Жаңа жылмен бірге онлайн банкинг аударымдарының «жыры» қатар басталды. Бұрын шектеусіз, бақылаусыз болған ақша аударымдары енді толықтай тексерілмек. Жұрттың бәрі 100 аударым туралы жарыса айтып, бір дүрлігіп қалды. Ақша аударғанды тексере ме, ақша түскен назарға іліге ме?
Қоғамдық тамақтану орындарында, сауда жасағанда терминал істемей қалғанын айтып, «перевод» сұрайтындар аз емес. Одан бөлек, әлеуметтік желілер арқылы жарна төлеп қатысатын түрлі конкурс ұйымдастырып, курс өткізетіндер де ақшаны осы аударымдар арқылы жинайды. Ашығын айтсақ, онлайн банкинг аударымдары салықтан жалтарудың оңай әрі тиімді тәсіліне айналған болатын. Дегенмен туған-туысқа, бала-шағаға шұғыл ақша аудару, қайырымдылыққа, дертіне шипа іздеген жандарға едел-жедел көмек қолын созуға да осы аударымдар үлкен сеп болды. Не десек те, кейінгі 5 жылда онлайн банкингтің ақысыз аударымдары елдегі қаржы айналымына үлкен бетбұрыс әкелгені анық.
Сонымен, ақша аударымына қалай шектеу қойылады? Кімдер тексеріледі? Бұл өзгерістің қоғамға әсері қандай болмақ? «Жаппай қағаз ақшаға көшеміз» деген қауіпке қаншалықты негіз бар? Жаппай қағаз ақша талап еткендердің әрекеті қаншалықты заңды?
«Адал кәсіпкерге алаңдаудың қажеті жоқ»
Онлайн банкингпен аударылған ақшаны тексеру – заңсыз кәсіпкерлікті көлеңкеден шығару үшін қолданылмақ шара. 7 қаңтарда аударымдарға қатысты брифинг өткізіп, сұрақтарға жауап берген Мемлекеттік кірістер комитетінің ресми өкілдері осылай деп мәлімдеді. Яғни, бұл қадам, ең алдымен жасырын кірісі барлар мен тіркелмеген кәсіпкерлерді анықтау үшін жасалмақ. Ресми статистикаға сүйенсек, 2022 жылы ЖІӨ-дегі көлеңкелі экономиканың үлесі 19 пайыз болған. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2025 жылға қарай оның үлесін 15 пайызға түсіру туралы тапсырма берген болатын.
Әуелде айтып өткеніміздей, сатылған тауар немесе қызмет үшін төлемді мобильді аударымдар арқылы жеке шотына жіберуді өтінетін кәсіпкерлер көп. Яғни, ақша бақылау-касса аппараттары, POS-терминалдар және QR-кодтарсыз аударылады. Тиісінше, чек берілмейді, ал бұл – тұтынушылардың құқығын бұзу саналады.
Мемлекеттік кірістер органдары барлық мобильді аударымдарды тексермейді. Жеке шоттарына 100 және одан да көп әр-түрлі тұлғалардан мобильді аударымдарды ай сайын, қатарынан үш ай ішінде алған тұлғалар (маңызды: 100-ден көп аударым емес, 100 және одан да көп әртүрлі тұлғалардан түскен аударым) бақыланады. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес бұл кәсіпкерлік қызметтің белгісі, – дейді комитет.
2022 жылы «Төлемдер және төлем жүйелері туралы» заңға «мобильді төлемдер» ұғымы енгізілген. Осы кезде онлайн аударымдар туралы ережелер құқықтық тұрғыдан нақтыланған болатын.
Яғни, мемлекеттік кіріс органдары барлық аударымды тексермейді. Өз кірістерін жасыратын немесе жеке шотына қатарынан үш ай 100 және одан да көп адамнан ақша түскен жеке кәсіпкер ретінде тіркелмеген тұлғалар ғана тексеріледі. Жауапты мекемелерге банктер дерек өткізетін болады, сол деректі тексерген кіріс органдары «күмәнді шот» иелеріне ескерту жасалады.
– Осыған байланысты кәсіпкерлерге кәсіпкерлік қызметке арналған шоттарға (бизнес-шоттарға) төлем қабылдауды ұсынамыз, – деп мәлімдеді Мемлекеттік кірістер комитеті.
Түсінікті болуы үшін айта кету керек, қолданып жүрген онлайн банкинг аударымдарының кәсіп иелеріне арналған нұсқасы бар, егер, кәсіпкер сол арқылы аударым қабылдайтын болса, ешқандай тексеріс те, шектеу де болмайды.
– Тек қолма-қол ақшасыз есеп айырысу бойынша жұмыс істейтін адал кәсіпкерлер бақыланбайды. Сондай-ақ бизнесті жүргізу және дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасалған. Салық режимдерінің тәртібі жеңілдетілді: салық ставкалары қызмет түріне байланысты тек 1 пайыздан 4 пайызға дейін, – деп жазылған Мемлекеттік кірістер комитетінің ресми ақпаратында. Осылайша, мобильді төлемдерді бақылау адал салық төлеушілерге әсер етпеуге тиіс.
Ал бақылау шараларына келетін болсақ, бірінші кезеңде екі бағыт бойынша бақылау жүргізілмек екен. Ал одан алынған мәліметтер келесі жылы жоспар бойынша талданады. Жалпы, бақылау салық төлеушілерге өз бетінше салық төлеп, заң аясында жұмыс істеуге мүмкіндік беруге бағытталған деп сендіреді кіріс агенттіктері. Егер салық төлеуші ескертуге келіссе, ол жеке кәсіпкер ретінде тіркелуі керек немесе декларацияға кіріс сомаларын көрсете отырып қосымша декларация тапсыруы керек. Ал егер келіспесе, растайтын құжаттарды қоса өткізе отырып, түсініктеме беруге құқылы.
Хабарламаны орындамаған кезде салықтық тексеру тағайындалады, оның барысында банктерден шот бойынша толық ақпарат сұратылады және бұзушылықтардың болуы не болмауы туралы іс жүзінде шешім шығарылады. Жеке кәсіпкер ретінде тіркелмей жұмыс істегені үшін 15-тен 100 АЕК-ке дейінгі айыппұл түріндегі әкімшілік жауапкершілік көзделген. Кірістерді жасырғаны үшін – төленбеген салықтар сомасының 200 пайызы мөлшерінде айыппұл (қайталанған жағдайда – 300 пайызы). Чек бермегені үшін 15-тен 50 АЕК-ке дейін айыппұл салынады, – деді Мемлекеттік кірістер комитетінің ресми өкілі Айнұр Сартаева.
Газетіміздің өткен санында жазғанымыздай, биыл жалпыға бірдей декларациялаудың үшінші кезеңі басталды, жеке декларацияларды кәсіпкерлер, компанияның құрылтайшылары мен басшылары, сондай-ақ олардың жұбайлары тапсыруы керек. Ал оның нәтижесі, соның ішінде осы онлайн банкинг аударымдары 2025 жылы сараланатын болады.
Аз табыспен жан баққандар не істемек?
Сонымен, салықтан жалтарғандарды көлеңкеге шығаруға, салық төлеттіруге, сөйтіп қазынаның кем-кетігін толтыру үшін жүргізілетін тексеріс, ең алдымен шағын кәсіп иелерін, өзін-өзі жұмыспен қамтығандарды алаңдатып отыр. Олардың табысы тұрақсыз болуы мүмкін екенін, қыруар пайда таппайтынын ескерсек, олардың алаңдауына негіз бар екені сөзсіз. Оған қоса, биылдан бастап 5 жыл бойы жұмыс істеген тетік – БЖТ, яғни бірыңғай жиынтық төлем де күшін жойып отыр. Бірыңғай жиынтық төлем арқылы шағын кәсіп иелері, бір жыл ішінде кірісі 4,1 миллион теңгеден (1 175 АЕК) аспаған, жеке тұлғаларға ғана қызмет көрсеткен азаматтар медициналық төлемдерді, зейнетақы жарнасын жеңілдікпен аударып отырған болатын. Биылдан бастап енді мұндай санаттағы азаматтар жеке кәсіпкер ретінде тіркеліп, төлемдерді жеке кәсіпкер ретінде төлеуге тиіс. Яғни, Әлеуметтік кодекске және «Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы» заңға сәйкес салықты (табыстың 1 пайызы) және әлеуметтік төлемдерді есептейді (2023 жылға зейнетақы жарналары – 7000 теңге, әлеуметтік аударымдар – 2450 теңге, медициналық сақтандыруға жарналар – 4900 теңге). Ал бірыңғай жиынтық төлем мұның ширегіндей ғана болатын. Бұл табысы аз әрі тұрақты емес шағын кәсіп иелерінің, әсіресе ауылдағы кәсіпкерлердің қалтасына едәуір салмақ болатыны анық. Дегенмен Қаржы министрлігі мұндай азаматтардың кәсіпкер ретінде тіркелуі олардың табысының азаюына әсер етпейді деп сендіріп отыр. Тіпті, жүктеме де төмендегенін алға тартады.
Қаржы министрлігінің ақпаратына сүйенсек, мемлекеттік кірістер органдары кәсіпкерлер үшін қолайлы заңды тетіктер әзірлеген. Сонымен қатар көлеңкеден шығып, заңды жұмыс жасауға көшуге дайын кәсіпкерлерге жәрдемдесуге дайын. Атап айтқанда, фискалдық сүйемелдеу, кәсіпкерлерді тіркеудің алғашқы қадамдарынан бастап, декларацияны толтыру бойынша көмекке әзір екендерін жеткізді. Салық сомаларын толтыруға және есептеуге уақыт жұмсаудың қажеті жоқ, ҚҚС бойынша шекті деңгейге жеткендігі туралы, банктік қосымшадан салықтар мен әлеуметтік төлемдерді төлеу мүмкіндігі туралы хабарлайтын сервистер әзірленген, бизнесті қолма-қол ақшасыз төлемдермен жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлерді тексермейтіндерін айтады.
– Салық кодексінде микро және шағын бизнеске жеңілдікті салық салу үшін жағдай жасалған, атап айтқанда, қазір салық мөлшермелемесі қызмет түріне байланысты 1 пайыздан 4 пайызға дейін. Сіз салық салу режимін e-salyq Business мобильді қосымшасы арқылы таңдай аласыз, онда салықтар мен әлеуметтік төлемдер автоматты түрде есептеледі және төленеді. Одан бөлек, жаңа Салық кодексі шеңберінде кәсіпкерлер үшін ынталандыру шаралары көзделетін болады, – деп кеңес береді Мемлекеттік кірістер комитеті.
Яғни, кәсіпкер өзіне ыңғайлы салық режимін таңдай алады – патент (салық мөлшерлемесі – 1 пайыз), оңайлатылған декларация (салық мөлшерлемесі – 3 пайыз), бөлшек салық режимі (салық мөлшерлемесі – 4 пайыз).
Одан бөлек, жұмыссыз азаматтар да осы БЖТ арқылы әлеуметтік және медициналық төлемдерді төлеп келген еді. Бұл жұмыссыз азаматтарға қолайлы болғанымен, өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың статистикасын сәл бұрмалап келді. Енді жұмыссыз азаматтар «жұмыссыз» ретінде тіркеліп, медициналық сақтандыру жарнасын өз бетінше төлейтін болады.
Бірыңғай жиынтық төлемді алып тастау салықтан жалтару, жұмыссыз азаматтардың тіркелмеуі сияқты мәселелерді шешеді десек те, жұмыс іздесе де, екі қолға бір күрек табылмайтын шалғай ауылдар мен қыруар табыс табу мүмкін емес елді мекендердегі азаматтар мен кәсіпкерлерге қаншалықты қолайлы екені іс жүзінде, осы өзгерістер жүзеге асқанда ғана анық болмақ. БЖТ-ні алып тастау бизнесті одан сайын көлеңкеге жіберуі мүмкін екенін де естен шығармаған жөн. Себебі қазірдің өзінде онлайн банкингпен ақша аудару туралы жаңалықпен жарысып, тұтынушыдан тек қағаз ақша талап етіп жатқандар да жоқ емес.
Қағаз ақша талап ету – заңға қайшы
«Аударған ақша тексеріледі» дегеннен бастап кей кәсіпкерлер тұтынушылардан қолма-қол ақша талап ете бастады. «Қағаз ақшаға қайтып оралдық» деп дүрліккендер де болды. Түпкі мақсат түсінікті – салықтан жалтару. Дегенмен осындай қулыққа барамыз деп, салық емес, бірнеше еселенген айыппұл арқалау қаупі барын есте ұстау керек.
Өйткені, қолма-қол ақшасыз төлем қабылдаудан бас тарту – заңсыз, «Төлемдер және төлем жүйелері туралы» Қазақстан Республикасы заңының нормаларында әртүрлі төлем әдістері – банк картасы, QR төлемі немесе қолма-қол ақша қарастырылған (25-бап).
Яғни, ақшаның қай түрі болса да нарықта бірдей айналымда жүруге тиіс. Бұл жерде тек төлеуші, яғни тұтынушы шешеді.
– Қолма-қол ақшасыз төлемдерді қабылдаудан бас тарту фактілері туралы мемлекеттік кірістер органдарына хабарласуыңыз қажет, – дейді Қаржы министрлігі.
Кәсіпкерлер қағаз ақшадан басқа төлем түрін қабылдаудан бас тартқаны үшін бірінші рет ескерту түрінде әкімшілік жауапкершілікке тартылады, ал қайтадан заң бұзса, 147 680 теңге (40 АЕК) мөлшерінде айыппұл салынады. Бұл ереже Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексінің 194-бабында жазылған. Қағаз ақшамен төлем қабылдағанның өзінде, кәсіп иелері тұтынушыға чек беруге міндетті.
Туған-туысқа алаңсыз ақша аудара беруге болады
Қабылданған бұл шара кәсіпкерлерге бағытталса, кәсібі жоқ азаматтар бір-біріне қалай ақша аударады? Жұрт алаңдаған мәселенің бір бағыты осы мәселені де қозғады. Баласына, туған-туысына ақша аударатындар қайтпек? Қаржы министрлігі бұл мәселені де қарастырғанын айтты.
Мемлекеттік кірістер комитеті жеке тұлғалардың, соның ішінде туған-туыстың, дос-жаранның бір-біріне ақша аударғаны күдікке ілінбейді деп сендіріп отыр.
– Жеке тұлғалар өздерінің жеке мақсаттары үшін (туыстарына, достарына аударымдар, ата-аналар мен балаларға көмек, сондай-ақ басқа да өмірлік жағдайлар бойынша) мобильді аударымдар жасай алады және қабылдай алады. Бұл ретте мұндай аударымдарды декларациялаудың қажеті жоқ, өйткені олар жеке тұлғаның табысына жатпайды, – деп мәлімдеді комитет.
Сонымен қатар қазір қоғамда онлайн аударымдар арқылы баланың еміне, қайырымдылыққа ақша жинау үрдісі де бар.
– Баланың еміне жиналған қаражаттан салық ұсталмайды. Яғни, жеке тұлғалар, бұрынғыдай, өздерінің жеке мақсаттары үшін туыстарына, достарына, ата-аналары мен балаларына және басқа да жағдайларға байланысты аударым жасай алады және қабылдай алады, – деді Мемлекеттік кірістер комитетінің ресми өкілі Айнұр Сартаева.
Жұртты жинап қайырымдылыққа ақша жинайтын немесе жарна төлеп қатысатын түрлі байқау өткізіп, көлік, телефон ойнататын, өз авторлық курсын жүргізетін блогерлерді қамтымай өте алмаймыз. Қаржы министрлігі блогерлердің табысы, кірісі тексерілетінін айтты. Яғни, олар парақшасы арқылы табыс тауып отырған болса, басқа кәсіп иелері сияқты ресми тіркеліп, тапқан қаржысын жариялауға міндетті болады.
Одан бөлек, басқа да алаңдататын сауалдар бойынша жауапты мекеме жауап беруге дайын екенін мәлімдеді. Мемлекеттік кірістер комитеті Telegram мессенджерінде «МКК Жалпыға бірдей декларациялау_мобильді аударымдар» чаты құрылғанын хабарлады. Чат жалпыға бірдей декларациялау мәселелері, сондай-ақ мобильді аударымдар бойынша сұрақтарға жедел жауаптар беру үшін құрылған. Осы чатта жалпыға бірдей декларациялау және мобильді аударымдарды салықтық бақылауға қатысты сұрақтарыңызды қойып, пайдалы ақпарат алуға болады.
Сондай-ақ әрбір мемлекеттік кірістер басқармасында «Консультативтік орталықтар» құрылды, республика бойынша 200-ден астам осындай орталықтар бар. Консультативтік орталықтар жалпыға бірдей декларациялау мен мобильді аударымдарға қатысты барлық сұрақтар бойынша жауаптар береді.
«Қағаз ақшаға қайта көшеміз» деуге негіз бар ма?
Кейінгі жылдары онлайн банкинг кең тарала бастады. Тұтынушылар да, сәйкесінше өнім мен қызмет көрсету түрлерін ұсынушылар да қолма-қол ақшасыз төлем түрін дәсүрлі төлем түрімен қатар қолдануға көшті.
Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының мәліметіне сүйенсек, 2023 жылдың 11 айының қорытындысы бойынша қолма-қол ақшасыз төлемдердің үлесі 86 пайызға дейін өскен (2022 жылғы өсім – 82 пайыз). Тіпті, 6 жастан асқан балалар да қолма-қол ақшасыз төлемдерді белсенді пайдаланады екен, ата-аналардың 41,4 пайызы балаларына банк картасын ашып берген, бұл – Kursiv Research әлеуметтік зерделеу орталығының мәліметі.
Осындай күрт өсімді байқап, «онлайн аударымдар мен төлемдер қағаз ақшаны ығыстырып, көп ұзамай орнын басады» деген пікір айтушылар да көп екенін байқауға болады. «Қағаз ақшаны қазір кім ұстайды?» дейтіндер де бар.
Дегенмен Ұлттық Банктің былтыр жүргізген «Қолма-қол ақшаны пайдаланудың орта мерзімді перспективалары» тақырыбындағы әлеуметтік зерттеуінің нәтижелері мұндай пікірлерге күдікпен қарауға негіз болады. Экономика субъектілерінің төлем құралдарын таңдауы туралы алғашқы зерттеуде ел халқының 60 пайызы әлі де болса қағаз ақша қолданатыны айтылған. Сауалнамаға 9 628 респондент қатысыпты, оның ішінде 6 095 жеке тұлға, 3 533 кәсіпкерлік субъекті қамтылған. Зерттеу нәтижесінде ауылдар мен аудан орталықтарында әлі де болса халық көбінесе қағаз ақша қолданатыны нақты дәйектеліп отыр.
Демек, жаңа ережеден кейін «Қағаз ақшаға қайта көшеміз» деуге негіз жоқ. Біріншіден, екі төлем түрі де елімізде шектеусіз айналымда болатын төлем түрлері, екіншіден, «цифрлы тәсіл» қолма-қол ақшаның орнын басқан жоқ. Төлем тұтынушының, халықтың ыңғайы мен қалауына, мүмкіндігіне қарай қабылдана бермек.
P.S. Қорытындылай келе, онлайн аударымдарды тексеру, ең алдымен көлеңкелі бизнесті жарыққа шығару үшін енгізілген ереже деуге толық негіз бар. Жақындары мен дос-жаранына ақша аударам деушілерге ешқандай салық та, қауіп те жоқ. Қаржы министрлігі адал кәсіп жүргізіп отырған іскерлерге де алаңдамай-ақ қоюға болады деп сендіреді. Тексеріс кезінде жиналған деректер 2025 жылы белгілі болып, сараланатынын айттық. Бастаманың қандай нәтиже беретінін сол кезде ғана анықтауға мүмкіндік тумақ.