Шекара маңын жалаңаш қалдырмайық

Қазақстанның демографиялық картасына назар аударсақ, елімізде 188 аудан бар екен. Оның 65-і шекаралық аймаққа жатады. 65 ауданда 1 млн 700 мың адам тұрады. Қарапайым арифметикаға жүгінсек, шекара маңында халықтың 8,5 пайызы ғана өмір сүреді екен. Яғни, өсу жоқ, көшу көп. Иә, халықты ауылдан неге кеттің, қалаға неге кел­дің деп айыптай алмай­мыз. Әркімнің өз еркі өзінде. Дегенмен осындайда «Арқада қыс жайлы болса, арқар ауып несі бар» деген сөз еске түседі. Шекара маңындағы ау­дандардың жағдайы нешік? Елдің шетінде, жел­дің өтінде отырған халықты не тол­ғандырады? Туған жерін тастап, басқа жақтан бақыт іздеу­ге оларды не итермелейді?

Екі аудан құрылды

Бүгінде еліміздің босағасы бекіп, ше­ка­расы ше­генделген, ешкіммен тер­ри­ториялық дауы­мыз жоқ. Шүкір. Дегенмен ше­каралық аудандардың мәсе­лесі назардан тыс қалдыратын тақырып емес.  Был­­тыр Президент: «Бізде 65 шекаралық ау­­дан бар. Өкінішке қарай, олардың көп­ші­лі­гі­нің әлеу­мет­тік-экономикалық жағдайы тө­­мен деңгейде. Бұл ау­­­дандардың стра­те­гия­лық маңыздылығын ескере оты­рып, менің тап­сырмам бойынша әзірленіп жат­қан ауыл­дық аумақтарды дамыту тұжырым­да­ма­сы шең­берінде шекара маңындағы аумақ­тарды дамыту жөніндегі нақты шараларды әзір­леу қажет. Басты мақ­сат – халықтың ке­туін азайту, адамдардың өмір сүруі­не қо­лай­лы жағдай жасау, шекара маңындағы ау­дан­дардың экономикалық дамуына жаңа сер­пін беру» деген болатын. Өткен айда Президент Шығыс Қазақ­стан облысының әкімі Ермек Кө­шер­баевты қабылдады. Кездесу барысында ай­мақтың әлеуметтік-экономикалық да­муы­мен қатар шекара маңынан Мар­қа­көл және Қа­тонқарағай атты екі жаңа аудан құру мә­­се­лесіне ерек­­ше назар аударылды. Ізінше ШҚО-да қос аудан құрылды. Құ­жатқа сәйкес ау­данның әкімшілік орталығы болып Қа­тонқарағай ауылы белгіленді. Бұрын Күр­шім­нің құрамында болған Марқакөл де жеке әкім­шілік болып бөлінді. Аудан орта­лығы – Марқакөл ауылында болады. Ал Үлкен На­рын мен Күршім бұрынғыдай аумақтық тұ­тас­тығын сақтап, жеке-жеке аудан болып қа­ла береді. 
Бұрын Мақаншы ауданы таратылып, Үржар ауданына қосылған соң кейбір ауыл­дар аудан орталығынан 100-170 шақырымға дейін алыстап кеткен еді. Мектепте оқитын балалар азайды. 1990 жылы Мақаншы өңірі­нің халқы 47 000 адам болса, қазір – 32 мың. Осы орайда шекаралық аудандарға дербестік беріп, өз тізгінін өз қолдарына ұстатуға мүм­кіндік беретін жақсы жаңалық Абай облы­сында Мақаншы және Жаңа Семей аудан­да­рының құрылуы болды. Президент Жар­лы­ғына сәйкес, Үржар ауданының құрамынан бөлу арқылы әкімшілік орталығы Мақаншы ауылында орналасатын Мақаншы ауданы құрылады. Аудан құрамында енді 11 ауылдық округ, 18 елді мекен болады. Ал Семей қаласы құрамында болған 12 ауылдық окург пен 2 кент бөлінді. Енді олар әкімшілік орталығы Семей қаласының аумағында орналасатын жаңадан құрылатын Жаңасемей ауданына қарайды. 
Мемлекет басшысының бұл бастама­сы шекаралық аймақтағы талай тұр­ғынның арманына қанат бітіргені анық. Алайда шекарада қоңыр тіршілік кешіп жатқан ағайынның айтар мұңы көп. 

Арқада қыс жайлы болса, арқар ауып несі бар?..

Мәжіліс депутаты Ерлан Саиров – елдің ше­тіндегі, желдің өтіндегі ағайынның мұң-мұқ­тажын жиі көтеріп жүрген депутат­тар­дың бірі. 
– Шекаралық аудандардың барлығына ор­тақ мәселе – жолдың сапасыздығы, көп ау­данда, әсіресе, ауылдарда жол ойқы-шұй­қы, қырық жамау. Алыстағы ағайын ин­тернеттің қызығын көре алмай отыр. Әлеу­меттік нысандар жеткіліксіз. Денсаулық сақтау мекемелері аз, мектептердің көбі күр­делі жөндеуді талап етеді. Шынын айту ке­рек, осындай заманауи цифрлық техно­ло­гия­лардың қолжетімсіздігі азаматтарды ше­каралық аумақтардан көшіп кетуге мәж­бүрлейді. Қазір азаматтардың ауылда тұруын қам­тамасыз ету үшін осы қала мен ауылдың ара­сында заманауи технологияға қолжетім­ділік пен теңдік жасау керек. Сол кезде аза­маттардың көбі ауылда қалуға ниетті бола­ды. Және ең негізгісі – жұмыс. Бұл аудандар экономикалық орталықтарға алыс болған­дықтан сапалы жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі өте өзекті. Міне, осы мәселелердің барлығы дұрыс шешімді қажет етеді, – дейді халық қалаулысы. 
«Қазақстанның территориясы үлкен бол­ғанымен, халықтың тығыздығы аз. Мы­салы, елімізде 1 шаршы метрге 7 адамнан, Қы­тайда 150 адамнан келеді. Халықтың ты­­ғыздығының қандай аз екенін осыдан-ақ кө­руге болады» дейді депутат. Оның айтуын­ша, жерімізді ұстап тұруға қабілетті болу үшін территориялық дамуды қамтамасыз ету ке­рек. Ал территориялық даму дегеніміз – ше­­каралық аудандардың әлеуметтік, эко­но­ми­калық, адами проблемаларын оңтайлы ше­шу.
Әдетте, мемлекеттің мықтылығы ше­ка­ра­лық аймақтардан көрініс табады. Шека­ра­лық аймақ тұрғындары санының көптігі саяси-экономикалық тұрғыдан тиімді дейді ма­мандар. Сондықтан тығыз қоныстанған ха­лықты жұмыспен қамтамасыз ету, өмір сү­руге қолайлы жағдай жасау – мемлекеттің бас­ты мақсаты болуға тиіс. 
Үкімет былтыр «Ауылдық аумақтарды да­мытудың 2023-2027 жылдарға ар­налған тұжырымдамасын» бекіткен бо­ла­тын. Құжатта шекаралық аймақтар мәселесі де қамтылған. Бірақ осы уақытқа дейін жаңа­ғы 65 ауданда қанша бағдарлама және қа­лай жүзеге асқаны белгісіз. Осы орайда біз Эко­номикалық зерттеулер институты «Өмір са­пасы орталығының» директоры Нұрболат Құрметұлынан «Былтыр қабылданған тұжырымдаманың бұрынғы жобалардың жолын құшпайтынына қандай кепілдік бар?» деп сұраған болатынбыз. 
– Осыған дейін шекаралық аумақтарды да­мыту бойынша арнайы бағдарлама қабыл­дан­ған емес. Алайда 2014-2020 жылдарға ар­­­налған шекара маңындағы аудандарды да­мыту жөніндегі шаралар кешені аясында біраз жұмыс атқарылды. «Ауылдық аумақ­тар­ды дамытудың 2023-2027 жылдарға ар­нал­ған тұжырымдамасында» ауылдық жер­лерде және шекаралық елді мекен тұрғын­да­ры­ның табысын арттыруға бағытталған іс-шаралар қабылданды. 
Үкімет шекара бойынша халықты көп­теп қоныстандыру үшін бірқатар ынта­лан­дыру шарасын қолға алды. Шекара маңында тұратын халыққа көрсетілетін қолдау үшін сол маңдағы ауылдарға үй салып беретіндер үшін субсидия бөлінеді, жалға берілетін 2 855 баспана салынады (14,3 млрд тг), тұрғын үй арзандайды, жалақы мен әлеуметтік тө­лем­дерге үстемақы қосылады, 2,5 пайыздық «Ауыл аманаты» несие бағдарламасы іске аса­ды. Бұрын шекара маңы ауылдарына мұн­дай көмек болмаған. Сондай-ақ сол маңдағы ха­лықтың еңбек өтілінің 1 жылын 1,5 жыл деп есептеу туралы тұжырымдамада бар. Бір­ақ мұны Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі қарастыруда. Мұның қан­дай формада болатыны, қанша үстемақы төленетіні, нақты шешімді аталған министр­лік бекітеді, – деп түсіндірді орталық дирек­торы. 
«Ауылдық аумақтарды дамытудың 2023-2027 жылдарға арналған тұжырымдамасын» әзір­леу барысында 2020 жылдың басында үл­кен талдау жүргізілген. Талдау бойынша елі­міздің шекаралық аумақтары 3 бөлікке бө­лінген. Олар: шығыс, солтүстік-батыс және оң­түстік. Үш аумақта да демографиялық кө­ші-қон легі байқалған. Зерттеу көшіп кет­кендердің саны көшіп келгендерден әлдеқай­да көп екені анықталған. Егер солтүстік-ба­тыс және шығыс шекаралық аумақтарда кө­­ші-қон нәтижесінде халық саны азайып, демографиялық ахуал нашарлап бара жатса, керісінше оңтүстікте көші-қонға қарамастан, жоғары табиғи өсім сақталып отыр.
«Өмір сапасы орталығының» директоры Нұрболат Құрметұлының айтуынша, басты мә­селе – шекаралық аумақтардың алшақ­ты­ғы, өмір сапасы мен халықтың әл-ауқатының төмендігі. Ол жерлерде жақсы өмір сапасын қамтамасыз етпейінше, мәселе оң шешімін таппайды. 
Үкімет шекара бойынша халықты көп­теп қоныстандыру үшін бірқатар ын­таландыру шараларын қабылдағанымен нә­тиже әзірге көңіл көншітпей отыр. Сол­түс­тікке көшті ынталандыру үшін миг­рант­тарға 70 АЕК көлемінде жәрдемақы төленеді. Биыл 70 АЕК дегеніміз – шамамен 259 мың тең­ге. Бұдан бөлек үй мен жер беріледі, т.б. жәр­дем жасалады. Алайда соншама көмекке қа­рамастан, 5 жылда теріскейге 41 мың адам ға­на қоныс аударыпты. Ал мұндай ынта­лан­дыру шараларымен шекара маңын адамға тол­тыру қиынға соғатын секілді. 
Әлемдік тәжірибеге үңілсек, шекара маңын­да орналасқан өңірлер мемлекеттің драй­веріне айналып отыр. Мәселен, АҚШ, Ка­нада, Қытай, Ұлыбританиядағы шекара­лық аймақтар өзінің географиялық жағ­дайын, транзиттік мүмкіндігін мейлінше пай­даланады. 
Алдыңғы қатарлы елдер бүтін бір ауыл­дар түгіл бірлі-жарым адамның тағдырына да бейжай қарамайды. Жапониядағы темір­жол мекемесі ауылдан қалаға қатынайтын жал­ғыз оқушы үшін пойызды екі жыл бойы жүр­гізгені туралы ақпаратты кезінде бәріміз оқып таңғалдық. Ол қыз 2016 жылы мектеп біті­ріпті, пойыз да тоқтаған шығар, ал қыста пойыз күтіп тұрған қыздың фотосы интер­нет кеңістігін әлі кезіп жүр...

Кейбір шекаралық аймақтарды дамы­ту­дың қажеті жоқ

Көрші Қытай шекара бойына кәдімгідей қалалар салып тастаған. Әр қалаға кемінде 400-500 мың адам қоныстанады. Арғы бетке көз салсаң, қайнаған тірлік, жайнаған өмір. Ресей де шекаралық ауданға барғандарға гектарлап жер үлестіреді. Ал біз 65 ауданның экономикалық әлеуеті қандай екенін экономика ғылымдарының кандидаты Сапарбай Жобаевтан сұраған едік. 
– Еліміздің Өзбекстанмен шекаралас Сарыағаш, Жетісай аудандары өзге ай­мақ­тарға қарағанда өте дамып кеткен. Саудасы, өндірісі, ауыл шаруашылығы жақсы дамыған. Қордай, Талас аудандарының да жағдайы жаман емес. Еліміздің Ресеймен, Қытаймен ше­каралық аудандары шетке қарай жайғас­қан, ар жағынан Қытайға өтіп кететін жері жоқ болғандықтан тұйық аудан болып қал­ған. Бірақ олардың стратегиялық даму жолы басқаша. Жалпы, шекаралық аймақтарды дамытуға бюджеттен ақша бөлінбесе, инфрақұрылым болмайды, сәйкесінше, байланысы нашар, жолы шұңқыр жерде жастар ұзақ тұрмайды, қалаға көшуге әрекет етеді. Негізі, жастарды аймақтарда қалдыру үшін оларға жақсы жағдай жасау – әлемдік тәжірибеде бар құбылыс. 
Біздің климаттық жағдай бойынша кейбір шекаралық аудандарда адам тұруы қиын. Қазақстанның Өзбекстанмен, Түркіменстанмен шекараласатын кейбір аймақтарында жағдай осындай. Су жоқ, жағдай адам тұрмақ, мал бағуға келмей жатады кейде. Қысы қатты, жазы құрғақ, ыстық, аңызақ жел. Мұндай аймақтарды дамытайық деп тыраштанудың қажеті жоқ. Ал Қытай мен Ресейдегі шекаралас ау­дан­дар­ды дамытуға мүмкіндік бар. Ал енді Қы­зыл­орда, Маңғыстау облыстарындағы шекара аумағындағы халықты табиғаты жақсы жер­ге көшіру мәселесі экономикалық жа­ғы­нан тиімді болмақ. Бұл – әлемде бар тәжіри­бе. Мәселен, Ресейде халықтың 80 пайызы Еуро­па жағында Орал тауына дейін тұрады, мына жағында бар болғаны 15-17 пайызы ғана тұрады. Сондықтан халықты шекара маңын­да қинап ұстаудың қажеті жоқ. Өйт­кені бәрібір ертең халық кетіп қалады. Сон­дықтан бұл мәскелені оңтайландыру керек. 
Қазақстанда 50 немесе одан аз адам тұра­тын 1 мыңға жуық ауыл бар екен. Көбі шекаралық облыстарда орналасқан. Үкімет бұл ауылдарға жол тартып, мектеп салып, бос­қа шашылғысы келмейді, «болашағы жоқ» деп назардан мүлдем тыс қалдырады. Енді Президент тапсырмасынан кейін бұл ауыл­дардың болашағының қандай бола­тынын уақыт көрсетеді.

Жанарбек ӘШІМЖАН, Мәжіліс депутаты:

– Шекара – Тәуелсіздіктің басты сим­во­лы. Ол қазақ үшін қасиетті ұғым. Әлем­дегі үлкенді-кішілі елдердің негізгі нүк­­тесі де мемлекеттік шекарадан баста­ла­ды. Қазақстан барлық тараппен ше­к­ара сы­зығын ресми түрде халықаралық шарт­пен бекітті, делимитация, демарка­ция про­­­цестері сәтті жүзеге асты. Байтақ елі­­­­міздің құрлықтағы және теңіздегі ше­кара­сы біржола айқындалып, түп­кі­лік­ті шешілді. 
«Өзіңе өзің берік бол, қонысыңды ұры тұтпа» деген бабалар өсие­тінің маңызы бұл күнде тіпті артып тұр. Соңғы кездердегі әлем­дік геосаяси кеңістіктегі түрлі құбылыстар, сүйем жер үшін сүйегін беріп жатқан жағдайлар кім-кімді де ойландырмай қоймайды. «Ше­карамыз шегенделді, ала баған бекемделді, тікенек темір тар­тылды, шаруа артылды» деп отыратын кез емес.
Осы орайда, мен былтыр ҰҚК Шекара қызметіне қарасты Алма­ты облысындағы шекара бөлімшелеріне барған болатынмын. Сол са­парымда әр шекара бөлімшесіне жеке-жеке аяқтай барып, әлеу­меттік-тұрмыстық жағдайларымен мұқият таныстым. 
Жетісудағы шекарашылар қытай және қырғыз елімен шектесетін ай­мақтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Панфилов ауданындағы Ше­кара басқармасы, Ұйғыр ауданындағы «Райымбек» шекара зас­тава­сы, Кеген ауданындағы «Саты», «Рабат» шекара бөлімшелерін бас­тан-аяқ аралап, басқарма башыларымен, сарбаздармен кездесіп, әлеу­меттік жағдайларымен танысып, көріп шықтық. Бұл стра­тегия­лық нысандарға «Қастек», «Жамбыл», «Қарғалы», «Қаскелең», «Алма ара­сан» шекара бөлімшелерін қосыңыз.
Бөлімшелердің тұрмыстық-әлеуметтік жағдайы сын көтермейді. Арнайы мақсаттағы басқармаларға қарасты нысандардың дені тозып, күйреудің аз-ақ алдында тұр. Шекарашылар тұратын ғима­рат­­тардың бәрі күрделі жөндеуді, көгілдір отынмен қамтуды, жа­рық­тандыруды реттеуді, биік қоршаулар салуды, бейнебақылау мен электр энергиясы жүйесін жабдықтауды және оқу-жаттығу орта­лық­тарын салуды талап етеді. Алматы облысы аумағындағы шекара бас­қармаларына қарасты бұл айтылған әлеуметтік мәселелерді жеделдетіп шешу қажет. Ғимараттарға күрделі жөндеу жүргізу, маңыз­ды құрылыс нысандарын салу бойынша Алматы облысы әкімдігімен ортақ келісім бар, сол бойынша шекара бөлімшелерінің инф­рақұрылымын реттеу жөніндегі Жол картасына да енген. Бірақ шека­рашылардың әлеуеметтік-тұрмыстық жағдайы әлі күнге дейін күн тәртібінде тұр. Арыға бармай-ақ, соңғы бес-алты жылда қауіп­сіздік саласына бөлінген қаржыны ойласаң қан қысымың көтеріледі. Ащы да болса айтайын, тіпті «Саты», «Рабат» заставасының шекара­шылары 90-жылдардың тоқырауында қалып кеткен ескі монша мен есік-терезесі аңғал-саңғал балабақшада тұрып жатыр. 
Ал Панфилов ауданындағы шекара басқармасы сонау 1892 жылы салынған ғимаратта орналасқан. Шонжыдағы «Райымбек» заставасының әскерилері тұратын тұрғын үйлердің төбесінен су ағып, қабырғалары сетінеп, спортзал, кітапхана, мәжіліс залы күре­сін­ге айналудың аз-ақ алдында. Шекара басқармалары мен заста­ва­лар орналасқан аумақтың адам бойындай ғана қоршауларды жаяу адам жапырып, атты адам опырып өтеді. Бұл – түрлі қару-жарақтар сақ­талатын стратегиялық нысан емес пе? 
Шекарашыларға жүктелетін жауапкершілік өте жоғары. Ал едені сыз тартып, төбесінен су тамшылап, керегесінен жел гулеп тұрған ғимараттарда өмір сүріп жатқан әскери борышын өтеп жүргендер мен келісімшарт негізінде қызмет ететіндерге, ең бастысы от­ба­сымен өңірлердегі шекара басқармаларына барып түрлі лауазымда қызмет етіп жүрген офицерлік құрамнан мына жағдайларды көріп отырып, «шекарамызды қас қақпай күзетіңдер» деп қалай талап етеміз? Шерменде күй кешіп жүрген шекарашылар бала-шағасының бетіне қалай қарайды? Ал соңғы жылдары қауіпсіздік қызметіне бөлінген қаржыға көз салсаңыз, бас айналады.
Осы орайда, шекара шебі жаудан, елдің іші даудан аман бол­сын десек жеделдетіп мына шараларды қабылдау керек. Бірінші, мемлеке­тіміздің құр­лықтағы және теңіздегі барлық шекара қызметтерінің мате­риалдық-техникалық базасы мен әлеуметтік ны­сандарын арнайы Үкіметтік комиссия шығарып тексеру, Екін­ші, мектептер мен жоғары оқу орындарында отансүйгіштікті н­а­си­­хаттайтын, мем­лекетті қорғауды насихаттайтын бағдарлама­лард­ы күшейтуді, Үшінші, шіліңгір шілде мен қақаған қаңтарда тау асып, тас басып жүрген Алматы облысындағы шекара­шы­лар­дың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жеделдетіп шешу – уақыт күт­тірмейтін мәселе.