­лық белсенді заттардың мөлшері күрт азая­­ды. Сонымен қатар олардың дәмін, түсін, хош иісін, консистенциясын жақсарту, сақ­талу мерзімін ұзарту үшін әртүрлі химиялық қос­палар (бояғыштар, дәмдеуіштер, кон­сер­ванттар) қосылады. Мәселен, натрий глу­та­ма­ты бара-бара тәуелділікті тудыру мүмкін. Мұ­ның бәрі әрине, денсаулыққа зиян. 
Неліктен адамдар қайта өнделген та­ғам­дарды жиі тұтынады десеңіз, оның тағы бір се­бебі маркетингтік трюктер дер едім. Са­ты­лымда мұндай өнімдер қызылды-жасылды, көз­дің жауын алатын қаптамада, дүкен сө­релерінде көзге түсетін орында орналасуы, әр­түрлі акциялар да адамның жиі сатып алуы­на әсер етеді. 
Жалпы, тамақтануға қатысты интернет­те ақпарат өте көп. Тек олардың дұрысын таң­дай білсеңіз болғаны. Осы ретте оқыр­ман­дар ресми мекемелердің сайттарындағы тек­серілген ақпараттарға жүгінсе деймін. Дұ­рыс тамақтануға байланысты пайдалы кеңес­ті біліктілігі жоғары дәрігерлерден, нут­рициолог, диетолог мамандардан алған жөн. Нутрициологтармен диетологтардың айыр­машылығына келетін болсақ, нутри­цио­логия – жалпы тамақтану туралы ғы­лым. Қазір нутрициологтар көбейіп кет­ті, та­мақ­тану бойынша қысқа оқыту курс­­тарын өтіп, өздерін маман ретінде са­най­ды, олар­дан аулақ болған жөн. Ал дие­то­логия тамақ­тану­дың емдік бағытын да қа­рас­тырады, яғ­ни дие­тологтар адамдарда ау­рулары бол­ған жағдайда не ішіп-жеуге бо­латыны жө­нін­де де ұсыныс бере алады. 
Дұрыс тамақтану дегеніміз – сапасы жо­ғары табиғи өнімдердің рационда болуы, та­мақтану тәртібін сақтау және тамақты мөл­шерімен жеу. Оның басты ережесі – та­ғам­дардың әртүрлі болуы, басымдықтың өсім­діктерге берілуі. Ет өнімдері де рационда болуы керек, бірақ шамамен табиғи ет өнім­дері (күніне - мал еті 80-100 гр, құс немесе ба­лық – 100-150 гр), сүт өнімдері жалпы 100-200 гр (сүт, айран, қымыз, шұбат, ірімшік т.б.), жұмыртқа аптасына 3-4 мезгіл болуы ке­рек. Сондай-ақ күнделікті рациионда әр­түрлі дәнді-дақылдар болғаны абзал. Ал ши­кі көкөністер, жеміс-жидектер күніне 500 гр-нан кем болмағаны жөн. Олар – ағзаға өте қажетті биологиялық белсенді заттардың (дә­румендер, минералдардың) негізгі көзі. Со­нымен қатар олар тағамдық талшықтарға бай болғандықтан ағзадан зиянды заттарды шығаруға себін тигізеді. 
Неғұрлым рационымыз әртүрлі болса, соғұрлым ағзаға пайдалы заттар көбірек тү­­­­седі. Сондықтан сапалы табиғи азық-тү­лік­тердің барлық түрі рационда болуы ке­рек. 
Рационның тәуліктік калориясы ағза­ның энергия шығынына сәйкес болғаны аб­зал. Мәселен, адам жасына, жынысына, іс-әрекетіне, өмір салтына байланысты тәу­лігіне 1500-2000 калория шығындаса (кө­бі­не­се ақыл-ой еңбегіне тән), рационның энер­гиялық құндылығы осы мөлшерден ас­пау керек. Көп тамақ жеп, аз қимылдасақ, дене салмағын арттырамыз. Ағзаға артық түс­кен әрбір 100 калория 14 гр майға ай­на­лады. Мәселен, 300 калория артық қабыл­да­сақ (бұл дегеніміз бір шоколад батончигі, бір тілім бисквит 80 гр чипс немесе 0,5 мл тәтті сусын), бұл жарты жыл ішінде 7,4 кг артық сал­маққа алып келеді. Сондықтан тамақты ар­тық тұтынбау керек, көп тұтынсаң қоз­ғалысты арттырып артық калорияны шы­ғын­дау керек. 
Қазақ «Ауру – астан» деп бекер айтпаған. ДДС ұйымының тапсырмасы бойынша Гер­ма­­­ниядағы Ф.Шиллер атындағы Йен уни­вер­ситетінің ғалымдары зерттеу жүргізген. Олар дұрыс тамақтанбау салдарынан бола­тын өлім-жітімі жоғары елдердің рейтингін жасады. Қазақстан алғашқы 10 елдің ара­сын­да 9-орында тұр. Өкінішке қарай, елімізде дұ­рыс тамақтанбау салдарынан жыл сайын 100 мың адамға шаққанда 306 адам қайтыс бо­лады екен.
Қазақстандықтар тұзды көп қолданаты­ны анықталған. Жалпы, дені сау адамның ағ­засы бір тәулікте 5 гр тұзды шығара алады. 5 гр тұз бір шай қасықпен тең. Ал біздің ас мә­­зірін зерттеген кезде әрбір адам тәулігіне 15-17 гр тұз тұтынатыны белгілі болған. Бұл қа­лыпты нормадан 3-4 есе жоғары. Натрий тұ­зын көп қолдансаңыз, ол ағзадағы калий, маг­ний, кальций тұздарын ағзадан шығарып тас­тайды. Ал тұздың артық мөлшері қан та­мырлардың серпімділігіне, өткізгіштігіне кері әсер етіп гипертония, атеросклероз, жү­рек-қан тамыры ауруларына әкеліп со­ғады. Сондықтан күніне 5 грамнан артық тұз қол­данбау керек. Бұл мөлшерге дайын тағам­дар­дағы (ірімшік, нан, әртүрлі соустар мен консервілер, үш мезгіл тамақтағы) тұз да кі­реді. Зерттеу қорытындысы халқымыздың дән­ді дақылдарды, теңіз өнімдерін, жаң­ғақ­тарды аз қолданатынын көрсетті. 
Құрамында майы, тұзы, қанты көп, хи­мия­лық қоспалары бар қайта өнделген та­ғам­­дардан бас тартып, рационға сапасы жо­­ғары табиғи өнімдерді көбірек енгізіп, жал­пы тамақтануға деген көзқарасымызды өз­­гертіп, өз денсаулығымыз өз қолымызда еке­­нін ұмытпауымыз керек. Өмірдің өзі – қоз­­ғалыс. Жиі серуендеуді, күніне 10 мың қа­­дам жасауды, спортпен шұғылдануды қол­ға алған дұрыс. Физикалық белсенді адам дұ­рыс тамақтанып, өз денсаулығына мән бе­ре бастайды. Ал дені сау адамның – жаны сау. 

Лаура СЕЙІТБЕК, 
функционалды тамақтану эксперті:

Балам тұлға болсын десеңіз, тамағын дұрыстаңыз

– Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйы­мы­ның дерегіне сүйенсек, дерттің 80 пайызы бел­гілі дәрежеде дұрыс тамақтанбауға бай­ла­нысты екен. Әсіресе, фастфуд пен газдал­ған, тәтті, энергетикалық сусындардың зия­ны ұшан-теңіз. Ғалымдар қанша дабыл қақ­са да, халық қауіпті өнімдерден бас тарта ал­май жатыр. Бұған бірнеше негізгі фактор әсер етеді. Ең алдымен халықтың әлі де та­мақ­қа көп ақша жұмсағысы келмейтін көз­қара­сы басымдығында. Неғұрлым арзанырақ, са­пасыз тамақтарға басымдық береді. Дәмді, тез дайындалатын фастфуд, бургерлерге адам тез тояды. Көпшілік мұндай тағам­дар­дың денсаулыққа зиянды әсерін түсін­бе­ген­діктен, «қарным тойса болды» дейді және сол та­мақты жеу барысында алатын ләззат се­зім­дерге үйреніп қалған. Бұл жерде қандай да бір деңгейде тәуелділік те бар. Бірақ біз нақ­ты құрамындағы мына зат тәуелділікті қа­лыптастырады деп кесіп айта алмаймыз. Өйт­кені бұл толық дәлелденбеген. Мысал ре­тін­де қазір бір фастфудты айтсам, ертең олар­дың мені сотқа беруге құқығы бар. Алай­да дәмін, иісін күшейтетін қоспалар қосады. Екіншіден, денсаулыққа байланысты ақпаратты ізденіп қарамаймыз көп ретте. Адамға өзінің денсаулығы құндылық бол­майын­ша, ол туралы ізденбейді. Өйткені фо­ку­сы неде болса, сол нәрсені ғана көреді. Ден­саулығы сыр беріп, дұрыс тамақтану ке­рек екенін түсінгенде ғана қолға алады. Фас­тфудты жемеу керек екенін естиміз,  бір­ақ нақты қандай зияны бар екенінен ха­бар­сызбыз, астарына үңілмейміз. Жоғарыда айт­қан ойымды жалғастыра кетсем, адам арзан тамақ алып, ақша үнемдеп жатырмын деп ойлағанмен, стратегиялық тұрғыдан қа­райтын болсаңыз, бұл – ұтылу. Тамақтан ақ­ша ұттым дегеніңмен кейін пайда болған ау­рулардан денсаулығыңды қалпына кел­тіруге одан да көп шығындаласыз. Мысалы, әл­сіздік пайда болады, белсенділігі төмен­дей­ді, дефициттер қалыптасады, жұмыс өнім­ділігі азаяды, көп нәрсеге зауқы бол­май­ды. Ал жұмыс өнімділігі адамның табысына тіке­лей әсер етеді. Сонымен қатар әр жерің бір ауырса, өміріңнің сапасы төмендейді. Қа­­­­рапайым тілмен айтқанда, толыққанды өмір сүре алмайсың. Сондықтан сапалы та­мақ сатып алған дұрыс. Бір айта кетерлігі, қо­ғам­да сапалы тамақ қымбат деп ойлайды. Шын мәнінде денсаулыққа пайдалы тамақ­тар­дың тізіміне қарасаңыз, қымбат емес еке­ніне көз жеткізуге болады. 
Сапалы тамақ туралы ақпарат та әртүрлі. Біз қолданатын күнбағыс майына пісірілген та­мақ денсаулыққа зиян. Бұл ағзада қабыну про­цестеріне алып келеді, ағзаны қыш­қыл­дан­­­­­дырады. Ал шамадан тыс қышқылдану рак жасушаларын оятады. Майлылығы 82,5 пайыздық қолдың сары майын таңертең же­сеңіз пайдалы. Ұннан жасалған тағам­дар­ды да шектен тыс қолдану ағзаға зиян. Таңғы астың құрамында май болмаса өт қызметі нашарлайды. 
Бүгінде гормон салынған тауық, мал­дың еті көбейді. Тезірек ет жинап, се­мірту үшін малдың жеміне неше түрлі қос­па салады. Мысалы, тауықтың өзі өсіп-же­тілгенше 12 рет екпе алады. Неше түрлі ау­рулардың бәрі етке сіңеді. Ал жайылымға бар­маған, қорада тұрып түрлі қоспа жеп се­мірген малдың еті адам ағзасында син­тезделіп, толықтай сіңуі өте қиын. Сон­дық­тан ет таңдаған кезде де жайылымда жайыл­ған, гормон салынбаған малдың етін сатып алған дұрыс. Еттен түбегейлі бас тарту да зиян. Өйткені ағза өзіне қажетті ақуызды ет ар­қылы алады. Сапалы тамақтану тақы­ры­бын терең зерттеген сайын тауық етінен бас тартқан дұрыс екеніне көзім жетті. Үйде өзің өсірген тауық болса немесе дәрісіз өсірілген болса, жеуге болады. Гормонға толы тауық еті әйелдің, баланың денсаулығына көп зиян. Жұмыртқа көп тудыру үшін де гормон сала­ты­нын ескерсек, жеп жатқан жұмыртқамыз да зиян екенін шамалай беріңіз. Балалардың психоэмоционалды, психосексуалды да­муы­на кері әсер етеді. Ал қазір екі әйелдің бірін­де киста, миома, эндометриоз кездеседі. Гор­­­­мондар әсерінен ағзада эстроген шамадан тыс көбейеді. Ағза жасанды эстрогенді өзінің эст­рогені деп қабылдайды, нәтижесінде не­ше түрлі өскін пайда болады. Сондықтан тауық­қа қарағанда бөдененің еті, жұмыр­т­қа­сы әлдеқайда пайдалы дер едім. 
Дұрыс тамақтануды бала өмірге келген ал­ғашқы айлардан бастап жіті мән беру ке­рек. Дұрыс тамақ баланың алдағы өмірінің, им­мунитетінің, өмір сапасының, денсау­лы­ғы­ның мықтылығының фундаментін қа­лып­тастырады. Жалпы, әйелдің бойына бала біт­кен кезден рационды дұрыстаған абзал. Ана­ның рационынан баланың бойындағы витаминдер, минералдар түзіледі. Рационы дұ­рыс емес анадан сау бала тумайтынын кө­ріп жүрміз. Аутизм, бала тілінің кеш шы­ғуы, сөйлей алмауының бір себебі тамақ­тану­да жатыр. Аналар баласын емдеу үшін сауықтыру орталықтарына апарады. Бірақ ба­ланың тамағын дұрыстамай толық ем­дел­мейтінін ұмытпау керек. 
Бала туғаннан кейін 4 айдан бастап ана­лар әртүрлі жеміс езбелерін береді. Бұл – үл­кен қателік. Енді жетіліп келе жатқан ба­ла­ның ағзасына өте зиян. Ғалымдар 4-8 жас ара­лығындағы баланың ағзасы клетчатканы қо­рытатын ферменттер бөлмейтінін дәлел­де­ген. Баланың асқазаны майды, ақуызды ыдырататын ферменттер бөледі. Байқасаңыз, бұрын әжелеріміз жаңа босанған әйелге тортасынан айырылған майды, құйрық май­ды, яғни қойдың майына қуырылған тағам­дар­ды беретін. Жаңа босанған ананың ра­цио­нында майдың болуы маңызды. Өйткені ба­ланың миы – липовильді ағза және мидың жақсы дамуына, өсуіне оған ешқандай езбе керек емес, оған май қажет. Езбелер баланың ұйқы безіне артық жүктеме береді. Сөйтіп, ба­лада шамадан тыс инсулин бөлінеді, нә­ти­жесінде инсулин резистенттілік пайда болады. Қазір байқасаңыз, балаларда қант дең­гейі өте жоғары. Ұйқы безі нашар­ла­ған­дықтан, ағза майды ыдырата алмайды. Фер­мент бөлінбеген соң бала әлсіз болады. Ана­лар «Балам ет жемейді, қаны аз» деп ша­ғымданады. Неге? Өйткені баланың ал­ғаш­қы тамақтану рационы дұрыс қалып­тас­паған. Баланы УДЗ-ге түсірген кезде өтін май басып тұрады. Балаға езбені көп бергендіктен өт мүлдем жүрмей қалады. Міне, осылайша ба­ланың алғашқы рационын дұрыс қа­лып­тас­тыру арқылы тамақтану әдебі қалып­та­сады. Өзім осы тақырыпта алған білімім мен тәжірибемді қосып, кітап дайындап жа­тырмын. Жақын арада баспадан жарық кө­реді. Біз, аналар өз денсаулығымызға нем­құрайлы қарасақ, ұрпағымыз зардап шегеді. Ал одан кейінгі ұрпақ тіптен әлсіз болуы мүм­кін. Сондықтан балам тұлға болсын де­сеңіз, тамағын дұрыстаңыз. Баланың пси­хоэ­моциялық күйі, агрессиясы, эмоциясын бас­қара алуы да тамағына тікелей бай­ла­ныс­ты. Біз тамақтану мәселесінде салдарымен емес, себеппен жұмыс істеуіміз керек. Сонда еңбегіміз нәтижелі болады. 
Дұрыс тамақтану дегеніміз – физио­ло­­­­гиялық тамақтану, яғни рационда са­палы, дұрыс майлардың болуы. Осы салада шетелден алған білімімнің арқасында ата-ба­­бамыздың тамақтану әдебінің дұрыс бол­ға­нына көзім жете түсті. Қазақ бұрын балаға қой­дың құйрығын сорғызып, қолына сүйек беріп мүжіткен. Ал қазіргі балалардың сау ті­сі жоқ, қарайып, үгітіліп кеткен. Бұл – дайын езбе бергеннің кесірі. Бұрын ана­ла­рымыз та­­­­­­мақтың барлығын тоң май­ға, сары майға, тортасы­нан айы­­­рылған майға жасаған. Қазір оны ГХИ деп айтып жүрміз. Ал етке келсек, ата-бабамыз қамырын аз салып жеген, тіпті қа­мыр салмаған. Етті сорпасымен немесе қы­мыз­бен ішкен. Олар етті ыды­ратып, ақуыз­­ды ағзаға сіңіре­ді. Рационда еттен бө­лек кө­көніс болғаны дұрыс. Фи­зио­логиялық тамақтану деге­німіздің өзі – ата-бабаң жеген та­мақтарды тұтыну. Мы­салы, сен күнде аво­кадо жесең, ден­саулығың керемет болып кет­­пейді. Өйткені ол біздің өңірде өспейді. Ке­рісінше, авокадоны көп жеу зиян болуы мүм­кін. Сондықтан атамыздан қалған асты же­сең әлдеқайда ағзаға сіңімді, пайдалы, ши­палы болады. Бүгінде неше түрлі тр­о­пи­калық жемістер қолжетімді, алайда пайдалы деп оларды шектен тыс тұтынбауға кеңес беремін.
Егер сіз рационды дұрыс құра алсаңыз, қан­дай да бір аурулардың алдын алуға, емдеуге болады. Ең күшті витаминді іш, ең қымбат дәріні іш, бірақ тамақтану әдебін рет­темесең, бәрі далаға кетеді. Бір жері маза­ла­са дереу витамин ішетіндер бар, олар ви­та­минді сиқырлы таяқша көреді. Сен та­мағыңды дұрыстасаң ғана, барлық БАД пай­далы болады. 
Ал газды, тәтті тағамды көп жеу семіздік­ке алып келеді. Бірақ гормондар ауытқыса да адам семіздікке ұшырайды. Семіздіктің се­бебі басқа да болуы мүмкін. Семіздіктің се­бебі рационда болса, сол өнімді шектесе, адам артық салмақтан құтылады. Сапалы та­мақты тұтынатын, дұрыс рационды қа­лыптастырған адам ағзасының жұмысын реттей бастайды. Адамның ағзасы үлкен по­тенциалға ие, Жаратушы солай шебер жа­ратқан. Ағзаға қажетті нәрсені беріп отыр­саң, ол өзін-өзі емдейді, қалыпқа кел­тіре алады, регенерация жасалады. 
Бұрын ата-бабамыз ерте жатып, ерте тұр­ған. Бұл – дұрыс. Қазір біз кеш жатып, кеш тұрамыз. Негізі, кешкі сағат 20:00-ден кейін тамақ ішпеген дұрыс. Ең абзалы 18:00-ден ішпеген. Алайда ол уақытта адамдар жұ­мыстан енді үйіне келіп жатады және кеш жататындықтан қарындары ашады. Алайда кеш тамақтанып ұйықтап қалу ағзаға орасан зор зиян әкеледі. 

Қорыта айтқанда, қыста жылқы етін, жаз­да қой етін жеген пайдалы. Ата-бабамыз сиыр етін көп тұтынбаған, сиырдың етінде суықтық болады деген. Сиыр етін көп жейтін адам­ның ағзасы қабыну процестеріне бейім келеді. Байқасаңыз, сиыр етін ассаңыз тез тоңа­зып қалады және ірі қара мал болған­дықтан етінің ағзаға сіңуі оңай емес, ол үшін көбірек қимылдау керек. Бүгінде «Қойдың еті ауыр» деп жатады, бұл – жаңсақ пікір. Кері­сін­ше, өте жеңіл, ағзаға тез сіңеді.