Юлдаш АЗАМАТОВ: МЕНIҢШЕ, ҚАЗАҚ ПЕН ҰЙҒЫР АРАСЫНА ОТ ЖАҒУШЫЛАР БАР

Қазақ пен ұйғыр жастары арасында орын алған қақтығыстар қоғамды дүр сiлкiндiрiп әкеттi. Мұны бiреулер жәй ғана бұзақылардың төбелесiне телiсе, ендiгi бiреулер ұлтараздық мәселеге жатқызды. Алайда, бұл туралы ұйғыр зиялылары қалай ойлайды? Бiз ұйғыр тiлiнде жарық көрiп келетiн, ұзақ жылдық тарихы бар бiрден-бiр ресми басылым “Ұйғыр авази” газетiнiң бас редакторы Юлдаш Азаматовпен осы мәселелер төңiрегiнде әңгiме өрбiткен едiк.

– Юлдаш аға, басылым редакторы, жалпы Қазақстан Республикасының азаматы ретiнде қалай ойлайсыз, қазақ пен ұйғыр жастары арасында өлiмге итермелейтiндей кикiлжiң неден шықты? Шелектегi, кешегi Малыбайдағы оқиғаны бiлесiз. Мұндай жағдай нелiктен туындап отыр? Әлде, қазақ пен ұйғыр арасында бағзыдан келе жатқан ренiш бар ма? Сұрайын дегенiм мынау едi, қазақ пен ұйғыр арасы салқындап кеткен жоқ па, осы? – Менiңше, қазақ пен ұйғыр арасында ешқандай ренiш те, мәселе де жоқ. Бiздiң тiлiмiз, тарихымыз, дiнiмiз бiр халықпыз. Әрқашан да екi халық қыз алып, қыз берiп туысқан болып кеттiк. Өзiмнiң достарымның көбi қазақ, келiнiм қазақ. Мына Ұйғыр, Панфилов ауданына барсаң, “қазақ, ұйғыр” деп бөлiнбейдi. Бiздiң кезiмiзде, одан кейiн де мұндай проблема жоқ болатын. Неге екенi белгiсiз, кейiнгi кезде қазақ пен ұйғыр арасында мәселе туындай бастады. Оның себебiн айту өте қиын. Бұл Шелек оқиғасымен, Малыбайдағы жағдаймен байланысты емес. Менiң ойымша, қазақ пен ұйғыр арасына от жағып жүрген үшiншi күш бар. Мiне, бiз сол арандатушылардың жиегiнде кетiп бара жатырмыз ба деп қорқамын. Кейде газеттерден “Бiр төбелес, қантөгiс болды” деген ақпарат оқысам, ұйғырлар ма екен деп зәрем қалмайды. Өзiңiз бiлесiз, Шелектегi оқиғадан кейiн кейбiр БАҚ ұйғырларға қарсы кампанияны бастап кеп жiбердi. “Егемен Қазақстан”, “Жетiсу”, “Алматы ақшамы” газеттерi олай жазбайды, ал кейбiр басылымдар ұйғырларға үрке қарайды. Шелек оқиғасы болған кезде, бiз сол кезде-ақ естiдiк. “Ұйғырлар қазақты ұрыпты” дегендi ести сала, таңертеңгi сағат 6-да шығып кеттiк. Республикалық Ұйғыр мәдениет орталығының төрағасы Ахметжан Шардинов және аудан жетекшiлерiнен құралған 7-8 адам ұйғырлардың арасына бардық. Қазақ, ұйғыр тұрғындары мен ақсақалдарынан 300-дей адам жинап, қатты батырып айттық. Ұйғыр мектептерiнде жиналыс өткiзiп, ата-аналарымен сөйлестiк. Сөйтiп, бiраз шаруа жасап, ретке келтiргендей болғанбыз. Және сол төбелес болған күннiң ертесiне екi жақ тағы да төбелес ұйымдастырамыз дегенде, бiр ұйғыр мен бiр қазақ шығып, тоқтау айтыпты. Бiздiң газетте сол екеуiнiң арқасында қантөгiс болмағаны жазылды. Содан не керек, бәрi басылды, орнына келдi дегенде, 15-20 күннен кейiн “Свобода слова” газетi “Ұйғырлар қазақтарды ұрып кеттi…” деген сарында материал жариялап жiбердi. Содан айқай басталып кеттi. Бұл газетке бiздiң жiгiттер барып, бiрқатар адамдардың хаттарын берiп, “Бұл мәселе шешiлiп қойды, басылды. Неге олай жазасыңдар?” деп айтқан да едi. – Ал Малыбайда болған оқиға ше? Бұл Шелек оқиғасының жалғасы iспеттес емес пе? – Мұның қалай болғанын бiлдiм, естiдiм. Өзiм бармасам да, бiздiң азаматтар барды. Оны да ұлтаралық қақтығысқа телiдi. Бұның артынан жасырын бiр ұйымның әңгiмесi газеттерде жазылды. Егер дәл сондай ұйым бар болса, бәрiн ұстасын, қамасын. Төбелес қай кезде болмады? Ұйғыр ұйғырды, қазақ қазақты, орыс орысты өлтiрiп жатыр, т.б. Егер мынадай әрбiр қылмыс не оқиғаны әдейi жасалған деп айтатын болсақ, қайдағы бiр мұрынбоқ ұйғыр бiрдеңе iстеп қойса, оған бүкiл халықтың жауап беруi дұрыс емес. Сол қылмыскердiң қылмысын әшкерелеп, жазасын берiп, соттау керек. Егер соны қолдайтын күш болса, оны да ашып айту керек. “Жас қазақ”, “Қазақстан-Zаман” газеттерi ұйғырдан қауiп болуы мүмкiн деп, көңiлге тиетiн тонмен жазады. Қазақ жiгiтi Айдынды өлтiрген екi ұйғыр жiгiтi кiнәлi ме, соттасын. Бiрақ, “бүкiл ұйғыр халқы жаман” деп жазуға болмайды ғой. Қазақтың бәрi жақсы не жаман, ағылшынның бәрi жақсы болуы мүмкiн емес қой. Сол сияқты газеттер “Ұйғырлар арасында iрiткi салушы бiр жасырын ұйым бар” деп қоймайды. Егер сондай ұйым болса, ол Қазақстанның саясатына қарсы жұмыс iстесе, бәрiн ұстау керек. Керек болса, бiз өзiмiз көмек жасаймыз. Бiрақ осы қазақ пен ұйғырдың бiр-бiрiне өшiгуi бiреуге аса қажет боп отыр. Яғни, “ұйғыр мәселесiн” қолдан жасағысы келедi-ау деймiн. Бiздiң жастар да осыны оқи ма, бiлмеймiн. Қазiр ұйғыр жастарының арасында да қызуқандылары көп. Кезiнде ұйғыр жастары ұялы телефондары арқылы ұйғырдың картасы мен туын таратып жүр екен дегендi естiдiм. Шығыс Түркiстан, мына қазiргi ұйғырлардың тарихи Отаны – Шыңжаң ұйғыр автономиялық ауданы сол айтып жүрген картаға енуi мүмкiн. – Есiңiзде болса, БАҚ-та Ұйғыр ауданының бiр мектебiнде тарих пәнiнiң мұғалiмi осы карта бойынша сабақ өтедi екен деген материал жарияланды ғой. Бұл содан шыққан әңгiме болар… – Жоқ, мен оны естiген жоқпын. Шонжыда Қазақстан ассамблеясы төрағасы Ералы Тоғжановпен кездесу болды. Оған қазақ, ұйғыр, бәрi жиналды. Аудандағы кейбiр шенеунiктер ұйғыр және аралас мектептердегi ұйғыр жазуларын алып тастау керек деген екен. Ал бiз “ұйғыр мектептерiнде және аралас қазақ, ұйғыр мектебiнде қазақша-ұйғырша бiрге болсын” дедiк. Оны бiр газет: “Ұйғырлар барлық жерде ұйғыр тiлiнде болсын деп мәселе қойыпты” деп жазыпты. Олай емес. Бiз заң бойынша, бiрауыздан барлық жерде жазулар мемлекеттiк тiлде және орыс тiлiнде болуы керек деп есептеймiз. Бiз көшедегi ұйғырша жазуларды алып тастаса да, қарсы емеспiз. Бiздiң азаматтардың бар қойған талабы – ұйғыр тiлiнде бiлiм беретiн мектептердiң iшiнде ұйғыр тiлiнiң болуы керектiгi едi. Бiзде бiр кезде Даут Исеев деген жақсы тарихшы болған. Сол “Ұйғырдың қысқаша тарихы” деген кiтап жазды. Соны мектептерде қосымша сабақ ретiнде оқытқаны есiмде. Бұл қазiр тоқтап қалды. Бiрақ бұл кiтап былай айтқанда, ешқандай көңiлге тиетiн кiтап емес. Қазiр кейбiреулер: “Қасым Мәсiмидiң “История уйгурской державы” деген үш томдық кiтабын бiлiм ошақтарында оқытылып жатыр” деп жүр. Бұл кiтап бiз бiлетiн ұйғыр мектептерiнде оқытылып жатқан жоқ. Бұл өтiрiк әңгiме. Керек болса, Қасым Мәсiмидiң кiтабын өз газетiмiзде сынап та бердiк. – Жазушы Бексұлтан Нұржеке-ұлының айтуынша, Қасым Мәсiми “Түркi жұртының түпкi тамыры болып есептелетiн Ғұндар ұйғырлардан таратылған” дейдi. Бұған не дейсiз? – Осы еңбегi туралы Қасым Мәсiми талай материал әкелгенде, жариялаған жоқпыз. Бiрде филология ғылымдарының докторы Е.Махпиров пен Қ.Мәсiми екеуi осы кiтап жайында қатты ұстасып қалды. Сосын Махпиров бiздiң газетке сын материал жазып бердi. Мен мұны қазақтарға жақсы көрiнейiн деп айтып отырғам жоқ. – Сонда сiздiң қазiргi қазақтiлдi баспасөзге көңiлiңiз толмайды ма? – Барлығына емес. Ұйғырлар туралы батыра жазатын жаңағы газеттерге көңiлiм толмайды. Жазған материалдарының 30 пайызы рас болса, 70 пайызы шындыққа жанаспайды. Осыған байланысты бей-берекетсiздiк басталып кетпесiн деп, газетiмiзде материал жариялай бермедiк. Бiрақ та бiз әрбiр газетке жауап жаза берсек, ұйғырлар, әсiресе жастар өре түрегелiп, наразылық туғызуы мүмкiн. Қазiр осы мәселеге қатысты бiр папка материал жатыр. – Өзiңiз айтпақшы, ұйғыр жастарының наразылық туғызуына негiз бар ма? – Әрине, әлгiндей мақалаларды оқығанда қоза түседi. Жас болсам, мен де “Мына газет бiздi неге жамандайды?” деп ойлар едiм. Мiне, осы сияқты жастар да бiр-бiрiнен “Бұл неге сондай?” деп сұрайды ғой. Тiптi, “Ұйғырлар кетiңдер!” деп ұран тастады. “Бұл – фашизм!” деп те материал жариялады. Орысша айтқанда, обидно. Екiншiден, бiз Қазақстан халықтары ассамблеясымен, облыстық, қала ассамблея ұйымдарымен бiрге жұмыс iстеймiз. Солармен бiрге оқиға болған жерге барып, өзiмiздiң ұйғырлармен сөйлесiп, қазақпен тату-тәттi өмiр сүруге шақырып келемiз. Бiздiң республикалық Ұйғыр мәдениет орталығы да осы бағытта тер төгiп жатыр. Бiрақ та газеттер соншалықты қатты айтып жатқанда, бiзге де айтуға болар едi. Алайда, бiз соған бармай келемiз. – Малыбайда болған оқиға кезiнде, екi қылмыскер сотталды, жазаға кесiлдi. Сiздер осы қолын қанға малған қылмыскерлердi айыптауға байланысты үн қаттыңыздар ма? Яғни, материалдар жарияладыңыздар ма? – Бiз Шелекте болған оқиғаға екi рет тiлшi жiбердiк. Жазды. Ал, кешегi Малыбайдағы жағдай туралы тек соттың шешiмiн бердiк. Байқасақ, әңгiме әр түрлi және өте көп болды. Негiзiнде бiздiң мәдени орталықтың жiгiттерi барып келдi. Және соған қарай орын алған нюанстарды да берген жоқпыз. Дегенмен, Қазақстан ассамблеясынан сайланған депутат М.Ахмадиев, республикалық Ұйғыр мәдениет орталығының төрағасы А.Шардинов барып, аудандарды аралап келдi. – Бағанадан берi қазақ пен ұйғыр арасына от салып жүрген үшiншi бiр күш бар деп айтып отырсыз. Ол ойды қайдан алдыңыз? – Бiздiңше, солай сияқты. Бұл жалғаса берсе, жақсылық алып келмейдi. – Естуiмiзше, 1986 жылы ұйғыр жастары қазақтарға қарсы қолына қару алған көрiнедi. Осы қаншалықты рас? – 100 пайыз өтiрiк. Оны айтқан менiң досым Азат Акимбек екен. “Неге айттың?” деп сұрағанда, “жастықпен айтып, қателесiппiн” деп өкiнiшiн бiлдiрдi. Кезiнде “Ұйғыр авази” газетiнiң редакторы болған Тұрдахун Назаров Желтоқсан оқиғасынан кейiн жұмыстан кеттi. “Жетiсу” газетiнiң редакторы Мамадияр Жақып партиядан шығарылды. Желтоқсан көтерiлiсiне қатысып, сотталған ұйғырлар да бар. Ұйғырлар қалай қазақтарға қарсы шығуы мүмкiн? Арандатушылар ұйғырлардан да, қазақтардан да шығуы ғажап емес. Қысқасы, қазақ пен ұйғыр арасында ұрыс-керiс бұрын да болмаған, бетiн аулақ қылсын келешекте де болмағай деп тiлейiк. – Жақында қазақ зиялылары дөңгелек үстел ұйымдастырып, соңғы кезде белең алып жатқан қазақ пен ұйғыр арасындағы оқиғаларға байланысты ұйғыр зиялыларын, яғни, сiздердi шақырған едi. Алайда, қазақ пен ұйғырды бiрлiкке, татулыққа шақыратын беделдi ұйғыр басылымының редакторы ретiнде сiз де, “Қазақстан ұйғырлары республикалық мәдени орталығы” қоғамдық бiрлестiгi төрағасының орынбасары Тұрған Розахунов пен Қазақстан Жазушылар одағы ұйғыр бөлiмiнiң жетекшiсi, жазушы Ахметжан Аширов, тағы басқалары да келмедi. – Осы дөңгелек үстелге бiздiң жiгiттердiң бармауы дұрыс болмады. Өзiм қатты сырқаттанып қалдым. Ал қалғандарының да өз себептерi бар сияқты. Бұл шын болуы мүмкiн. Екiншiден, бiздiң жiгiттер үкiметтiк емес ұйымдар ұйымдастырып отырған шара болғандықтан бармай қалуы мүмкiн. Яғни, “Бiз олармен “ұйғыр мәселесiн” қалай шешемiз?!” деп те ойлаған болу керек. Бiрақ та бәрiмiздiң бармай қалғанымыз дұрыс болмады. Әрине, кез келген жағдайда қарым-қатынас, диалог керек. Пiкiрiмiз бiр жерден шықпаса да, ойымызды айту керек едi. Ойлаймын, мұндай шара келешекте де жалғасын табатын шығар. Әрқашан баруға дайынмын. Сөйтсек, мұнда Ұйғыр ауданының атын ауыстыруға байланысты сөз болыпты. Бiздiң ұйғырлардың 99,9 пайызы үкiметтi қолдайды. Олардың оппозициямен, тағы басқамен шаруасы жоқ. Бәлкiм, бiздiкiлер бұл жиналысты оппозициялық ұйым ұйымдастырып отыр ма деп те ойлап қалған шығар. Ендi, келешекте өзiмiз де осындай басқосу ұйымдастырып, қазақ зиялыларын шақырсақ па деп ойлап отырмын. – Жоғарыда аталған оқиғалардан кейiн өзара пiкiр-таластың қажеттiгi сезiлiп отырған жоқ па? – Әрине. Бiз Ассамблеяның жиналыстарына, т.б. басқосуларға барамыз. Ал мына мәселенi бiрлесiп шешу керек. Бiрақ, бiздiң кейбiр газеттер тағы айтам, қатты кетiп жатыр. Қалай болғанда да, қазақ жерiнiң қожасы – қазақ. Бiз Қазақстанда жасап келемiз. Егер газеттер осылай жаза берсе, бiз ештеңе айта алмаймыз. “Бұл халық – жаман халық. Оларды Қытайдан қуып жiберген” деген әңгiме де естiдiк. Ешкiм өз ұлтын жаман демейдi. Мен де олай деп айта алмаймын. – Қылмыстық оқиғалар болған елдi-мекен мен ауылдардағы қазақ жастары кешкiсiн көшеге шығудан қалдық дейдi. Жастарды дұрыс жолға салуға байланысты неге шара қолданбасқа? – Сiз қазақтар “қорқамыз” деп айтады десеңiз, ұйғырлар “Бiз қорқамыз” дейдi екен. Бiрақ бәрi тып-тыныш өмiр сүрiп жатыр. Жақында Алматы облысы әкiмiнiң орынбасарының өзi де “Әр түрлi пiкiр бар. Бiрақ халық тыныш” деп айтып отыр. – Айтыңызшы, бiр мемлекетте тұрып, бiр ауаны жұтып жүрiп не жетпейдi оларға? – Дұрыс айтасың. Жетпейтiн ештеңе жоқ. – Жан-жағымыздағы мемлекеттерге қараңызшы, Ресейде қазақ меткептерiн жауып тастады, Қытайда да солай. Құдайға шүкiр, бiзде ұйғыр, өзбек, орыс мектептерi жұмыс iстеп жатыр. Бiрақ ара-тұра бiзге қысым көрсетiлiп жатыр дегендi жиi естимiз. – Олай емес. Бiздiң газеттi қарап көрсең, ондай бiр сөз жоқ. Тек Шелек оқиғасы болған кезде, бәрi үнсiз қалғанда, алғаш тереңiнен жазған бiздiң газет болды. Тағы да газеттер: “Үкiмет ұйғырларға жақтасып отыр, сатып алды” дейдi. Олай болуы да, сатып алуы да мүмкiн емес. Бiздiң газетiмiзде: “Нұрсұлтан Әбiшұлы сияқты Президентi бар Қазақстанда тұрғаныма мен өзiмдi бақытты есептеймiн” деген сарында материал көп. Назарбаевтың саясатын ұйғырлар 100 пайыз қолдайды. – Өйткенi, бiздiң билiк сияқты басқа ұлттарға мамыражай жағдай жасап жатқан билiк жоқ сияқты… – Бәрiне де, сол жағдайды қазаққа да жасап жатыр. Әрине, бiрiншi кезекте қазаққа жасау керек. Шетелге барғанда әрқашан Қазақстан ассамблеясын, Назарбаевты айтамын. Бәрi “бiлемiз, бiлемiз” деп жатады. Тiптi, Мәскеудiң өзi “Бiз сiздердiң ассамблеядан үйренiп, өзiмiз құрдық” дейдi. Бiрде Тегеранға барғанда, мен Назарбаевты мақтасам, жанымдағы сол кезде оппозицияда жүрген бiр әрiптесiм сынап отырды. Сонда олар: “Сiздер осында келiп таласып отырсыздар, демек Қазақстанда демократия бар екен” дедi. – Қазiр қоғамда Ұйғыр, Панфилов аудандарының атын өзгертуге байланысты мәселе көтерiлiп жүр. Жеке азамат ретiнде осыған көзқарасыңыз қалай? – Кезiнде Панфилов ауданы Панфилов қаласы болған. Осыдан он бес, жиырма жыл бұрын бiздiң газет “Панфилов атын өзгерту керек. Өзiнiң тарихи аты Жаркент атауын беру қажет” деп бiрнеше мәрте мәселе көтерiп, он бес, жиырма материал бердiк. Сол Жаркент өңiрiнен шыққан Рахматулла Нұрпейiсов деген қазақ ақыны болды. Сол кiсi үлкен материал жазды. Өзiм осы мәселе бойынша Жоғарғы кеңеске кiрiп едiм, олар: “Жергiлiктi билiк бiзге ұсыныс шығарсын” деп айтты. Сол кезде бiздi Алматы облысы обком хатшысы Г.Тәңiрбергенова мен Панфилов аудандық партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы Асылмұрат Тұрғанбеков қолдады. Шамамен 1988-89 жылдары бiздiң газет жиналыстарыға қатысып, аяғына дейiн жүгiрiп, қаланың атын “Жаркент” деп өзгертуге атсалысты. Қазiр “Жаркент” дегендi ұйғырлар “Яркент” деп атай бередi. Ал бүгiн “Панфилов ауданын ауыстыру керек” деген әңгiме айтылып жүр. Оған да қосыламын. Бiз өз кезiнде “Панфилов ауданын – Жаркент ауданы болсын” деп ұсыныс жасаған едiк. Себебi, 150 жылдан берi Жаркент боп келе жатыр ғой. Ал Бексұлтан аға “Орбұлақ ауданы” деу керек” дейдi. Ал Ұйғыр ауданының атын ұйғырлар қойған жоқ. Кезiнде Кеңес үкiметi қойған. Газеттер: “Ұйғырлар Ұйғыр ауданын автономиялы облыс ретiнде қабылдайды” деп жазады. Ондай сөз жоқ. Ұйғырлар автономиялы ел болуды аңсап жүр дейтiнi де өтiрiк. Өз кезiнде екi-үш адам Мәскеуге Орталық комитетке хат жазған екен. Мiне, олар соны айтып жүр. Мұндайлар әр ұлттан шығады. Кiм жазғанын бiлемiн, оның бәрi қазiр дүние салған. Айтар болсам, 1947 жылы Орталық партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы Ж.Шаяхметов Шығыс Түркiстандағы жағдаймен байланыстырып ұйғыр автономиясын құрамыз деп жазған болатын. Дәл қазiр өзiм өмiрден озған бiр тарихшы туралы естелiк-кiтап жазып жатырмын. Соның iшiне Шаяхметовтың сол пiкiрiн енгiзбедiм. Яғни, қазақ пен ұйғыр арасында бей-берекет болмасын деп, бiр ақымақ Шаяхметов солай дептi деп, айқай шығармасын дедiм. Бiзге сондай сақ болу керек. – Жалпы, ұйғыр азаматтары Ұйғыр ауданының өзгеруiне қарсы емес пе? – Бiз Ұйғыр ауданында басқосу жасадық, бiр-екi жазушы, композитор келдi. Сол кезде облыс әкiмiнiң орынбасары: “Қазiр аудан аттарының барлығына мораторий жарияланды. Бұл мәселе күн тәртiбiнде жоқ. Келешекте мораторий алынғаннан кейiн кейбiр ауданның аты өзгеруi мүмкiн” деген-дi. Оны бiр газет: “Мораторий алынған соң, Ұйғыр ауданының мәселесiн шешемiз деп айтты” деп жазыпты. Өткенде Ералы Тоғжановпен болған кездесуде бiр ақсақал: “Егер Қазақстанға Ұйғыр ауданы қатты бiр кедергi жасап отырған болса, өзгертейiк” деп сөйледi. Керiсiнше, “Ұйғыр ауданы” деп атап қойса, Қазақстан халқының кеңдiгiн көрсетпей ме? Бiз үйренiп кеттiк. Бiзге Ұйғыр ауданы деген “Бiздiң автономиялы облысымыз” деген ұғымды бермейдi. Қазiр Ұйғыр ауданын – Шарын ауданы деп өзгертсек те үйренемiз. Бiрақ, “70 жыл бойы Ұйғыр ауданы деп атап келдiк. Бұл кiмге ұнамай қалды?” деген ой келедi жұртқа. – Сонда ұйғырлар Шарын ауданы дегендi қабылдай алмайды дейсiз ғой… – Егер Үкiмет арнайы Қаулы шығарса, қабылдамай қайда барамыз. Бiрақ кейбiр азаматтардың жүрегiне соққы сияқты тиедi. Өйткенi, оны бiз қойған жоқпыз. Ал бiздiң ағайындар оған саяси мән берiп отыр. Мысалы, Бексұлтан аға: “Ұйғыр ауданының атауын қазақты жақтайтыны болсын, жақтамайтыны болсын, ұйғыр ағайындар өзгерткiсi келмейдi” дейдi. Мұнда шындық бар. Қазiр өзгертемiз десе, мен “Неге олай?” деп бiле тұра ойлаймын. Ал бiлмеген бiр жiгiт шығады да, “Бұл қалай?” деп дау көтеруi мүмкiн. Тағы да қақтығыс шығып кетпеуiне кепiл жоқ. Кезiнде Орталық комитеттiң бiрiншi хатшылығын Исмайл Юсупов басқарды. Ол туралы базбiреулер: “Өле-өлгенше Қазақстанда Ұйғыр автономиясын құрамын деп алысты” деп айтады. Өмiрден өтер кезiнде өзiм барып, сөйлестiм. Сонда ол кiсi: “Бәрi өтiрiк. Ұйғыр автономиясын құру менiң ойымда да болған жоқ. Қазiр өз халқыма жақсы көрiнуiм үшiн, Ұйғыр автономиясын құру ойымда болған едi деп айтуым мүмкiн. Бiрақ ондай ой тiптен де ойымда болған жоқ. Өйткенi, маған қазақ, ұйғыр, орыс бәрiбiр” деп айтқан едi. Құдайдың алдына кетiп бара жатқан адам өтiрiк айта алмайды ғой. – “Қазақстан” телеарнасында, Қазақ радиосында ұйғыр тiлiнде хабар берiлiп тұратыны белгiлi. Бүгiнде ұйғыр БАҚ-ның жағдайы қалай? – Ұйғыр тiлiндегi хабарды “Қазақстан” телеарнасынан аптасына 6 сағат беретiн едi, кейiннен аптасына 15-20 минут жасады. Қазiр корей тiлiмен қосып, бәрiн қазақша-орысша бередi, бар-жоғы 7-8 минут қана. Тек бiздiң газет ғана үнемi тендердi жеңiп, тұрақты түрде шығып келе жатыр. Тиражымыз жаман емес, 13 мыңнан асады. Бiздiң газеттi министрлiк те, ассамблея да қолдайды. – Қазiр бiзде түрлi диаспораның мәдени орталықтары жұмыс iстейдi. Оларға биыл 570 млн. теңге бөлiнiптi дейдi. Осы қазаннан 12 ұйғыр мәдени орталығы да өз үлесiн алатын көрiнедi. Олар осы немен айналысады? – Менiң бiлетiнiм, бiзде республикалық мәдениет орталығы, облыстық ұйғыр мәдени орталығы, Алматы қалалық және Астана қалалық мәдени орталықтары бар. Сосын ұйғырлар тұратын аудандарда бар. Олардың бәрi ақша ала ма, алмай ма, хабарым жоқ. Ал 12 мәдени орталық туралы бiлмеймiн. Басқасын қайдам, республикалық мәдениет орталығы халықтар арасындағы достықты күшейту мәселесiн үгiттейдi. Шелекке барғанда, қазақ-ұйғыр мектебiнiң директоры: “Бiз қазақ-ұйғыр достығын күшейтiп отырмыз, ақшамыз жетпейдi” дегенде, орталық төрағасы мектеп ұжымы сұраған 500 мың теңгенi аударып бердi. Қолдарынан келгенше мектептердi жөндеуге көмектеседi, Ұйғыр күнiн өткiзуге атсалысады. Панфилов ауданында бiздiң кәсiпкер жiгiттер ақша жинап, бәйгеге 3 көлiк алды. Мiне, сол бәйге Ұйғыр мәдени орталығы атынан тапсырылды. Одан бөлек газетке жазылуға, театрға көмектеседi. Қытай мен Қазақстан достығын арттыруға, ол жақтан кеп концерт қоюға мүмкiндiк жасайды. Бiрақ Қытайдағы ұйғыр зиялылары көбiне келе бермейдi. Сосын Өзбекстан ұйғырларымен қарым-қатынасты ұстап келедi. Басты мiндет– Президенттiң саясатын қолдау, соны халық арасына тарату. – Бiз ұйғыр тiлiн түсiнбейтiндiктен, сiздiң газетiңiздiң не жазып, не қойып отырғанын бiлмеймiз. Сондықтан да өзiңiз келiспейтiн мәселелер болса, яғни өзiңiз айтқан бiржақты мәселе көтерген газеттегi мақалаларға қарсы пiкiр неге бермедiңiздер? Менiңше, бұл жағынан мәселе жоқ сияқты. – Бұл сөзiңнiң жаны бар. Бұдан былай келешекте есте сақтауға болады. Бiз “Егемен Қазақстан” мен “Қазахстанская правда” газетiне материал жарияладық. Егер сiздердiң, т.б. газеттер жариялаймыз десе, қуанамыз. – Қазақ тiлi – мемлекеттiк тiл. Дәл қазiр қазақ тiлi өз дәрежесiне толық қол жеткiзе алмай тұрса да, түптiң түбiнде жетедi. Байқасаңыз, бүгiнде қазақ тiлiнiң қажеттiлiгiн сезiнген басқа ұлт өкiлдерi үйренiп те жатыр. Сiз және сiздiң отбасыңыз, аралас-құралас достарыңыз мемлекеттiк тiлге қалай қарайды? – Өзiм орысша оқыдым. Қазiр сенiмен барынша қазақша сөйлесiп отырмын. Кезiнде орысша оқығандар орыстанып кеттi ғой. Келiнiм – қазақ болғанмен, бiрақ балаларым негiзiнен орысша сөйлейдi. Бiрақ олар қазiр өзiнiң ана тiлiн де үйренiп жүр. Ал қазiр келiнiме: “Немерелерiм қазақша, ұйғырша тiл бiлетiн болсын” деп айтамын. – Бәлкiм, ұйғырларға қазақ тiлi, оның заңдылықтарын сiңiру үшiн “Ұйғыр авази” газетiнiң арасынан қазақ тiлiнде қосымша бет ашуға болмай ма? – Болады. Бiрақ оларға бұл қажет емес. Қазiр бiздiң ауылды жердегi ұйғырдың бәрi қазақ тiлiнде менен жақсы сөйлейдi. Ал қаладағылар газет онша оқымайды. Негiзiнде қазақ тiлiнде қосымша бет шығару қиын емес. Былтыр жыл бойы “Қазақ батырлары” деп материал бердiк. Ұйғыр мектептерi туралы көп материал жазып жатырмыз. Ұйғырларға “Балаларыңызды ұйғыр мектебiне берiңiздер! Баланы ұйғыр мектебiне берсеңiздер, ол қазақ тiлiн де жақсы меңгерiп шығады” деймiз. Бұрыннан қалған дәстүр бойынша баласын қазiр де орыс мектебiне беретiн ұйғырлар аз емес. Сондай-ақ, бiз ұйғыр мектептерiнде қазақ тiлiнiң сағатын көбейтудi мәселе етiп қойдық. Бiр кезде ұйғыр мектептерiн ҰБТ-ға кiргiзбедi. Мәселе биыл ғана шешiлiп, “ҰБТ-ға қазақша, орысша енсiн” дедi. Биыл ұйғыр мектебiнiң 200-дей түлегi қазақша-орысша тапсырамыз деп дайындалуда. Бiздiң саясат – ұйғыр баласының ұйғырша бiлiм алуы. Өйткенi, өз ұлтының салт-дәстүрi мен әдет-ғұрпын ұмытпауы тиiс. Сонымен бiрге қазақ тiлiн үйренудiң жеңiл болатындығын айтып отырамыз. – Ертең “Нұр Отан” ХДП-ның ХII съезi басталады. Негiзiнен ұлттардың бiрлiгiн, татулығын насихаттайтын бiрден-бiр партия “Нұр Отан” партиясы екенi белгiлi. Сiз осы съезден не күтесiз? – Кезiнде Халықтар бiрлiгi партиясында болдым, кейiн “Нұр Отан” партиясы құрылғаннан берi бiрiншi күннен бастап соның басқармасы мүшелiгiне кiрген едiм. Қазiр партия халықтың мұң-мұқтажын, жағдайын ойлап келедi. Әсiресе, экономикалық қаржы дағдарысы кезiнде тығырықтан шығудың жолдарын тауып жатыр. Басқа партияларға қарағанда, “Нұр Отан” сыбайластық жемқорлыққа қарсы шара ұйымдастырды. Мына съезде бәлкiм, партия өзiнiң бағдарламасына өзгертулер жасап, толықтыратын шығар.    

Серіктес жаңалықтары