Тәуелсіздік алған елдерде рухани өрлеу көп күттірмей басталатыны тарих заңдылығы еді. Барша адамзаттың тарихы бұған куә. Бір ғажабы, сандаған ғасырлар бойы өзінің өміршеңдігін дәлелдеп келген бұл заңдылық ХХІ ғасырда кібіртіктеп қалғандай. Бұған посткеңестік елдердегі қазіргі қалыптасқан жағдай, күрделі ахуал нақты дәлел. Мұның сырына терең үңілетіндер мен себебін ашып айтатындар әзірге арамызда аз болып тұр. Өзбекстандық қазақ жазушысы Сүлеймен Бұхарбаев пен белгілі қаламгер Серік Байхонов осы және басқа да ойларын өзара ортаға салған екен. Өзбек пен қазақ халықтарының арасындағы рухани, мәдени, ағайындық қарым-қатынастарды нығайту мәселесін қозғаған қос қаламгер өзге де күрделі мәселелерді қозғаған қос қаламгердің әңгімесі газетіміздің оқырмандарын бей-жай қалдырмайды деп үміттенеміз.
Серік: «Бармасаң, келмесең, жат боларсың» демей ме аталарымыз. Жеті сайын болмаса да, ай сайын түстеніп, қона-жатып қайтатын Тәшкенге жол түспегелі қашан… Жиделібайсын жерінде тұрып жатқан ағайын-туғанның жәй-күйі қалай?
Сүлеймен: Шүкіршілік… Сен екеуміздің жастау күнімізде: «Тәшкен – тоқ қала» демеуші ме еді, аштан өліп, көштен қалып жатқан жоқпыз.
Серік: Өзіңіз демалысқа шыққан боларсыз?
Сүлеймен: Алпысымда шыққанмын… Теңгеге шаққанда он бес мың зейнетақы аламын. Сосын жазу-сызу, қорадағы тоқты-торым, бау-бақша бар дегендей, жағдай жаман емес… Дегенмен де біздің қатарымыздың өткен күндерін аңсай беретін әдеті ғой.
Серік: Түсінемін Сүке, әсіресе Өзбекстан теледидарының қазақ бөлімін басқарып тұрған кезге, әсіресе телеэкраннан «Замандас» хабарын жүргізген қылшылдаған жігіт кезге не жетсін… Жұрт ұмыта қойған жоқ шығар…
Сүлеймен: Үлкендер жағы таниды. Онда да даусымнан… «Замандас» бағдарламасы жеті сайын, онда да сенбі күндері шығатын эфирге. Өзіміз өнер адамы болған соң, көбіне өнерді насихаттадық қой баяғы. Сол алпысыншы-жетпісінші жылдары Тәшкендегі кез-келген жоғары оқу орнында қазақ ұлт-аспаптар ансамблдері болатын. Одан бөлек қай облыс, қай ауданда қазақ өнерпаздары жылт етіп көрінсе, эфирге шығарғанша асығамыз. Ал жетпіс бірінші жылы сол «Замандастың» жанынан «Ақ қанат» эстрадалық жастар ансамблін ұйымдастырдық. Өзбекстандағы алғашқы қазақ эстрада жастар ансамблі үлкен жаңалық болды ел үшін. Телеэкраннан көрермен сұрауы бойынша музыкалық сәлем жолдайтын ансамбль әншілері. Әсіресе Ауғанстанда соғысып жүрген солдаттардың сәлем-өтініштерін жеткізгенде, ата-аналар телеэкран алдында ағыл-тегіл жылап отыратын. Келіп жатқан хаттар саны жөнінен өзбек тілді хабарлардың өзін артқа тастап, телестудия бойынша бірінші орынға шыққанбыз сонда…
Ал «Ақ қанатымыз» Орта Азияны былай қойып, сонау Америкаға дейін барып қайтқанын өзің білесің…
Серік: Жұрт «Ақ қанатты» әлі күнге ұмыта қойған жоқ. Сосын жұрттың есінде өзіңіз ұйымдастырған Тәшкендегі алғашқы айтыс қалып қойыпты.
Сүлеймен: Қалай ұмытайын… Сексен тоғызыншы жыл ғой. Өзбек жерінде соңғы қырық жылдай ұмыт болып кеткен өнерге қайта жан біткенде, қуанбаған қазақ қалмаған шығар. Бір қызығы, соңғы сәтте айтысатын ақын таппай қиналайық. Ал бес мың адамдық «Халықтар достығы» сарайына ағылған адамда есеп жоқ. Кассадағы билет жетпей, жұрт сенделіп кеткен соң, айтысты екі күнге созуға мәжбүр болдық. Тәшкен төңірегін былай қойғанда, алыс ауылдардан ағылған адамдардың тең жарымы сарайға сыймай қалды бәрібір. Өкінішке қарай, айтыстың алғашқы бөлімі біткен күні Қазақстанның бас ақыны Көпбай Омаров қайғылы қазаға ұшырады ғой. Айтыс сонда да тоқтаған жоқ. Сол айтыстан кейін халқымыздың жоғалған өнері Өзбекстанда қайта жанданды емес пе?
Серік: Сіздерде – «Ақ қанат», бізде – «Досмұқасан», сіздерде – «Замандас», ал бізде – «Замандастар»… Заман екен-ау…
Сүлеймен: Ол заманда сіздікі, біздікі деген болды ма? Жалпы Өзбекстан жерінде қазақтардың салмағы зор, қадір-қасиеті мол болды ғой… Сол заманда теледидардың қатардағы редакторы болып істейтін маған Тәшкеннің орталығынан ойып тұрып алты бөлмелі үй бергенін қалай ұмытайын… Сол үйімізде Қазақстаннан келген жақсылар мен жайсаңдар аунап-қунап жатушы еді-ау…
Серік: Сіз бен біз білгенмен, бүгінгі жастар біле бермейді. Осы мәселені таратып айтып берсеңіз қайтеді.
Сүлеймен: Айтқанда енді… Өзбек пен қазақ ежелден іргелес жасап, әдет-ғұрпы, діні мен тілі бір, ауылы аралас, қойы қоралас, бір-бірімен тату-тәтті өмір сүріп келген ғой. Көп жағдайларда екі елдің тарихын бөліп қарауға болмайтын жерлері көп. Он тоғызыншы ғасырдың соңында қазақтың тұңғыш басылымы «Түркістан уәлаятының газеті» Тәшкенде шығып тұрған. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары «Жаңа өріс», «Ақ жол» газеті, тұңғыш сатиралық журнал «Шаншар» шығарылған. «Шолпан» , «Сана», «Кедей айнасы», «Еңбек», «Жас алаш», «Жас қайрат» басылымдары да солай. Ол кезді былай қойғанда, осы кейінге дейін Өзбекстан Жазушылар одағы жанынан қазақ секциясы жұмыс істеп, қазақ қаламгерлерінің шығармаларын үзбей жариялап отырған ғой. Қазақтың біртуар азаматтары Мұхтар Әуезов, Ілияс Жансүгіров, Бейсенбай Кенжебаев, Асқар Тоқмағамбетов, Әубәкір Диваевтардың ізі жатыр мұнда. Тұрар Рысқұлов, Нәзір Төреқұлов, Ғани Мұратбаев, Темірбек Жүргенов осында оқыды, осында жүріп ел басқарды. Қазақ қыздарынан шыққан тұңғыш дәрігер Аққағаз Досжанова диплом алғанда, оны Лениннің өзі құттықтап, телеграмма жіберген. Осы қуанышты оқиғаны тойлау кешіне Өзбекстан республикасы атқару комитетінің комиссары Серке Қожамқұлов қатысып, тойды Мұхтар Әуезовтің өзі басқарады.
Тұңғыш қазақ педагогикалық институты, педагогикалық техникумы осында бой көтерді. Республикалық ағарту министрлігін Темірбек Жүргенов басқарды. Мұнда Құрманбек Жандарбеков тұңғыш қазақ өнерпаздары ұжымын ұйымдастырған. Оған Жамал Омарова, кейіннен қаршадай Роза Бағланова қосылған. Роза апамыз соғысқа осы Тәшкеннен аттанған.
Сол жылдары Өзбекстанның қазақ аудандары мен қала-қыстақтарында алты жүзден астам орта мектептер қазақ тілінде дәріс берді. Тәшкен, Ангрен, Нөкіс, Гүлстан қалаларындағы жоғарғы оқу орындарында қазақ факультеттері жұмыс істеді. Өкінішке қарай, соңғы кездері жасалған реформа, өзгерістердің салдарынан бірқатар қазақ факультеттері қысқарып, қазақ мектептері тоғыз жылдық оқу бағдарламасына көшірілді. Біз жақта қазақ тілді әдебиеттер мен оқулықтар жетіспейтінін өзің де білесің. Осыдан келіп білім қуған қазақ жастарының арасында кейбір қиыншылықтар туындап отыр. Көпшілік ата-аналар балаларын өзбек тілді мектептерге ауыстырды немесе Қазақстанға көшу мәселесін қарастыра бастады.
Серік: Сол көші-қонның ішінен өзіңізді көре алмадық қой, Сүке?
Сүлеймен: Сұрағың орынды. Аздап ауыр да тиетін жөні бар. Егер әзілге бұрсақ, Қазақстандағы мың жазушының бірі болғанша, Өзбекстандағы бес-алты қаламгердің қатарында жүргім келген шығар… Иә, менікі әзіл ғой. Әйтпесе жүрегіміздің жартысы Қазақстанда, көзіміздің бір қиығы қазақ жерінде. Отыз екі жыл эфирге шығыппын, сол эфирдің арқасында ел таниды, сыйлайды. Оның үстіне Тәшкеннің дәл түбіндегі Сырға құятын Ангрен өзенінің бойында менің ата-бабаларым мәңгілік дамылдып жатыр… Басқаны былай қойғанда екі ел арасында дәнекер болатын, дәнекер болғанда, кәдімгі әдеби-мәдени байланыстарға мұрындық болатын мен секілді бір қазақ шетте жүрсе несі артық. Ал мәдени байланыстардың арасы жылдан жылға үзіліп бара жатқанын несіне жасырамыз.
Бұдан Жиделібайсындағы қазақ қаламгері Сүлеймен Бұқарбаев қол қусырып қарап отыр деген қорытынды шықпаса керек. Өзім бас болып, елудей отбасын Сарыағаш маңындағы Мичурин ауылына қоныстандырып едік, ары-берісі бес-алты жылдың ішінде үйлі-баранды, бау-бақшалы, техникалы болып жетіліп кетті. Жалпы өзбекстандықтар өмірге бейімдеу келеді ғой. Еңбектену жағына келгенде біздің қазақтын оралмандардан үйренері аз емес-ау деймін.
Серік: Өзбекстандық қазақ пен қазақстандық қазақтың арасында айырмашылық бар деп ойлайсыз ба?
Сүлеймен: Қазақстанға келген оралмандардың аяқтарынан тез тұрып кететін себебі – олар еңбекке бейім, оның үстіне қанағатшыл. «Мынаны үзім дейді, бір-бірден үзіп жейді» демеуші ме еді… Сен екеуміз Карл Маркстің қосымша құн заңын оқып өскен ұрпақпыз ғой. Бірді бірге соғып, бірді-бірге алмастыра бергеннен ырыздық пайда болмайды. Елбасы Назарбаевтың еңбекті, еңбек адамын құрметтеңдер деп жатқаны бекер болмас. Тек сол еңбекпен келген ырыздық шекара асып кетпесін деңіз.
Серік: Басқасын білмедім, қазақтар сауданы, сосын үй салуды түріктер мен өзбектерден үйреніп жатқан жайы бар. Бірақ сол үйлер бай-байшікештердің сарайлары екені, ал құрылысшы мигранттардың елімізге заңсыз кіретіні өкінішті. Оларды жолдар, мектептер секілді стратегиялық нысандар салуға пайдаланса дейміз ғой. «Елде бар – ерінге тиеді» дейді ғой, Қазақстанның іргесі бекіп жатса, туысқан өзбектерге де олжа емес пе?
Сүлеймен: Олжаның көкесі сол, Қазақстанға келіп бір маусым жұмыс істеген өзбек еліне барған соң тапқан табысына дағарадай жаңа үй сатып алады. Мен Қазақстанға апта сайын болмаса да, ай аралатып келіп тұратын қазақпын. Жол салып жатқан өзбекті немесе қырғызды көрген жоқпын әзірге. «Шымкенттен келдік» деп қойып, самса, бәліш сатып тұрады, әйтпесе қаланың сыртында хан сарайындай зәулім үйлер тұрғызып жатады. Ең қызығы, түнге қарай сол үйлердің шамы жанбайды. Артық ақшасын қайда жіберерін білмеген адамның далбасасы ма деп ойлайсың…. Әрине… Жалпы халықтың жаманы болмайды ғой. Әсіресе, қазақтар, өзбектер секілді түркі тектес туысқан халықтардың бірі жаман десе, екіншісі намыстануы керек.
Серік: Жалпы оралманның да оралманы бар. Өз басым мигрант, оралман мәселесі Қазақстан мен Өзбекстан арасында тіптен басқаша шешілуі тиіс деп есептеймін. Мысалы Шығыс Түркістанда тұратын қазақтар, Байөлкеде тұратын қазақтар секілді, Өзбекстан да сондағы миллион қазақтың атамекені. Олар ешқайдан көшіп немесе қашып барған жоқ. Біздің сол жерде тұрғанымыз екі ел үшін де тиімді. Олар екі ел арасындағы дәнекер ғой. Мысалы басқа-басқа, ауғандар өзбектерден аяғын тартады. Өйткені өз елінде, өз жерінде саяси күшке ие болып бірнеше миллион өзбек туыстар отыр.
Жалпы кейде біздің туыстардың өзбектерден де үйренері аз емес-ау деген ойға келесің. Ғабит Мүсірепов ағамыз бір кезде өзбек ағайынның судың сағасына орналасқанына қызғаншақтық танытқан екен. Бүгінде сіздердегі су жағдайы қалай болып тұр? Өзіңіз Ангрен өзенінің Сырдарияға құйылысында туып өскендіктен, сонда тұрып жатқандықтан айтып жатырмын. Мен көрген Өзбекстанда қазірдің өзінде жер тапшылығы сезіле бастады. Күндердің күнінде «сағадағы ел – су ішіп, төмендегі ел – у ішіп» қала ма деп қорқамын.
Сүлеймен: Шүкіршілік… Өзің көрген Ангрен орнында, Сыр анаға барып құйып, Аралға қарай кетіп жатыр. Дегенмен белі шорт үзіліп, орта жолда кирелеңдеп қалған су көздері де аз емес. Қанша дегенмен біз жақта халық тығыз орналасқан ғой… Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Әму мен Сырдың төменгі ағысында, оның ішінде біздің ағайындар қалың тұратын Хорезм мен Қарақалпақстан жағында су тапшылығы орын алып, күріштің бағасы аспандап кетіп еді, соңғы жылдары жағдай біршама жақсарған сыңайлы. Жалпы су мәселесі өзбек пен қазақтың, сондай-ақ қазақ пен қырғыздың арасындағы түйінді мәселе болып тұр ғой. Оны менен гөрі өзің жақсы білесің…
Серік: Су мен жер мәселесіне барсақ, әңгімеміз саясиланып кете ме деп қорқамын. Баяғы қазақ пен өзбектің шекарасы бөліне қоймаған кездері Қоқан мен Бұқара, Хиуа хандықтары өзара келіспеушіліктерді осы су тапшылығы арқылы шешуге талпыныс жасағаны тарихтан белгілі. Сондай талас-тартыс кеңес дәуірі кезінде Шардара су қоймасы төңірегінде де орын алды. Қазір Шардарадағы Арнасай су тоспасының Қазақстан меншігіне біржола көшкеніне шүкіршілік етеміз.
Сүлеймен: Су мәселесін тиянақты түрде шешу көбінесе көршілес елдердің өзара тиімді келіссөздер жүргізуіне де байланысты емес пе?! Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан республикалары бұл салада бір жағадан бас шығармаса қиын. Сырдарияны былай қойғанда, Амудария өзенін бұғаулап, су қоймаларын көбейте берудің де ережесі болуы керек.
Серік: Меніңше, Орта Азия халықтарының болашақ тағдыры осы су мәселесіне келіп тіреле беретін секілді. Өткен ғасырлардың өзінде «Орта Азия түптің түбінде шөл далаға айналады» деген теориялар болған. Осы теорияны жоққа шығарудың бірден-бір жолы – көршілес туысқан халықтардың татулығы демеске амал жоқ.
Кешіріңіз, Сүке… Осы айтып жатқанымыздың көбі белгілі мәселелер ғой. Енді жеке бас мәселесіне келсек… Кешегі телеэфир жұлдызы, махаббат тақырыбын жазатын жазушы бүгінде немен айналысып жатқанын көпшіліктің білгісі келетіні заңды.
Сүлеймен: Өткен өтті, кеткен кетті. Жетпістің сеңгіріне шыққанда телеэфирді сағалай алмайсың, қазір өзімді өнер жолына алып келген жазушылыққа біржола бой бұрған жайым бар. «Алпыстан асқаннан ақыл сұра» демекші, қай кезде болмасын, елдің, жұрттың білгісі келетін, ұққысы келетін мәселелері болады. Мен де қай шығармамды жазуға отырмайын, сол мәселелер төңірегінен ұзап кете алмаймын. Мысалы «Мерейлі Мамыр» романы мен «Жалғыз бала» хикаятында елуінші-алпысыншы жылдары жүзеге асқан саяси-әлеуметтік өзгерістер, соғыс зардабы сөз болса, «Шөл баласы-1», «Шөл баласы-2» кітаптарымда Өзбекстан мен Қазақстанда өмір сүретін қандастарымыздың сан алуан тағдыр-тіршілігі орын алды. Кезінде «Азаттық» радиосымен тығыз байланыста жұмыс істегендіктен, шетел қазақтары тақырыбы маған етене таныс. Оның үстіне өзім де үлкен отаннан алыста туып, алыста өмір сүріп келемін дегендей… «Жүз мың құрбан» кітабына Қытайдағы Шыңжан қазақтарының бостандық жолындағы күресін арқау еттім. Өйткені енді ғана тәуелсіздік алып жатқан қазақ елі тарих сабағын, тәуелсіздік қадірін білуі тиіс деп есептедім. Ал «Аспандағы трагедия» романында Тәшкен, Кабул, Нью-йорктегі террористік актілер, оның елге әкелген қасіреті баяндалды. Менің кітабымда баяндалатын проблемаларға қазақстандықтар енді ғана қаныға бастаған секілді ме қалай?
Меніңше, жазылған әрбір кітаптың күш-құдіреті оның өміршеңдігінде. Кітап ізденісте, сұраныста болса, оқылып жатса, жазғандарың елге керек болғаны. Демек, кітаптың оқырманды иландыра алатын күш-құдіреті бар деген сөз. Кітап өз оқырманын қызықтыра алады, иландыра, ойландыра алады, керек болса, толқытып, жылата алады. Ең бағалы кітап өз оқырманын таба алмай қалса, – сол шатақ. Ауыл-аудандарда кітап дүкендері жоғала бастаса, – содан қорық. Мал мен дүние табылар, мына тыныштық заманда аштан өлмейсің, тәуелсіз еліңде өмір сүріп жатқанда көштен қалмайсың. Қазіргі ең қауіпті пәлекет – рухани жағынан азу. Рухы төмен, сана-сезімі төмен халық өркендей алмайды ешқашан…
Серік: Сөзіңіз орынды, Сүке… Қазір «қазақтарда ұлттық идеология жоқ» деп байбалам салып жатқан жайымыз бар. Меніңше, ұлттық идеология бар. Ол – еліміздің тәуелсіздігі. Сіздің шығармаларыңызбен таныспын. Өзіңіз жазғандай, қазақтар соңғы жиырмасыншы ғасырдың өзінде екі рет тәуелсіздік елесін көзбен көріпті. Иә, елесін… Біріншісі, Қоқан республикасы, екіншісі, Шығыс Түркістан республикасы. Көршілес елдердің немесе идеологиялық ағымдардың ықпалымен келген тәуелсіздік еді олар. Бүгінгі Қазақстанның жөні бөлек. Меніңше сіз бар, біз бар, бәрін жинап қойып осы идеология жолында жұмыс істейтін шығармыз.
Сүлеймен: Сөз соңында айтарым, мені қинайтын бір мәселе бар. Қазір қазақтың тасы өрге домалап тұрған кезі ғой. Қазақ пен өзбекке ортақ Жиделібайсын жерінде отырған миллион туысқанға көз қырын сала жүрсеңіздер екен…
Дайындаған
Ж.БАҚҚОНДЫҰЛЫ