Көне Шумер патшалығының осыдан 5 мың жыл бұрынғы жазуларына үңілсек, есеп-қисаптың ежелден бар екенін байқаймыз. Мысалы, бізге аман жеткен қыш тақталардың бірінде: «29 086 өлшем арпа, 37 ай, Көшім» деп жазылыпты. Ғалымдар мұны: «37 айдың ішінде 29 086 қадақ арпа түсті. Қол қоюшы – Көшім» деп тәпсірлейді. Яғни, ең алғашқы жазбалар – философия да, поэзия да, өсиет те емес, алым-салық көлемін, жиналған қарыздар жайын тіркеген экономикалық құжаттар екен.
Қазақ «Ақшаны күреп табу – батырлық, оны сақтау – даналық, жөнімен жұмсау – өнер» дейді. Қазір көп адам несиеге байланып, қаржы пирамидасына кіріп, алаяқтарға алданып жүр. Тауар мен тамақтың құны құбылып тұр. Елге қаржылық сауат қажет екені айдан анық. Осы орайда біз «БТА», «Казком», «Альфа-банк», «АзияКредитБанк», Kaspi Bank-терде қызмет еткен, 15 жылдық тәжірибесі бар қаржыгер, консультант, экономика ғылымдарының магистрі, PhD ізденушісі, Алматы Менеджмент университетінің лекторы, Kunekei Group консалтинг компаниясының негізін қалаушы Күнекей Нұрланмен әңгімелескен болатынбыз.
– Қаржылық сауат деген сан салалы. Халыққа оның нақты қандай қырларын түсіндіру керек? Немесе сұрақты басқаша қояйын: қоғамға қай жағынан қаржылық сауат жетіспейді?
– Қаржылық сауат – қаржылық шешімдердің тиімді жиынтығы. Мұндай дағдыны бір игерген адам өмір бойы ұстанады. Біздің өмірімізде ақшаның рөлі зор. Ал сол ақшаны құрал ретінде пайдалануға, бақылауға, ұқсатуға ешқандай іс-әрекет жасамау – қаржылық сауаттың төмендігі. Өзім мамандығым бойынша бухгалтермін, магистратура және докторантурада қаржыгер мамандығын таңдадым. Қаржылық сауат мәселесі жаныма жақын болғандықтан, көптеген мәліметті, ақпаратты, статистиканы, көрсеткішті бақылай отырып зерттеу жүргіздім. Нәтижесінде, тұлғаның қаржылық деңгейі мен мінез-құлқын анықтайтын 5 сұрақты анықтадым. Сұрақтарға «иә» немесе «жоқ» деп жауап беру керек. «Иә» деген жауапқа 1 балл, «жоқ» деген жауапқа 0 балл. «Айына қанша табыс табатыныңызды білесіз бе?», «Бір айлық шығындарыңыздың мөлшері қанша?», «Ең көп шығынды қай жерге жұмсағаныңыз есіңізде ме?», «Жинақтаған ақша қорыңыз бар ма?» және «Қосымша табыс көзіңіз бар ма?» деген сұрақтар. Егер 5 сұрақтың бәріне «иә» деп жауап берсеңіз, сіздің қаржылық сауатыңыз жақсы деген сөз. Сізге қаржылық біліміңізді арттыратын курстарға қатысқаннан гөрі инвестициялар туралы, өз капиталыңызды көбейту жайында ойлану керек. Егер 1-2 балл алсаңыз, қаржылық сауатыңыз төмен.
Өкінішке қарай, айына қанша табыс табатынын білмейтіндер де бар. Әсіресе, фриланстар, маникюр шеберлері, массажист сынды күнделікті ақша табатындар айлық табысын есептей алмайды. Түйіндей айтар болсақ, қаржылық сауат – өзіңіз үшін тиімді қаржылық шешімдерді қабылдау дағдысы. Адам тапқан табысы мен шығындарының арақатынасын білу арқылы қаржылық сауат деңгейін көтереді.
Менің қаржы мектебімнің қағидасы – «Қаржыны басқару дағдысы ақшадан да құнды». Мәселен, 3 адамға бірдей 50 млн теңге бердік делік. Ақша сомасы бірдей болғанына қарамастан, бір айдан соң үш адам үш түрлі нәтижемен келеді. Бірі ол ақшаны жаратса, екіншісі көбейтіп, үшіншісі пайдалануға қорқып ақшаның бетіне «қарап» отыруы мүмкін.
Адам өз қаржысын басқарғанда өзін бақытты сезінеді, жақсы өмір сүреді, қылмыс жасамайды, ажырасу процесі азаяды. Өзім зерттеулерімнің аясында адамның дағдылары бір айда өзгермейтінін, оған 2 жыл уақыт керек екенін байқадым.
– Енді бір мамандар бүкіл халықтың қаржылық сауатын ашу мүмкін емес дейді. Қанша оқытсаң да, есепке олақ жандар болады екен. Ақша жинауға генетикалық қабілет қажет пе?
– Маған адамдар «Айына 30-40 млн табыс тапқым келеді» деген сұраныспен келеді. Мен оларды бірден тоқтатамын. Өйткені миллиондап табыс табудың алдында клиенттің қаржылық дағдылары мен мінез-құлықтарын анықтау керек. Онсыз болмайды. Қаржылық дағдысы қалыптасқан адам қолындағы барынан айырылып қалса да қайтадан капитал жинай алады. Қаржылық сауат жынысқа, жасқа, ұлтқа, әлеуметтік статусқа бөлінбейді. Егер сен Қазақстанда қаржы жөнінен сауатты болсаң, Жапонияда да қаржы жағынан сауаттысың.
Халықтың қаржылық сауатының төмен болуына бір себеп сол сауаттылық бойынша қажетті білімнің берілмеуі болса керек. Елімізде есеп және аудит, қаржы мамандықтарын оқытатын ЖОО-дың өзінде «Жеке қаржыны басқару» деген пән жоқ. Менің клиенттерімнің арасында банк төрағасының орынбасары, бөлім басшылары бар. Олар өз қаржысын басқару жөнінде консультация алады. Сондықтан қаржы саласында жұмыс істейтіндердің өзі қаржылық сауатты деп айта алмаймыз. Өзім дәріс беретін Алматы Менеджмент университетінде MBI бойынша кәсіпкерлерге арналған «Жеке қаржыны басқару» атты авторлық жобам енгізілді. Бакалавр мен магистратурада оқытыла ма, жоқ па, білмеймін.
Қаржылық сауат тақырыбын зерттеу арқылы мен қоғамның цифрлық, құқықтық сауатының да төмен екенін, беделді деген қызметкерлердің Excel бағдарламасын білмейтінін, түсінбейтінін көрдім. Сондықтан халықтың қаржылық сауатын ашу үшін қарапайым тәсілдерді қолдану керек.
– Кейбір экономистер борышқа белшеден батудың бір себебін қымбатшылықтан көреді. Жалақы төмен, тапқан-таянғаны тамақтан артылмаса, несие алмай қайтеді дейді.
– Иә, бұл пікірдің де жаны бар. Инфляция жоғары, азық-түлік күн санап қымбаттап жатыр. Бірақ осыған қарамастан, адамның тұтынушылық қабілеті, мінез-құлқы мен дағдылары өзгермей отыр. Дағдарысқа дейін де айлығының 60 пайызын тамаққа жұмсағандар, дағдарыс жағдайында да сол 60 пайызды тамаққа жұмсап отыр. Бұл жерде адамдар құқықтық, цифрлық, қаржылық сауатын ашып, білім алып, үнемдеудің орнына өзеннің ағысымен кете беретіні өкінішті.
– Банктердің статистикасына сенсек, әрбір үш клиенттің біреуі несиесін қайтармайды екен. Қазақстандықтар несие алуға неге құмар? Қарызды қайтару үшін деп аламыз, бірақ қайтаратын кезде неліктен қиналамыз?
– Ақша біздің өмірімізде маңызды рөл атқарады. Ақшаны ұнатамыз, жақсы көреміз. Осылай ерекше маңыз беру арқылы өзіміздің ақшаның құлшылығында жүргенімізді байқамаймыз. Ақшаны тек құрал ретінде пайдалануымыз керек. Біз ақшаға емес, ақша бізге қызмет етуі керек. Адам қаржылық сауатын арттырғанда ғана оның ақшаға деген көзқарасы өзгере бастайды.
Қаржылық мінез-құлық бойынша кредитке байланысты адамдар бірнеше топтарға бөлінеді. Бірінші топ кредиттен ат-тонын ала қашады, мүлдем жоламайды. Ал екінші топтағылар мойнында бес кредиті болса да алтыншысын ойланбай, қорықпай ала береді. Үшінші бір топ кредитті әдейі алады. Бұл топтағыларға кәсіпкерлерді жатқызуға болады. Оларға кредит орнынан тұрып жұмыс істеу үшін керек. Мұндай шешім біреулерге мотивация шығар, алайда бұл дұрыс емес.
Кредит дегеніміз – нарықтық экономиканың құралы. Бірақ ол от сияқты, сені не жылытады, не күйдіреді. Сол себепті кредитті алмас бұрын оны қалай төлеудің жоспарын жасау керек. Егер сіздің айлық табысыңыз 100 мың, кредитіңіз 60 мың болса, бұл кредит сізге қажет емес.
Ғылымда қаржылық мінез-құлық деген термин бар. Еуропада адамдар өзінің байлығын көрсеткісі келмейді. Ал Орталық Азия елдері керісінше қолдағы барын оңды-солды шашып, мақтанғанды жақсы көреді. Кредитке той жасап, кейін дәм-тұздары жараспай ажырасып, банкке ақшаны бөліп төлеп жатады. Сондықтан кредит алар алдында «Мен не үшін, кім үшін жасап жатырмын және қандай зардап шегемін?» деген сұраққа өзіңіз жауап берсеңіз, дұрыс шешім қабылдайсыз.
– Әрине, несиені төлей алмаса, несіне алады деп жазғыру оңай. Бірақ кейде адамның банктен басқа барар жер, басар тауы қалмайтыны жасырын емес. Кредитті қандай жағдайда алуға болады? Алуға болмайтын жайттар қандай?
– Форс-мажор жағдайда кредит жеке тұлғаға да, заңды тұлғаға да көмектеседі. Мәселен, ауырып қалсаңыз, өзіңізді емдеу үшін алуға болады. Онда да басқа тараптан қайырымдылық, демеушілік шаралар болмаған, ақша табудың басқа ешқандай жолы қалмаған жағдайда кредит алғаннан басқа амал жоқ. Мен кредит алып, мейрамхана жалдап, аста-төк дастарқан жайып, 200-300 адам шақырып той жасауға қарсымын. Тойды үйде де жасауға болады. «Ел мені мақтаса екен» деген оймен жасасаңыз, өзіңізге қиянат жасағаныңыз. Сонымен қатар автокөлікті кредитке немесе бөліп төлеуге алуға қарсымын. Өйткені Алматы, Астана, Шымкент мегаполистерінде жол-көлік оқиғалары жиі кездеседі. Егер сіз алда-жалда көлігіңізді соғып алсаңыз, оның кредитінен бөлек, қосымша жөндеуге тағы шығындаласыз. Сондықтан көлікті ақша жинап, сатып алу керек деп санаймын.
Қазақстандықтардың жылжымайтын мүлікті қолма-қол ақшаға сатып алуға мүмкіндігі жоқ. Ал мемлекет тұрғын үй бағдарламаларын ұсынып жатыр. Алайда мемлекеттің экономикаға қатты араласуы нарықтық экономика заңдылығына сай келмейді. Мұндай мемлекеттік бағдарламалар бәсекелестікті арттырмайды. Егер сіздің мақсатыңыз жылжымайтын мүлік сатып алу болса, әзірге қазақстандықтарға ең тиімдісі – ипотека. Құрылыс салушылардан қолма-қол немесе бөліп төлеп сатып алуға әзірге кәсіпкерлердің ғана мүмкіндігі бар.
Ұлттық банктің статистикасына қарасақ, кредитін уақытылы қайтара алмай жүрген қазақстандықтардың қарызы триллион теңгеден асады. Өте нашар көрсеткіш. Бұл біздің кредит тұтынушы ел екенімізді көрсетіп отыр.
– Ал кредит алып, қарызға белшесінен батқандар осы құрдымнан қалай шығуы керек?
– Қарыз құрдымынан шығу үшін үлкен шыдам мен төзім керек. Өйткені адамдар өзінің шығындарын тізімдеу және қаржыгерден кеңес алу сынды алғашқы қадамдардың өзін жасамайды. Ал мұны жасамайынша, қарызға батқаны батқан. Қарыздан құтылудың жолы – жоспар жасау. Қарыздарыңызды есептеу қандай қиын болса да, өзіңізді жеңіп, қағазға жазыңыз. Банкке берешегіңізді бөлек, таныстарыңыздан алған қарыздарыңызды бөлек жазыңыз. Әртүрлі банктен, әр уақытта алынған кредиттің төлем күндері де әртүрлі болады. Бұл адамның миында хаос туғызады. Егер мойныңызда 5-6 кредитіңіз болса, банкке барып өтініш жазасыз. Сізде екі жол бар. Бірі – қайта қаржыландыру, екіншісі – қайта құрылымдау. Қайта қаржыландыру сізге барлық кредитіңізді бір банк арқылы белгілі бір күнде төлеуге мүмкіндік береді. Ал қайта құрылымдау арқылы ай сайынғы кредит сомасын азайта аласыз, бірақ бұл жерде төлейтін жылы көбейетінін ескеруіңіз керек. Екі жолдың да өз артықшылықтары мен кемшіліктері бар, алайда сіз осы екеуінің бірін таңдау арқылы миыңызды тыныштандырып, өмір сүруіңізді жеңілдетесіз. Егер сізге кредит алу әдетке айналса, egov.kz арқылы өзіңізге
6 айға дейін кредит бермеу туралы онлайн түрде өтініш бере аласыз.
Ақша адамдардың қарым-қатынасының бұзылуына алып келеді. Сондықтан таныстарыңызға деген берешектеріңізді қайтару үшін жоспар құру керек. Бұл жерде де 2 жол бар. Қарыз алған адамға ай сайын екіжақты келісілген соманы аударып отырасыз немесе сол адамның атынан деп депозит ашып, ай сайын ақша салып отырасыз. Бір жылдан кейін үстіндегі пайызын қосып танысыңызға ақшасын қайтарып бересіз. Бұл жерде қарыз беруші мен алушының келісіміне байланысты бір нұсқаны таңдау керек. Сонда барып екі жақтың қарым-қатынасы да түзеле бастайды.
– Мемлекет проблемалық несиелерді кешірді. Жауапсыз борышкерлер үшін бюджет қаржысын жұмсауға қарсы болғандар көп болды. Кредитті кешіру секілді акциялар ел арасында масылдық психология туғызбай ма?
– Мен мемлекеттің проблемалық кредиттерді кешіруіне қарсымын. Сіз бен мені мысал етіп алайықшы. Мен жұмыс істемеймін, бірақ кредит аламын да оны төлемеймін. Ал сіз жұмыс істейсіз, қосымша жұмысыңыз да болуы мүмкін, кредитіңізді, ипотекаңызды ай сайын төлейсіз. Бірақ мемлекет менің кредитімді кешіреді. Әрине, бұл сізге ұнамайтыны анық. Мен қажеттілігі болмаса да, кредитімді кешіреді деп, кредит алуым мүмкін. Кредиті кешірілгендер бұл жағдайдан ешқандай сабақ алмайды. Біз халықтың қаржылық сауатын арттырамыз дейміз, ал мемлекет керісінше кредитті кешіру арқылы жағдайды артқа тартып қойды.
Қазақстан социализмнен капитализмге бір-ақ секірген кезде халық стратегиялық ойлауға дайын болмады. Ата-аналарымыз «Сен сауыншысың, тракторист жігітке тұрмысқа шығасың, наның бар, тек Кеңес одағын гүлдендіруге еңбек ет» деген ұранмен өмір сүрді. «Ақша деген жаман», «Байлар адал жолмен ақша таппайды», «Алыпсатарлық ұят тірлік» деген ұстанымдар ойлауды деградацияға ұшыратты. Жалпы, халқымыздың стратегиялық ойлау қабілетінің төмендігіне қалыпты жағдай деп қарау керек. Оған ата-аналарымыз кінәлі емес. Одақ олар үшін тұрғын үй, жұмыс, оқу мәселесін шешті. Олар соған үйренді. Ал Тәуелсіздік алғаннан кейін шекара ашылып, нарықтық экономикаға көшкен соң абдырап қалдық. Дамыған Америка сынды алпауыттардың өзі капитализмге 50-60 жылда өтті. Ал біз нарықтық кезеңге тым қысқа мерзімде көштік. Сондықтан бізге жеке тұлғаның стратегиялық жоспарлау қабілетін дамыту маңызды. Себебі бізде «мемлекет жасайды», «үкімет ақша береді», «5 бала таптым маған пәтер бер», «туыстарым жиналып ақша беріңдер» деген тәуелділік, масылдық психология бар. Бұл – қаржылық жоспары жоқ қоғамның деградациясы. Сол себепті қаржылық жоспар жасау керек деп барлық жерде айтып жүремін. Менің байқағаным, қаржы тақырыбында сауалнама жүргізгенде адамдар қысылып, жабылып, қашқақтай бастайды. Өйткені ақша мәселесі физикалық тұрғыдан да кей адамдарға жағымсыз сезім сыйлайды.
– Қаржылық тұрғыда сауатты болудың жолы қандай? Қайдан оқып, кімнен үйренген дұрыс? Себебі саны көп, сапасы жоқ тренинг қаптап кетті...
– Соңғы 3 жылда адамдар онлайн оқыту курстарына көп шығындалыпты. Бұған адамдардың Tiktok, Instagram контентін тұтыну көлемі әсер етіп отыр. Адамдар ақылы курсты бөліп төлеуге алады. Менің де қаржылық курстарымды бөліп төлеу арқылы сатып алуға болады. Бірақ мен «Менің курсымнан бөлек бөліп төлеуге алған 2 қарызың болса, менің курсымды алма» деп ашық айтамын. Менің продюсерлерім шаштарын жұлып, неге олай дейсің деп маған ұрсады (күлді). Бірақ мен қаржылық сауат туралы курсты экологиялық жолмен сатқым келеді.
Сонымен қатар адамдар миллиондаған теңгеге тәлімгерлік курстарын бөліп төлеуге алады. Мынадай бір жағдай болды. Мүмкіндігі шектеулі кісі бөліп төлеуге курс алып, жартысына келгенде ұнатпай, ақшасын қайтаруын сұрағанда, әлгі блогер ақшасын қайтармайды. Ал курсты алған адам ақшаны әлі 2 жыл төлеуі керек. Қаржылық сауат бойынша сыни ойлау қалыптаспағандықтан да біздің қоғам осындай қадамға барып отыр.
Бренд заттарды базардан сатып алып немесе бөліп төлеп жүрген блогерлер өз өмірін әдемі етіп көрсетіп, курстарын сатады. Адамдар алдағы өмірі дәл сол блогердікіндей «қызылды-жасылды» болады деп қиялданып, курсты сатып алады. Бірақ оқуды бітірген соң айналасына қараса өзгерген ештеңе жоқ. Баяғы өмірі. Курстағы ақпарат не сырғып аққан судай болады, не көп жұмыс істеуді талап етеді. Екінің бірі. Басқа жол жоқ. Тез баюды қалайтындар, жетістікке жетуді оңай деп елестеткендер, соңында бөліп төлеуге алған кредитін жылдар бойы төлеп жүреді. Сондықтан адам курс сатып аларда бұл менің қалауым ба, әлде қажеттілігім ба деп өзінен сұрауы керек.
Елімізде қабылданған «Онлайн-платформалар және онлайн-жарнама туралы» заң күшіне еніп, ендігі жерде блогерлер жалған ақпарат таратқаны үшін әкімшілік жауапқа тартылатын болды. Ал интернетте жарнама жасайтындар жеке кәсіпкер ретінде тіркелуі керек. Заң әлі шикі болса да, бұл біраз блогерлер, инфлюенсер мен инстасығандарды тоқтатады деп ойлаймын.
– Енді отбасылық қаржы капиталы мәселесіне тоқталсақ. Отбасының базалық шығындары табысынан көп болса, нендей амал жасау керек?
– Мен отбасын құрмас бұрын қыз бен жігіт кезінде ақша мәлесесін ұялмай ашық сөйлесуге кеңес беремін. Қаржы директоры кім деген мәселе талқылануы керек. Ақшаны бірге жинаймыз ба, жеке ұстаймыз ба деген мәселе де осы кезде шешілуі керек. Әрине, ғашықтар үшін бір-біріне мұндай сұрақтар қою ыңғайсыздық тудыруы мүмкін. Бірақ бұл мәселе отбасылық өмірде бәрібір алдыңыздан шығады.
Қаржылық сауат тек ақшасын ұқсата алмай жүргендерге ғана емес, бәріне керек. Мысалы, сіздер отбасылы болдыңыздар, материалдық жағдайларыңыз жақсы, ата-енеңіз де қаржылай көмектеседі делік. Алайда өмірде неше түрлі жағдай болады. 5-10 жылдан кейін жағдайдың қандай болатынын ешкім білмейді. Сондықтан бала позициясынан, иллюзиядан арылып, құбылмалы экономикалық аймақта тұратынымызды ескеріп, капиталды арттыруға қамдану керек.
Ал отбасының базалық шығындары табысынан көп болса, ең бірінші әр отбасы қолда бар капиталын бағалап, активтерінің құнын білуі керек. Ол үшін ерлі-зайыптылар арнайы «қаржы күнін» белгілеп, бірге отырып табыстар мен шығындарды есептеу керек. Мәселен, қолыңызда Rolex сағатын сата аласыз. Ол – актив. Instagram желісін қолыңызбен ұстай алмайсыз, бірақ одан да пайда табуға болады. Яғни, сатуға болатын нәрсенің бәрі активтер. Қолдағы заттың нарықтағы құнын білу үшін olx, krisha.kz, kolesa.kz сынды сайттардан білсеңіз болады. Мәселен, активтеріңіз 20-50 млн арасы болуы мүмкін. Бұл жерде біз материалдық емес активтерді де санаймыз. Мәселен, сіздің қаржыгер мамандығы бойынша дипломыңыз бар. Өз еңбегіңізді нарықта айына 500 мың теңгеге «сата аласыз». 500 мыңды 12 айға көбейтіп, өзіңіздің дағдыларыңыздың жылдық бағасын біле аласыз. Бұл – бірінші бөлім.
Екіншісі, кредиттер, міндетті төлемдер, бөліп төлеу, ипотека, қарыздар және өмір сүруге кететін шығындар. Ай сайынғы шығынды есептеп, 12 айға көбейтіп, жылдық шығын мөлшерін білесіз. Активтеріңіз 50 млн, шығындарыңыз 70 млн болса, капиталдарыңыз теріс, яғни қарыздарыңыз көп. Бұл жерде бірден қаржылық жоспар жасалып, шығындарды қалыпқа келтірудің схемасы сызылуы керек. Сіздің отбасыңыз нарықта минус 20 млн теңге тұрса, бұл сізге қаржылық шапалақ жегізеді. Ендігі мақсат – капиталыңызды оң нәтижеге көбейту. Неге капиталды бағалау қаржылық сауат деңгейін арттыруда бірінші орында тұр? Біз қаржыгерлер, тәуекелдер мен қауіп-қатерлерге, форс-мажор, ең нашар деген жағдайларға дайын болуға дағдыланғанбыз. Сондықтан егер сіз тұрақты табысыңыздан немесе асыраушыңыздан айырылсаңыз, жоғарыда аталған 50 млн активіңіз шығындарыңызды жабуға, өмір сүруіңізге жете ме, сол маңызды. Егер капиталыңыз теріс болса, оны тез арада қалыпқа келтіріп, оң нәтижеге қол жеткізіп, сосын барып «айына бәлен млн табыс тапқым келеді» деп қаржылық жоспар құруға болады.
Қазақстандықтар мереке күндері, той, туған күндерге көп шығындалады. Мәселен, 2024 жылы енеңіздің мерейтойы делік, сіз ол датаны алдын ала біліп отырсыз. Айына 20 мыңнан жинауға болады. Бірақ біз сол күн жақындағанда ғана қимылдап, қарыз аламыз не кредит рәсімдейміз. Сондай-ақ өмірге бала келді делік. Балаңыз сізбен бірге бір үйде тұрады, бірақ сіз оның мектепке баратынын 6 жылдан кейін тамыз айында есіңізге түсіресіз. Қыркүйекте мектепке дайындау үшін жан ұшырып бөліп төлеуге киім іздейсіз. Алайда мұның бәрін алдын ала қаржылық жоспар құру арқылы шешуге болады.
Қазақстандықтар ақшасының көп бөлігін азық-түлікке, әсіресе етке, соғымға жұмсайды. Жалақысының 60 пайызына азық-түлік сатып алатындар бар. Бұл өте жоғары көрсеткіш. «Неге апта сайын ет асасың?» деп сұрасаң, «Қонақ шақырам, шақырмасам ұят» дейді. Осылайша, бізде ұяттың бағасы қымбатқа түсіп отыр.
– Отбасылық бюджет жеке болуы керек пе, әлде ортақ болуы керек пе? Қайсысы тиімді?
– Бізде отбасылық бюджет, жеке бюджет туралы статистика жоқ. Мен өзімнің жүргізген зерттеуімнен ортақ бюджеттің тиімді екенін байқадым. Өйткені отбасы бұл – серіктестік, бір-бірін қолдау арқылы бір мақсатқа ұмтылу, біріге жұмыс істеу. Сол себепті үлкен мақсаттарға жету үшін бюджеттің ортақ болуы тиімді. Көбіне өзге ұлт өкілдері, жаңа үйленгендер, шетелде оқып келген жастар жеке бюджет жүргізеді. Жеке бюджетте ер мен әйел өз қажеттіліктерін өздері өтегенімен, олардың да ортақ мақсаттары болады. Алайда жеке бюджет мәселесінде ұрыс жиі болады. Ортақ бюджетке «Мен көп салдым, сен аз салдың» деген санасу басталады.
Маған консультацияға күйеуі бөлек, әйелі бөлек келген жағдайлар болды. Бірге келетін ерлі-зайыптылар өте аз. Алайда 25 жастан асқан, ақыл тоқтатқан, заманға сай ілесе алатын, өздерін дамытып жүрген жастар үйленбей тұрып қаржылық кеңес алып жатады. Бұл – өте дұрыс шешім. Жалпы, қаржы күнін ай сайын жасау қиын болса, тоқсан сайын да жасауға болады. Негізі, дұрысында қаржы күнін қаржы кеңесшісімен өткізу жақсы нәтиже береді.
Осы ретте газет оқырмандарына пайдалы бірнеше лайфхакпен бөліскім келіп отыр. Әйелдер көңіл күйі болмаса шоппинг жасап, импульсивті эмоциямен өзіне қажет емес заттарды сатып алып жатады. Мұндай жағдайды мен де басымнан өткіздім. Осындай сәтте өзіме 24 сағат уақыт беретінмін, осы зат саған қатты керек болса, ертең келіп сатып аласың дейтінмін. Алайда мұны жасау үшін үлкен ерік-жігер керек. Сондықтан өзіме стилист жалдадым. Стилистпен жұмыс істеу экономикалық тұрғыдан өте тиімді екенін көрсетті. Осылайша, мен өз шығындарымды 60 пайызға қысқарттым. Ал мейрамханадан дәмді тағам жеуді жақсы көретіндерге аспазшы жалдауды ұсынамын. Біріншіден, бір адамды жұмыспен қамтамасыз етесіз, екіншіден шығындарыңыздың мөлшерін азайтасыз, үшіншіден аспаз тамақты әрдайым тек жаңа, балғын өнімдермен істейді. Біздің миымызға аспазшы десе, оны тек байлар жалдай алады деген ой келеді. Олай емес, аспазшы бір рет 10-15 мың теңгеге келіп сізге 2 күнге жететін тамақ пісіріп кетеді. Сондай-ақ сіздің маман ретінде нарықтағы бағаңыз қымбат, бірақ үй тазалығына үлгермесеңіз, клининг компаниялардың қызметін пайдалану экономикалық тұрғыдан тиімді, психологиялық тұрғыдан жеңіл болмақ.
– Өзімізді ақша жинауға қалай үйретуге болады?
– Ақша жинау – қаржылық дағдылардың бірі. Геймификация, Гаусс әдістері жақсы нәтиже береді. 500 мың жинау керек болса, боксқа әр салған суммаңды белгілеп, жасыл түспен бояп қоясыз. Жасыл түспен бояудың да өзіндік сыры бар. Адам жасыл түсті бояғанда психологиялық тұрғыдан қуанады. Ері мен әйелі осылай ақша жинап, қуанып жүргенін көрген бала да ақша жинауды үйренетін болады. Сонымен қатар ешқандай мақсатсыз 2 млн теңге жинауым керек деген болмайды. Сіз ақшаны не нәрсеге жинайтыныңызды нақты білуіңіз керек. Мақсаты болған кезде адам әр ай сайын ақша жинағанда сол мақсатына жеткен сәтін елестетіп, қанаттанып, жағымды эмоцияларды басынан кешіреді.
Ақша жинауда екі жол бар, бірі – үнемдеу, екіншісі – табысты көбейту. Алайда адамдар екеуіне де дайын болмайды. Көптеген клиент тек үнемдеуге дайын. Өйткені табысты арттыру бұл өзгеру, даму, жайлылық аймағынан шығу, еңбектену, көбірек жұмыс істеуді талап етеді.
Негізі, әр адамда резервті депозит болуы керек. Оған ай сайын жалақының 5-10 пайыз аралығында ақша салып отырасыз. Мысалы, 300 мың теңге жалақы алсаңыз, 30 мың теңгесін басқа шығындарды өтемей тұрып бірден депозитке салуыңыз керек. Қалған ақшаны күнкөріске жұмсайсыз. Одан да артылса, мақсатты депозитке саласыз. Бұл саяхаттауға, үй сатып алуға арналған. Егер одан да артылса, мұны еркін капитал дейміз. Ол соманы инвестицияға салуға болады. Бізде инвестиция десе, көз алдымызға тек құнды қағаздар елестейді. Қазақстандықтар үшін классикалық инвестиция – үй алу. Біз үшін тұрғын үй алу тұрақтылықтың кепілі. Үй алып, әр баласының, немересінің атына жазып қалдырса жаны тынышталады (күлді). Үй сатып алып оны жалға бергеннен коммерциялық ғимаратты сатып алып жалға берген әлдеқайда табысты бизнес.
– Ақшаны теңгемен жинау керек па, әлде доллармен ба?
– Егер сіз бір жыл ақша жинаймын деп мақсат қойсаңыз, теңгемен жинағаныңыз дұрыс. Ұзақмерзімді депозит ашсаңыз, доллармен немесе еуромен жинаған тиімді.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ