АПАРИН АНЫҚ АРАНДАТЫП ОТЫР МА?
АПАРИН АНЫҚ АРАНДАТЫП ОТЫР МА?
Қазақстандық апталық "Новое поколение" газетiнiң бас редакторы Сергей Апариннiң Латвияның "Вести сегодня" газетiне биылғы жылдың 28-қаңтарында "С прицелом на Казахстан" атты сұхбаты шықты. Сұхбатты жүргiзген Марианна Иванова-Евсеева.
Сұхбатта Апарин мырза Қазақстандағы ұлттық саясаттың келбетiн, экономикалық жағдай, ауылшаруашылығы мәселелерi және көршiлер тұрғысынан көсiлiп әңгiме айтады. Әңгiменiң бiссмiлдәсi елдегi медиа-рыноктан басталған. Апарин мырза өз газетiнiң жоғары деңгейде сұранысқа ие екендiгiн айта отырып, қазақ газеттерiнiң кәсiби деңгейi де, таралымы да, материалдық жағдайы да өте төмен деген пiкiр айтады. Қараңыз: "Ақпарат құралдарының 25-30%-ын қазақтiлдi басылымдар иеленедi. Бiрақ, ол онша ықпалға ие емес. Бiрiншiден, ұлтаралық араздығын тудыруға бармайтын, "барлығын тартып алып, бөлiп бер" демейтiн бұл өзiнiң көзге ұрып тұрғандай ақымақтығының салдарынан. Екiншiден, мемлекеттiк дотацияда отырғанына қарамастан олар кедей, әрi кәсiби деңгейi төмен… Бизнес-басылымдардың таралымы аса жоғары емес. Қалай айналдырсаң да бiздiң халықтың сауаты төмен ғой".
Бiр қызығы, Сергей Апарин мырза осы сұхбат таралып кеткеннен кейiн, бұның бiрi де менiң сөзiм емес деп азар да безер болып ақтала бастаған. Бiрiншiден, Мәскеудiң әдемi ресторандарының бiрiнде берiлген сұхбатты алушының көздеген саяси мақсаты бар деп түйедi ол. Екiншiден, бұны өзiне қарсы әдейi ұйымдастырылған саяси бопса деп түсiндiредi. Бiрiншiден, сұхбаты қолына тиiсiмен, бұны ол әлдебiр қалжыңбастың iсi екен деп ойлап қалғандығын айтады. Екiншiден, бұл сұхбаттың қазақ ақпарат кеңiстiгiне тезiрек тарап кеткендiгiнiң өзiнен ол өзiне қарсы ұйымдасқан арандатушылықты iздейдi.
Әрине, Апарин мырзаның кейбiр мәселелердi ащы да болса рас айтқанын мойындамай болмас. Мәселен, Қазақстандағы медиа-рыноктың 25-30%-ын қазақтiлдi басылымдардың иеленетiнi шындық қой. Қазақ ақпараты өз елiнде айқын басымдыққа ие бола алмай отырғандығына көз жұмып қарауға болмайды. Бiрақ, осы 25-30%-дың өзiндiк үнiн, кәсiби деңгейiн жоққа шығару – көпке топырақ шашу. Оған, әрине, қазақтiлдiлер кiнәлi емес. Оған кәсiби деңгей де, оқырманның талғамы да жауап бермейдi. Елде қазақтiлдi орта қалыптастыруға құлықсыз, орыс тiлiнен айрылса барынан айрылып қалатындай болып отырған билiк кiнәлi. Билiк қазақ басылымдарының дамуына, кең өрiс жаюына ықпал етудiң орнына, орыстiлдi ақпарат кеңiстiгiне көбiрек жағдай жасап отыр. Сондай-ақ, ол "Бiздiң адамдар ресейлiктермен бiр тiлдiк, ақпараттық және ментальдық кеңiстiкте өмiр сүредi" дейдi. Билiк мақтанышпен насихаттап отырған Кедендiк одақ Ресей БАҚ-тарына бұрынғыдан да жақсы жағдай тудырып отыр. Апариндердiң Мәскеуге барып қазақ елiндегi негiзгi ұлттың қытығына тиетiн сөздерге жол беруiне де Қазақстандағы ұлттық саясаттың жөндi жолға қойылмағаны кiнәлi. Қазiр Қазақстанда орыстiлдi орта үшiн жайлы климат сақталған. Мемлекеттiк қызметке келсең де, өзге мәнсапқа ие болсаң да мемлекеттiк тiлдi бiлу мәселесi қойылмаған. Мемлекеттiк тiл деп үкiлегенмен, қазақ тiлiнiң есiктен ғана сығалап тұрған жайы бар.
Бiз осы ретте "Новое поколение" газетiнiң бас редакторы Сергей Апарин мырзаға бiр-екi сауал қоюды жөн санадық.
– Сергей Игорьевич, қазiр қоғамда сiздiң латвиялық журналиске берген сұхбатыңыз қызу талқыланып жатыр. Мұндағы көпшiлiк сiздiң ол газеттегi қазақ ақпарат құралдары туралы ойларыңызға наразылық танытуда. Бұған айтар қандай да бiр уәжiңiз бар ма?
– Сiз газетте жұмыс iстейсiз әрi не жазу керек екенiн бiлесiз. Мұнда барлығы редакция саясатына және журналистiң этикасына әрi заңнамалықтың қаншалықты жетiлгендiгiне байланысты.
Латыш басылымы менiң атымнан жариялап отырған арандату тұрғысындағы мақаланың не диктофондағы жазбасы, не менiң қол қойып растаған нұсқасы жоқ. Сондықтан "менiң қазақтiлдi БАҚ туралы пiкiрiм" – латвиялық әрiптестерiмiздiң мәнсiз фантазиясы. Бiздiң салиқалы да, сарабдал әңгiмемiзден шаласауатты антиқазақстандық мәселе шығарудағы мақсат не?
Әрине, бұл менiң ең алғашқы да, оныншы да сұхбатым емес. Бiрақ, менiң сөздерiмнiң тонының мүлдем айналып, өзге мәнге ие болуы – бiрiншi рет. Тағы да қайталап айтамын, латвиялық басылымнан менiң пiкiрiмдi таба алмайсыздар.
Ең қызығы, жұрттың бәрi латвиялық "сұхбаттағы" мемлекеттiк тiлдегi БАҚ-қа қатысты екiншi абзацқа дейiн оқиды. Ары қарай қаны қайнап кетедi де, ештеңе көре алмай қалады. Егер, жоғарыдағы сұхбатта айтылғандай мұнда бәрi жаман болса, бұған дейiн Мәскеуде мол табысқа кенелiп жүрген адамның, яғни менiң Қазақстанда жұмыс iстеп нем бар? Егер, мұнда шынымен жағдай ауыр болса, оны кiм ұстап отыр?
Бұдан өзге де аталған сұхбатта Қазақстан және ондағы өмiрден мүлдем бейхабар сәттер көбiрек қамтылған. Сонда не, мен газетте жұмыс iстей отырып, жұрттың бәрiне мәлiм дүниеден бейхабар болғаным ба? Сонда газет қалай тыныстап отыр? Егер, бұл сұхбатты сарабдал санадан өткiзiп көрсеңiз, сiздiң де күмәнiңiз молаяды.
Менiң барлық жауаптарымның өңi айналдырылған. Соның iшiнде қазақтiлдi ақпарат жайында айтылғандары – өтiрiк, жалған. Менiң оппозициялық қазақстандық басылымдар жайында айтқандарымды қазақтiлдi ақпаратқа негiз қылып алыпты. Мен оппозициялық басылымдар туралы – олар өзгелерден гөрi жеңiлдiк жағдайында жұмыс iстейдi деп айтқанмын. Айталық, ұлтараздығын қоздырушы материалдар оппозициялық емес басылымдарда жарияланса оларды жауапқа тартады, ал оппозициялық басылымдардағы мақалаларды жылы жауып қояды. Бұл жаман да емес, өйткенi, қалыпты демократиялық мемлекетке күштi оппозиция керек. Егер, соттар оппозицияны құрықтаса, бiздiң оппозицияны мемлекеттiң қаржысына жасанды жолмен өмiрге қайта әкелу қажеттiгi туындайды.
Журналист қазақстандық басылымдар дегендi "қазақ басылымдары" деп, оппозициялық дегендi – мемлекеттiкке, кейбiр проблемаларды негiзгi жетiстiктерiмiзге ауыстырып жiберген. Неге? Бұны кездейсоқтыққа жатқызуға бола ма? Бұл бiр ғана мысал.
– Сiз өз айтқандарыңыздан бас тартып, ақталып отырсыз. Бiрақ, латвиялық журналист те берiлер емес. Ол қажет болса соттасуға дайынмын дейдi. Сiздiңше, соттасу әрi бiраз шығынды талап етедi, әрi жыры көп шырғалаңға айналатын көрiнедi. Демек, Сiз шындықтан қорқып, соттасудан бас тартып отыр деген қорытынды жасауға бола ма?
– Сұхбаттағы бұрмалаушылық әдейi ұйымдастырылған. Шынымды айтсам, бұл газеттi оған сұхбат бермес бұрын көрген болсам, оның қандай басылым екенiн бiрден түсiнер едiм. Сiздерге де түсiнiктi болуы үшiн, бiр данасының суретiн қоса берiп отырмын. Өздерiңiз ой елегiнен өткiзе жатарсыздар. Бұл шынайы ақпаратты тарататын сарабдал газетке ұсқай ма?
Әрине, журналист ойдан шығарған өтiрiктi жазғанын ешуақытта мойындамайды. Егер, менiң таққан айыбымды мойындап жатса, бұл басты куәгер болар едi.
Ал, соттасудың қиынға түсетiндiгiн мен емес, мен кеңес алған заңгерлер айтып отыр. Бұл үшiн латвиялық басылыммен Қазақстан азаматының мүддесi үшiн соттасатын латвиялық адвокат табуымыз керек. Менiң өкiлiм және өзiм қанша рет өтетiнi беймәлiм сот отырысына қатысуымыз керек. Бұның барлығы, әрине, Латвияда өтетiн болады.
Менiң айтқандарым басылған аудиотаспаны сараптан өткiзетiн тәуелсiз сараптама керек. Әрi бұл аудиотаспаны Латвия соты мойындауы тиiс. Журналист ретiнде кез келген таспадағы жазбаның өңделетiндiгiн бiлетiн шығарсыз. Латвия газетiндегi өңi айналдырылған сұхбаттан кейiн, аудио жазбаның өзгерiп кетуi де ықтимал, әрi бұл менi таңдандырмайды. Демек, бұл тұрғыдан латвиялық сарапшыларға сену қиын. Ол үшiн бұл жазбаны қолға түсiрiп, сараптаманы Қазақстанда немесе Ресей мен Украинада, әйтеуiр орыстiлдi сарапшы лингвистерге жасату керек. Содан кейiн бұл сараптаманы латвиялық соттар мойындауы тиiс. Менiң, ең бiрiншi шешiмiм тез арада соттасу болған едi. Бiрақ, заңгерлермен ақылдаса отырып iстiң тым қиын екенiне көзiм жеттi. Әрине, соттасу туралы идеядан бас тартқан жоқпын. Қазiр бұл iстi бiзде және Латвияда қолға алатын адамдарды iздеп жатырмын.
– Егер, сiз Қазақстанда емес, Өзбекстанда тұратын болсаңыз, өзбек қоғамы жайлы бұлай дей алар ма едiңiз?
– Жоқ, Қазақстанда тұра берейiкшi. Менiңше, бiзге туысқан өзбек халқынан барлық жағынан үлгi ала беруге болмайды.
– Бiздiң қоғамда Қазақстандағы қазақ еместер өзiн пәтер жалдаушы ретiнде сезiнедi деген пiкiр бар. Кезiнде бұл пiкiрдi Сергей Дуванов та айтқан. "Олардың патриоттық сезiмi айтарлықтай емес. Сондықтан да, олар қазақ қоғамына кiрiгуге ынталы емес. Мемлекеттiк тiлдi бiлуге құлықсыз" делiнедi онда. Сiз осы пiкiрлермен келiсе алар ма едiңiз?
– Ойбай, сiз бұл ойыңызбен қандай Қазақстан жайында айтып отырсыз? Мен бұл пiкiрмен қалай келiсе аламын? Жоқ, әрине. Мен өзiмнiң барлық таныстарымды Қазақстанның патриоты дей аламын. Олардың арасында Ресейдiң, Германияның және Украинаның азаматтары да бар. Осында тұрды, қоғамға бейiмделдi, Қазақстан қоғамының ерекшелiктерiн жан тәнiмен түсiндi, қазiр әлемде Қазақстанды ақысыз-пұлсыз жарнамалап жүр.
Менiңше, Қазақстандағы кез келген этнос өкiлi мұнда өзiн жайлы сезiне алатындығымен дара. Қазақтар өзге этнос өкiлдерiн жылы қабылдайды, бауырына тарта бiледi, мәдениетiн, әдебиетi мен музыкасын қабылдай алады.
Әрине, мемлекеттiк тiлдi үйренуде проблемалар бар. Бұл процестi ыңғайлы әрi тиiмдi ету қажет. Бұл үшiн интерактивтi және сапалы оқу құралдарын дайындап, қызметкерлердi материалдық тұрғыдан ынталандыру қажет. Күн сайын мемлекеттiк тiлдi үйретудiң балабақша және мектеп сағаттарын енгiзу керек. Менiңше, қазақ тiлiн принциптi түрде үйренгiсi келмейтiндер жоқ. Бiреуге қиын, екiншiлерi жалқау дегендей.
Бiр кездерi кәсiпорындар мен фирмаларда қазақ тiлiн оқытушылар болды. Қазiр бұл бастама да құмға сiңген судай жоғалды. Оның назардан тыс қалғанын сараптап, ой елегiнен өткiзу керек. Өткеннiң қатесiн түзетiп, бұл бағдарламаны қайта қолға алу керек.
Қазiр мемлекеттiк тiлдiң басымдығы жайында дау-дамай туындап отырған жоқ қой. Мемлекеттiң басты мақсаты – Қазақстанның барлық азаматтары мемлекеттiк тiлдi сапалы деңгейде меңгеруiне көмектесу болып отыр.
– Онда неге орыстiлдi азаматтар шетелге шыққанда қазақ қоғамы және қазақтар жайында орынсыз пiкiрлерге жол бередi?
– Шетелде қазақтар жайында үнемi оспадар пiкiрлерге жол берiледi дегенге өз басым келiспеймiн. Ондай орыстiлдi адамдарды қайдан көрдiңiз?
Менiңше, Қазақстанда өз болашағын осы елмен байланыстырғысы келетiн нағыз патриоттар қалды. Соңғы жылдары елдегi азаматтар қазақ тiлiнiң мемлекеттiк рөлiн сезiнiп, титулды ұлттың мәртебесiн түсiне бастады. Кеткiсi келгендер, баяғыда-ақ Қазақстанмен қош айтысқан, қалатындары қалды. Қараңыз, Ресей үкiметi КСРО-ның бұрынғы азаматтарын жұмыспен қамтамасыз етiп, жәрдемақы төлейтiндiктерiн айтты. Олардың өз проблемалары жеткiлiктi. Депрессиялық аудандарға адам тарту керек. Азаматтықты да жеңiлдетiлген және жылдамдатылған түрде берiп жатыр. Алайда, Қазақстаннан ағыла көшкен көштi көрдiңiз бе? Өйткенi, бiздiң азаматтар өзге мемлекеттегi өмiр мен бiздегi өмiрдi салыстыра бiледi. Таңдау кездейсоқ емес, олар Қазақстанда ерiксiз емес, саналы түрде тұрып жатыр.
Есенгүл Кәпқызы
