Тағы да «Қожаберген жырау» туралы

Қожаберген жырау, оның өлең-жырлары жайында бұрында бірнеше сын мақала жазылып, басылым беттерінде күмәнділігі баяндалған еді. Бірақ насихаттаушы топ бұған айылын жия қоймады. Керісінше, «Ақтабан шұбырынды» оқиғасының «300 жылдығын» бетке ұстаған олар 2023 жылы жоғары оқу орындарында, жалпы білім бере­тін мектептерде түрлі жиындар өткізіп, жастардың, оқушылардың санасын Қожаберген жырау мен «Елім-ай» дастаны жайындағы ойдан құралған өтіріктермен улап шықты. Бұл аз болғандай елді адастыратын, баланың таным-талғамын бұзатын, көр­кемдіктен жұрдай, «Қожаберген жыраудікі» делінетін шатпақ өлеңдерді оқу­лықтарға енгізбекке әрекеттенуде екен. Бұған бейжай қарай алмадық.

Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі М.Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер инстиутының Бас ди­ректоры К.Маты­жановтың атына (16.12.2023 жыл) хат жолдадық. Онда атал­ған ғы­лым ордасы ғалымдарынан Тексеру ко­миссиясы құ­рылып, олардың Қожа­бер­ген жыраудікі делінетін «Елім-ай» даста­ны­на сарап­тамалар жүргізуін, мына жайт­­тар­ды анық­тауын өтіндік: 
а) институттың Қолжазбалар қорында сақ­таулы тұр­ған Қожаберген жыраудікі де­лі­нетін «Елім-ай» дас­танының көркемдік са­пасын; 
ә) «Елім-ай» дастанындағы баян­дау­лар­дың тарихи шын­дыққа сәйкесетінін не сәй­­­кеспейтінін; 
б) Қожаберген жыраудың «Елім-ай» дас­­­танын, бас­қа да «өлең-жырларын» оқу­лық­­тарға енгізуге жа­рам­дылығын не жа­рам­сыздығын. 
Осы хатымызға 2023 жылы жел­тоқ­сан­ның 20-сын­да М.Әуезов атындағы Әдебиет жә­не өнер инс­ти­тутының Бас директоры К.Матыжановтан мынадай жауап (№056/492) алдық, былай делінген: 
«Құрметті Бөрібай Ысқақұлы! Сіздің ха­тыңызда атап көрсетілгендей, ел арасына «Елім-ай» жы­рының Қожа­берген жырауға «те­лініп» жүрге­нінен хабарымыз бар. Осы мә­селеге қатысты ҚР МСМ Мәдениет ко­ми­теті мен Ы.Алтынсарин атындағы Білім ака­демиясы­ның сұрауы бойынша жауап та жаз­­ғанбыз. Сол мақсатта «Елім-ай» дас­та­­ны­­ның (1981 жылы Мәди Бо­латов өткізген (№853/1 бума, 10-дәптер) және 1983 жы­лы Қа­­ра­тай Биғожин тапсырған (№883-бума­дағы (5-дәп­тер) қолжаз­ба­лары­на коди­ко­ло­гия-мәтінтану­лық талдау жа­сап, сараптау қорытындысын дайын­да­ған­быз. Сіздің сұ­рауыңызға орай институт ға­лым­дары тара­пынан дайындалған сол сарап­тау қоры­тын­ды­сын қайтара жіберіп отыр­мыз».
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер инс­титу­тының Қолжазба қорында сақ­тал­ған «Елім-ай» дас­танына қатысты қолжаз­ба­­­­лардың сапасын, тарихи шын­дығын анық­тау мақсатында білікті ғалымдардан ар­­найы құрылған Тексеру комис­сия­сының бізге жолданған сараптау қорытындысын б­а­сылым арқылы қалың қазақ та таныссын, құ­лағ­дар болсын деп на­зар­ға ұсындық. 

Бөрібай КӘРТЕН,
 Ақтөбе қаласы

М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының Қолжазба қорында сақталған «Елім-ай» дастанының қолжазбалары бойынша

CAPAПTAУ ҚОРЫТЫНДЫСЫ

М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер инс­титутының Қолжазба қорында №883 және №853/1 бу­маларда сақталған «Елім-ай» дастанының қолжаз­ба­сын зерделеу мақ­сатында 2023 жылдың 14 наурызында ар­найы комиссия кұрылды. Комиссия кұ­ра­мына елімізге белгілі ғалымдар тартылды: ҚР ҰҒА корр-мүшесі, филология ғылым­да­ры­ның докторы, М.Әуезов атындағы ӘӨИ бас директоры К.Матыжанов, ҚР ҰҒА ака­де­мигі, филология ғылымдарының докторы, профессор С.Қасқабасов, филология ғы­лым­да­рының док­торы, профессор Б.Әзібаева, фи­лология ғылым­дары­ның докторы, про­фессор Д.Ысқақ, филология ғылымдарының док­торы, профессор Қ.Мәдібаева, филология ғылымдарының докторы, профессор 
Ш.Керім, филология ғылымдарының кан­ди­да­ты 
С.Медеубек, филология ғылымдарының кандидаты С.Сейілбек, филология ғылым­да­­­рының кандидаты Қ.Алпысбаева, фило­ло­гия ғылымдарының кандидаты П.Әуес­баева, филология ғылымдарының кан­ди­даты Ж.Рақыш, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Т.Қыдыр, өнертану кан­­­­дидаты, доцент 
А.Қазтуғанова, магист­рант Н.Елесбай. 
Сараптамаға алынған қолжазба­лар­дың қыс­қаша сипаттамасы:
№853/1 бумада (10-дәптер) сақталган қол­жазбаны 1981 жылы Мәди Болатов инс­ти­туттың қолжазба қо­ры­на тапсырған. Мә­тін шақпақ жолды оқушы дәптеріне көк сия­лы қаламмен араб-төте әрпінде жазыл­ған. Жи­нау­шы мәтінді Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы Су­нақ ата совхозы Ек­пінді бөлімшесінде тұратын руы балталы Тө­леген Бекенұлы дейтін қарияның айтуы­нан 1971 жылы жазып алғаны туралы мәлі­мет келтіреді. Жыр­дың көлемі – 46 бет, 177 шу­мақтан тұрады. Қол­жаз­ба соңында «13/Х-1980» деп жазылған.
№883-бумадағы (5-дәптер) қолжазбаны 1983 жылы Қар­атай Биғожин институттың қол­жазба қорына тап­сырған. Мәтін кеңсе қа­ғазына көк сиялы қаламмен ки­рилл әр­пін­де жазылған. Көлемі – 45 бет, 405 шумақ, 1664 жол. Мәтінмен бірге шығарма жөнінде 13 бет түсінік жазылған. Онда «Елім-ай» жы­рын мектепте оқып жүргенінде Екінші дү­ниежүзілік соғысының мүгедегі, 1923 жы­лы туған Ғосман есімді кісіден 425 шу­ма­ғын жазып алып үйренгенін, кейіннен ұмы­тып 253 шумағын ғана есінде сақтап қал­ғанын жазса, тағы бip мәліметінде 215 шу­мағын 1949 жылы Теңдік атты кітап­ха­на­шы қыздан жаттағанын ескертеді. Сондай-ақ Қожаберген жыраудың «Елім-ай» жы­рының 405 шумағын Қожахмет Дәрі­байұлының жалғыз немересі Махмет жатқа айтты деген, енді бірде Қожахмет балуан Дә­рі­байұлы марқұмнан науқастанып жат­қанында жазып алғаны туралы дерек береді. Сон­дай-ақ ертеде өткен біраз ақындардың бұл жырды жатқа білгені, қолжазбалары болғаны жөнінде мәліметтер келтіреді. 
Осы екі бумада (№853/1; №883) сақтал­ған «Елім-ай» дас­­­таны деп көрсетілген шы­ғар­маға қолжазбаның қа­ға­зы, каллиг­ра­фия­лық ерекшелігі, көшірілген уа­қыты, кө­­шірушісі, көркемдік ерекшелігі, жазылу мә­нері секілді ко­дикологиялық және мә­тінтанулық зерттеулер жүр­гі­зіліп, соның н­егізінде мынадай қорытынды жасалды: 
Жырдың мәнері XVIII-XIX ғасырлардағы шы­ғар­маларға ұқсамайды. Сол дәуірдегі дас­тандар түркі әдеби (кіта­би) тілінде жа­зылған, бұл шығармада осы кезеңге тән тіл­дік ерекшеліктер сақталмаған. Кейбір сөз қол­даныстары бүгінгі заманның жазу сти­ліне келеді.
Мысалы, Төлеген Бекенұлынан Мәди Бо­латов жазып алған нұсқада (853/1, 10-дәп­тер):

Намазды уақытша тоқтатыңдар аза­матым, 
Ұнаса менің айтқан насихатым.
Қожа-молда, ишандар артын қыссын,
Қоржынға салып қойсын шариғатын. 
(11-бет, 27-шумақ).

 Мұсылман көмектеспей мұсылманға, 
Бермеді қару-жарақ қысылғанда.
Түрікпен, естек, қырғыз, ұйғыр, дүнген,
Шет болды осы күні дін исламға. 
(13-бет, 32 шумақ).

Әлсіреп тозды біздің отанымыз, 
Болды ғой құлдырайтын қоғамымыз. 
Кетірген көп қазақтың берекесін,
Билер мен ханға болсын обалымыз. 
(13-бет, 35-шумақ).

Бұл шумақтардан кеңестік идеоло­гия­ның ықпалы байқалады, яғни, қожа, молда, ишан, би мен ханның жағымсыз образы су­рет­­телген. Ал, «азамат», «Отан», «қоғам» де­­ген сөздер де XVIII-XIX ғасырларға тиесі­лі емес.
Бестамда қайын жұpтқa келіп едім, 
Сый-кұрмет Кіші жүзден көріп едім. 
Еліме аттанарда жау қамады,
Жаратқан, осыншама мен не қып едім?! 
(15-бет, 45-шумақ).

Kөpin тұсың Айшажан, 
Қаза тапты қанша адам? 
Төбе шашым тік тұрды,
Халқымды көріп қиналған. 
(18-бет, 56-шумақ).

Сондай-ақ Биғожин Қаратай жазып тапсырған нұсқада (883-бума, 5-дәптер):

Көрші елге батыр болып атым жеткен, 
Терістік Сарыарқаны мекен еткен.
Керейде Толыбай сыншы кіші ұлы едім, 
Жырларым үш жүз ұлын елжіреткен (2-бет).
 
Келем деп мейман болып қyaң Сырға, 
Қайта алмай көп қиналдым мен де қырға. 
Елімнің мүшкіл халін көзбен көріп,
Қобыз ап қосып тұрмын асқақ жырға.

Алатау, Алакөлден көш келеді, 
Көшкен сайын ат пен нар 6oc келеді. 
Туысқаннан айырылған жаман екен,
Мөлдіреп екі көзден жас келеді (5-бет).

Дүнгеннің анасы – қытай, атасы – араб,
Жатпады олар тағы текке қapaп... 
Тиісіп найман, коңырат, жалайырға,
Мазасын кетірді елдің шабуылдап.

Соқтықпақ ұйғыр, қырғыз тағы бізге, 
Қоқан, бұқар сатпады мылтық, қару. 
Қазаққа күннгей беттен түре тиіп,
Жолдарын қарастырып олжа табу.
Coл мылтық қазақтарға сатылмады (6-бет).

Айырылды бай, мырзалар саудасынан,
Бектердің ұшты бақыт cay басынан.

Бастарын Қаратаудың мұнар жапқан, 
Сылдырап Сырдың суы сылаң қаққан (7-бет).

Түркістан оғыз, түрік астанасы. 
Бұл күнде қазағымның астанасы.
Қалмақтың жауыздары басып алып,
Оның дa шығып жатыр масқарасы (9-бет).
 
Мінекей, бұл жерді де қалмақ алмақ,
Кердері теңізі, Сыр жауда қалмақ.
Қылышын сүйретіп қыс келе жатыр
Япыр-ау, біздің қазақ қайда бармақ? (16-бет)

 Айшажан, жылап мені жасытпашы,
Отпын ғой шал дa болсам, жанатындай (25-бет).
 Көп босап өшірме, Айшам, жанарыңды,
Тауыспа менің жылап амалымды.
Сібірге сені арқалап жеткізермін,
Жыл жүріп тоздырсам дa табанымды (25-бет).

 Бұқар да биылғы жыл отыз жаста, 
Атағы ақындықпен шықты алашқа. 
Oл дағы көп қиналып жүрген шығар,
Түскен соң ауыр бейнет қайтсын басқа? 
(33-бет)
Институттың қолжазба қорында сақтаулы тұрған «Елім-ай» аталатын өлең мәтіндерінде XVIII-XIX ғасыр ақын-жырауларының тіліне үйлеспейтін сөз қол­да­ныс­тары өте көп. Шумақтарда қазіргі қолданыстағы сөз орамдарының орын алуы халық жырларында бі­рен-саран кездесіп отыратын анахронизмнен мүлде бө­лек.
Жоғарыдағы келтірілген мысалдардан мәтіннің көр­кемдігі сын көтермейтіні, авторының ақындық дең­гейі төмен екені аңғарылады. Өлең өлшемі мүлде сақ­талмаған, шумақтардың басым көпшілігі жеңіл ұй­қасқа құрылған. М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба қорында Қожаберген жы­рау­дың «Елім-ай» дастанының көшірмелері есебінде сақ­тал­ған екі қолжазба XVIII-XIX ғасырлардағы қадімше жазу үлгісінде емес, кеңес кезеңінде хатқа түскені анық. Авторлық ауыз әдебиеті мұраларының мәтіндік-нұс­қалық ерекшеліктерін ескере отырып, текстологиялық capaп­тамa жасау барысында бұл мәтіндердің ақиқат­ты­ғы дәлелденбеді. Авторына қатысты деректер де күмәнді. 
А.Байтұрсыновтың, Х.Досмұхамедовтің, М.Жұма­баев­тың, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Х.Жұмалиевтің, Б.Кен­жебаевтың, М.Мағауиннің, Ж.Тілеповтың қазақ әдебиетінің тарихына қатысты ХVIII ғасырдағы қазақ жырауларының шығармашылығына арналған зерттеу ең­бектерінде мұндай дастан жөнінде еш дерек айтыл­май­ды. «Қазақ әдебиетінің тарихы» (1960-1967) алты том­дық еңбекте, «Бес ғасыр жырлайды» (1984, 1989) жи­на­ғында, «Қазақ әдебиетінің тарихы» (2003-2008) он томдығында аталған жыр туралы мәлімет кездес­пейді.
 Музыкатанушы-этнограф, композитор А.Затаевич «Ақ­табан шұбырынды, Алқакөл сұлама» кезеңіне қа­тыс­ты «Елім-ай» әнінің үш нұсқасын нотаға түсіріп, 1925 жылы Орынборда шыққан «Қазақтың 1000 әні» жи­нағына халық мұрасы ретінде енгізген (№444, 493, 714). «Елім-ай» әнінің, «Елім-ай» дастанының авторы Қожа­берген жырау екені айтылмайды.
Жыраулар поэзиясын зерттеген М.Мағауин: «Керей Қожаберген деген жырау болған. Алтынсарин «Хрестоматиясында» аты аталады, бip үзік толғауы жүр. Бірақ белгілі Бұқарды қайталайды. Мүмкін, ортақ сарын. Мүмкін, әуелде Қожабергенге тиесілі тіркестер. Алайда Бұқарға біржола кіріккен. Ал Қожаберген атына қатысты басқа бip нұсқaлap кейінгі кездің жамауының астында қалған. Аршып алу мүмкін емес. Сөйтіп, Қожабергенмен қоштастым», – деп жазады (Мағауин М. Шығармалар жинағы. Он үш томдық. 1-2 кітап. Алматы, 2002. 354 б.).
Текстологиялық сараптамалардың нәтижесінде М.Әуе­зов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба қорында №853/1; №883 бумаларда сақталған мәтіндерді «Елім-ай» атты дастан деп тануға, оларды Қо­жаберген жыраудың төл шығармасы ретінде айқын­дауға ғылыми негіз жоқ деген қорытынды жасалды.