ТҮБI ТҮРКIЛЕР БАС ҚОСТЫ

Өткен аптада екi күн бойы Алматыдағы Алатау шипажайында “Өркениеттер диалогындағы түркi әлемiнiң рөлi” атты Халықаралық ғылыми симпозиум өткен едi. Симпозиумның ең үлкен жаңалығы — “Алматы декларациясының” қабылдануы.

Декларация симпозиумда айтылған ұсыныстардың негiзiнде қабылданды. Олардың арасында электронды қорға түркi мәдениетiнiң мұрасын енгiзу арқылы, түркi тiлдерi мен халықаралық мәдени мұрасын және ХХ ғасырдағы түркi ойшылдарының, философтарының, әлеуметтанушы-ғалымдарының еңбектерiн құрайтын мәтiндердi өзара төте аударуды кәсiби негiзде реттеу мәселесi де бар. Сонымен бiрге, түркi әлемiнiң дәстүрлi және жаңа элитасының есiмнамаларының дүниежүзiлiк өркениетке қосқан үлесiн насихаттау мақсатымен “Түркi әлемiнiң 100 мәдени қайраткерi” атты энциклопедиялық басылымын шығаруды да күн тәртiбiне қойды. Сондай-ақ, декларацияда түркi халықтарының дәстүрлi мәдени мұрасын қолдау мақсатымен Түркi музыкасының Халықаралық фестивалiн өткiзу мәселесi де айтылды.

Декларация қабылданды. Симпозиум өз мақсатын орындады. Түркi халықтарының мақсат-мүддесi тұрғысында өткiзiлген “Өркениеттер диологының” ұтымды тұсы қане, кемшiлiгi неде? Осы тұрғыда симпозиумға қатысқан ғалымдарымыздың пiкiрiн бiлген едiк.

Жиынға қатысқан ғалымдарымыздың бiрi Ерментай Сұлтанмұрат мырза әңгiмесiн “түркi” сөзiнен бастады.

— Бiздiң ассамблея негiзiнен түрiк халықтарына қатысты болғаннан кейiн көп елдердi аралаймын. Түрiк елдерiнiң арасында түрiкшiлдiгi азайып кеткенi тек жалғыз қазақ. Түрiк деген сөздiң өзiнен қашып, түркi деп алдық. Былай қарасаңыз, түркi деген сөздiң өзi түрпiдей естiледi.

— Түркi емес, түбi түрiк дейсiз ғой.

— Негiзi түрiк қой. Мен тарихшы емеспiн. Бiрақ тарихи кiтаптарды көп оқимын. Тiптi, Абай, Шәкәрiм аталарымыздың өзi еңбектерiнде түркi халықтары деп емес, түрiк халықтары деп жазды. Мен де сол кiсiлердiң ойын қолдаймын. Жалпы, осы симпозиумнан кейiн түрiк халықтары болып шықсақ дегендi айттым. Түркi тектес халықтар емес, түрiк тектес халықтар деп айтылады ғой дұрысында Түрiк атадан тарағанымыз рас.

— Симпозуим өзiнiң көздеген мақсатынан шықты деп ойлайсыз ба?

— Симпозиумның өзi “Өркениеттер диологындағы түркi әлемiнiң рөлi” деп аталады. Атының өзi күштi. Осындай талпыныстағы жiгiттердiң барлығына қуанамын. Алайда, секциялық жұмыс барысына қарап, бұл симпозиумның атын басқаша қоюға болар едi деп ойладым. “Түрiк мәдениетiнiң әлемдiк мәдениетке қосқан үлесi” деп қою керек едi. Өйткенi, симпозиум сондай деңгейде өттi. “Мәдени мұра” бағдарламасы аясында өткiзу де орынсыз. “Мәдени мұра” дегенiмiз — қазақтың кiшкентай бағдарламасының бiрi. Бұл симпозуимның халықаралық деңгейi бар емес пе? Оны үкiметпен бiрлесе отырып, ашық өткiзу қажет едi. Үкiмет өткiзсе ғана пiкiрлер ашық, шынайы айтылады. Өткiзiлген симпозиумның тақырыбына сәйкес шешiмдер, ұсыныстар айтылатын едi. Ал, олардың арасынан қайсысын iске асыру қажеттiгiн Үкiмет өзi қалайтын едi. Ал бiзде керiсiнше, жиында көп нәрселер ашыла қоймады. Ғалымдарымыздың басты баяндамаларының көпшiлiгi шектелiнген шеңберде жасалды. Ащы бола ма, тәттi бола ма, халыққа да, қоғамға да әсер ететiндей жасау керек. Осындай тақырыпты көтергенi үшiн де рахмет айтуға болады. Тағы бiр мәселе, жиынға қатысқан адамдардың деңгейiнiң әртүрлiлiгi. Бiреулер өзiнiң жұмыс жасап келе жатқан саласын ғана айтты. Жаһандық дүниеге бара алған жоқ. Мен “Әлемдiк өркениеттi түрiктер жасай ала ма?” деген тақырыпта баяндама жасадым. Жаһандық дүниенi ойлай отырып, оны өз тұрғымызда жасауымыз қажет. Өкiнiшке қарай, ондай ешнәрсе болған жоқ. Қабылданған декларацияның мәнi де күрделi емес. Оны қабылдаудың қажетi жоқ едi.

— Неге қажет емес дейсiз?

— Бiзде өз атымыздан жобасын жасап ұсынғанбыз. Ол талқылауға шығу керек едi. Бiрақ ол туралы ешкiм ешнәрсе айтқан жоқ, сол бойынша қалып қойды.

— Декларацияны дайындағандар сiздердiң жобаларыңызды да қараған шығар?

— Ұйымдастырушылар комитетiне бергенбiз. Бiздiң ассамблеямыздың атынан берiлген жобамызды мақұлдамаған болуы керек, өздерi дайындады.

— Мұндай түркi әлемiне қатысты диологтар түркi елдерiнде де өткiзiлiп отыра ма?

— Жалпы, әлемде мұндай диологтар өткiзiлiп отырады. Мәселен, Бiрiккен Ұлттар Ұйымы “Өркениеттер альянсы” диалогын ұйымдастыра бастады. Оның басты демеушiлерiнiң бiрi ретiнде Түркия үкiметi, биылғы сәуiрде Стамбулда, оның кезектi форумын өткiзiстi. Бұған Қытай қатысқан жоқ. Керек десеңiз, орыстар да қатысқан жоқ. Астанада өткiзiлiп жүрген “Әлемдiк және дәстүрлi дiндер” басшыларының кездесулерi де осыған қапталдас талпыныстар. Қазақстан, кезiнде, 1999 жылы Алматыда Бiрiккен Ұлттар Ұйымының “Мыңжылдықтар: Қортындылары мен Көкжиектерi” деген халықаралық форумын өткiзiп, болашақ жөнiнде алысты меңзеген ой тастап едi

— Симпозиумның аяқ алысы жаман емес сияқты. Бұл жиын жыл сайын өтуi мүмкiн бе?

— Жиында сондай пiкiрлер де айтылды. Бiрақ, оның ешқандай мәнi жоқ. Бұл симпозиумның өзiне түрiк елдерi түгел қатысқан жоқ. Симпозиум соншалықты халықаралық деңгейде өттi деп айта алмаймын. Бұл жиынды жақсылап өткiзу үшiн бiрнеше жыл дайындалу керек. Мұның жобасын барлық түрiк елдерiне жiберiп, олар не жазады, не жiбередi, соны қарауымыз қажет. Олардың жазғанының бәрiн қабылдап алып, соның негiзiнде диалог құру керек едi. Олардың бәрiне жағдай жасап, үш күнге емес, бiр аптаға шақыру керек. Сонда ғана қабылданған декларацияның мәнi болады. Онда да екi жүз-үш жүз адамды шақырудың қажетi шамалы. Бар-жоғы 20-30 адам жетедi. Бiрiншi, бас бiрiктiруiмiз керек. Ең бастысы, бұрынғы болған түрiк өркениетiмiздi жаңғыртып, қазiргi заманға сәйкес жасап шығаруымыз керек. Бiздiң, Батыстың руханиятына бас иiп, қоғамдарының көшiрмесiн қолдану, олардың деңгейiне көтермек түгiл, бiздi олардың қолжаулығына айналдырды. Сөйте келе енжарлықтан айырылмаған кейбiр халықтарымыз жаһандану дәуiрiнiң алыптарының жемтiгiне айналып, жоқ болып кетуi де ғажап емес.

Сондықтанда бiз — түрiктер есiмiздi тез жиып, бұл әлемдегi орнымызды мызғымастай ететiн жаңғырған түрiктiк руханият пен қоғамдық құрылысқа негiзделген өркениет жасау жолына түсуiмiз қажет.

Түрiк елдерiнiң әрбiр азаматы жасампаз өндiргiш күшке айналса ғана экономикасы әлемнiң алдыңғы қатарына шығып, әдiлеттi халықтық — дахабиялық демократия қалыптасады.

Осыған сүйенген түрiк әлемiнiң өркениетi әлемдiк жаңа өркениеттiң үлгiсi бол алады.

Ал мұндай жетiстiктерге жету үшiн түрiк әлемi бiрiгуi қажет. Ол түрiк әлемiнiң ортақ мәдени кеңiстiгiн жаңғырта қалыптастырудан басталады.

Сондықтан ТуркСОИ бұл кеңiстiктi қалыптастыруды жоспарлы түрде жүзеге асыруы тиiс.

Мұндай кеңiстiк ортақ тiлiмiз болса ғана қалыптасуы мүмкiн. Сонда ғана Ғаспининский атамыз айтқандай пiкiрде, iстен бiрлiк болмақ.

Осы орайда саясаттанушы Айдос Сарым мырзаға да симпозиумға қатысты бiрер сауал тастап едiк:

— Өркениеттер диалогындағы түркi әлемiнiң рөлi емес, мәдениеттiң рөлi көбiрек айтылды дейдi, сол рас па?

— Симпозиумда түрiк әлемiнiң өркениеттер диалогындағы рөлi жайлы сан-алуан әңгiме қозғалды. Жалпы алғанда ұйымдастырушылар тек қана саяси не мәдени сұрақтар мен ғана емес, жалпы адами, имани мәселелер төңiрегiндегi баяндамаларды симпозиум бағдарламасына көптеп қосқаны менiңше орынды болды. Рас, саяси мәселелер, түрiк халықтары интеграциясына кедергi етушi факторлар туралы әңгiмелер әлi де болса ашылмай, айтылмай келедi. Бiрақ, симпозиум секцияларында өте батыл, шыншыл пiкiрлер айтылды, қызу пiкiрталастар өттi. Нақты ұсыныстар да айтылды. Өз басым түрiк дүниесiн бiрiктiрудiң, оның саяси мәселелерi, алдағы елу жылдағы мақсаттары мен мiндеттерi деген тақырыпта баяндама жасадым. Бұл баяндама жуырда “Түрiк дүниесi интеграциясының жол картасы” деген атпен арнайы жоба ретiнде қазақ, түрiк, ағылшын және орыс тiлдерiнде жарияланады. Бәлкiм көптеген айтылмай жүрген мәселелердi сол кезде айтып та, жазып та жатармыз.

— Қабылданған декларация сiздiң көңiлiңiзден шықты ма? Асығыс қабылдап жiберген жоқсыздар ма?

— Шынын айтсам, симпозиумның қарары маған әлсiздеу көрiндi. Алайда оның ұйымдастырушыларына, яғни ТҮРКСОЙ хатшылығы мен Өнертану және мәдени саясат институтына онда айтылған барлық ұсыныстарды топшылап, қорытып, тиiстi мемлекеттiк органдарға, жұртшылыққа жеткiзу тапсырылды. Сонымен қатар, симпозиум материалдары екiтомдық кiтап болып шығады деп естiп жатырмын. Ол да аз дүние емес. Болашақта осындай симпозиумдарды ұйымдастырған кезде кең-құлаш тақырыптардан гөрi нақты бiр екi тақырыпты алып, солардың егжей-тегжейiне дейiн жету абзал шығар деген ұсыныстар да бар. Ұйымдастырушылар бұны да ескерер деп сенемiн.

— Жалпы, симпозиумның түркi әлемiне қосқан үлесi қандай?

— Жалпы алғанда осындай жиындардың көп болғанын қалаймын. Ағайындар жиналып, бас қосып, бiрiмiзбен бiрiмiз аралассақ, пiкiрлессек, дидарлассақ, өзара түсiнiспей, айтысып келе жатқан мәселелердiң санын азайтсақ, одан артық қандай мақсат бар? Симпозиумның арқасында мен бiраз азаматтармен, оның iшiнде Түркия, Башқұртстан, Татарстаннан келген зиялы қауым өкiлдерiмен алдағы уақытта бiрнеше мемлекетаралық қоғамдық жобаны iске асыру жөнiнде келiсiмге келдiм. Симпозиумның iшi мен сыртында бiраз сыр алмастық, емiн-еркiн, еш аудармашысыз әңгiмелестiк. Кейбiр бiлмей, естiмей жүрген оқиғалар мен процестер хақында мол ақпарат алдық. Ең бастысы, барлық елден келген азаматтар басты мәселе, яғни түрiк елдерiнiң бiрлiгiн арттыру, ынтымақтастығын күшейту туралы пiкiрлерi, ынта-ықыласы бiр екенiне көз жеткiздiк.

P.S. “Өркениеттер диалогындағы түркi әлемiнiң рөлi” атты симпозиум аяқталды. Екi күнде аз мәселе айтылған жоқ. Бiрақ, барлық түркi өркениетiне қатысты дүниенiң бәрiн екi күннiң аясына сыйдыру да мүмкiн емес. Ең бастысы, қабылданған декларация өз мүддесiнен шықса, өзiнiң көздеген мақсатына жетсе болғаны. Айтылған сөз айтылған жерде қалмай, iс жүзiнде де жүзеге асады деген ниеттемiз.

Гүлзина Бектасова

Серіктес жаңалықтары