Кеңес заманының қылышынан қан тамып тұрған шағында да шындықты баса айта алатын журналистер болды. Ол белгiлi публицист, аудармашы, баспагер Нұрмахан Оразбек. Қазақ баспасөзiнде 52 жылдан астам еңбек өтiлi бар қаламгер журналистика саласына сол тұста-ақ ашық демократияның бiр ұшқынын ала келдi. Бүгiнде 70 жасқа толып отырған Нұрмахан аға «Қазақстан» баспа үйi» мойынсерiгiнiң директоры. Бiз мерейтойы қарсаңында ағамен арнайы жолығып, әңгiмелескен едiк.
— Нұрмахан аға, Құдай бұйыртып, мiне жетпiстiң асуына да жеттiңiз. Жасарымды жасап, асарымды асап, болдым, толдым деп ойлайсыз ба? Әлде, әлi де атқарылмай жатқан шаруа жетерлiк пе? — Құдайға шүкiр, жасарымызды жасап келемiз ғой. 70 жас деген оңай емес. Бiрақ мынаны iстеуiм, ананы бiтiруiм керек, өзi де аз ғұмырда бәрiн де үлгерiп қалу қажет десек те, оның бәрi орындала бермейдi. Айтар болсам, менiң еңбек жолым студент кезiмнен қазiргi облыстық «Жетiсу» газетiнде корректор, «Қазақ әдебиетi» газетiнде фототiлшi болудан басталды. КазГУ-дiң журналистика бөлiмiнiң дипломы қолыма тиген соң, Жездi, Түркiстан аудандық газеттерiнде бөлiм меңгерушiсi, жауапты хатшы қызметiне көтерiлдiм. Содан кейiн, «Лениншiл жас» газетiнде кiшi әдеби қызметкерден бастап, әдеби қызметкер, сосын бөлiм меңгерушiсi болдым. Ара-тұра түрлi қоғамдық мәселеге қатысып, атсалысып жүрдiм. 1974 жылдан ҚазТАГ-та бас редактор болып он бес жылдай еңбек еткен соң, Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» газетiне редакторлық қызметке ауыстым. Бұдан соң Баспасөз министрлiгiнiң мерзiмдi баспасөз бас басқармасының бастығы, ағылшын тiлiндегi тұңғыш республикалық «Қазақстан» газетiнiң бас редакторы болдым. 1995 жылы сол кездегi министр марқұм Алтынбек Сәрсенбаев: «Аға, 1920 жылдан бастап шығатын «Қазақстан» баспасын өз қолыңызға алсаңыз» дедi, «мына жұмысымды қайтемiн» деп едiм, «екеуiн бiрге алып кетесiз ғой» деп кәдiмгiдей сенiм артқан соң, бертiн келе «Ақиқат» журналының бас редакторлығын қоса алып жүрдiм. Жазып, сызып келе жатқаныма 52 жылдай… Қазiр де кейде бiрдеңе жазғым келсе жазамын, жариялаймын. Уақыттың тапшылығынан ба, қолым тие бермей жүр. Бiрақ түбiнде әлi де айтатын, жазатын дүние жетерлiк. Қазiр «Мәдени мұра» бағдарламасы арқылы мемлекеттен екi тапсырыс: 10 томдық «Әлемдiк саясаттану антологиясы» және 10 томдық «Әлемдiк әлеуметтану антологиясын» даярлап жатырмыз. Бұл антологиялардың жетi-жетi томнан 14 томы жарық көрiп үлгерiп, республика кiтапханаларына таратылды. Бас-аяғы жиырма томдық кiтапты редакциялау, аударып әкелген дүниелердi деңгейiне қарай орын-орнына қойып, түсiнiктi етiп жеткiзсек болғаны. Жастарға қазақша нақ аудармасын берсек, баяғы бiз көрген қиындыққа ұрынбаса екен деген ой бiздiкi. Ертеңгi күнi сол кiтаптарды оқығанда, мынадан ештеңе түсiнбей қалдық деп айтпасын деп, оқығанда қиналмай оқысын деген игi мақсат бар. Мiне, осыны қолыма алғаныма үш жылдың жүзi болса да, шаруа әлi шаш етектен. «Ей, ғалымдардың өздерi аударды ғой…» деп бас-көзсiз шығара беруге болар едi. Бiрақ оған арым жiбермейдi. Өйткенi, аударманың әр түрлi жағдайы болады. Кейде айтылған ойды қазақша дұрыс жеткiзе алмайтын кездер болады. Өзiмiздiң емес, болашақ жастардың қамы ғой бұл iс. Ал өзiм саяси, экономика, басқа мәселе болсын ойымды айтуда бүгiп қалған жерiм жоқ. Өзiмнiң мәселемдi жазудан гөрi ойымда жүрген түйткiлдер бар. – Сiздi көзi ашық, көкiрегi ояу оқырман белгiлi публицист, аудармашы ретiнде танып-бiледi. Аударма саласында да шығармашылығыңыз өзiнше бiр төбе болып қалды ғой… – Иә, кезiнде аудармамен көп шұғылдандым. Бiрақ сондағы түпкi мақсатым – қазақшаға тезiрек қол жеткiзсек дегеннен туындады. Мәселен, көркем шығарманы, саясат, философия ғылымы шығармаларын аударғанда осы жағын басты назарда ұстадым. Кезiнде Партия тарихы институтында жүргенде «Сектор переводов произведение классиков марксизма, ленинизма» деген аударма бөлiмiнде аталған тұлғалардың шығармасын редакциялауға қатысуыма тура келдi. «Қарсыбай Сыпатаев», «Құрбанбай Ырысбеков», «Капитал қамалындағы 18 күн», «Қасиеттiсiң, сен Отан!», «Қағажу көрген өмiрден», «Бар айласы – бас пайдасы», «Мұхиттың арғы жағы, бергi жағы», «Шапық Шөкин» атты кiтаптарым жарық көрдi. Соңғы аударғаным орыстың ұлы классик жазушысы С.Н. Сергеев-Ценскийдiң «Капитан Каняевтiң Преображение Россий» деген үлкен эпопеясы. Сол шығарма жиегiнде чехтiң бiр антропологы келiп, орыстың ұлттық бейнесi, түбi, этногенезi қалай екенiн анықтай алмай кеткендiгi туралы айтылады. Қысқасы, әлемге танымал саясаткерлердiң бұрын қазақ тiлiне аударылмаған еңбектерiн тәржiмалап жатқан жағдайым бар. – Негiзi ұзақ жыл еңбек өтiлiңiздi «ҚазТАГ-та» өткiздiңiз ғой… – Иә. Сол ақпарат агенттiгiнде жүргенде басқа салалармен қоса, аударманың да жүгiн бiр кiсiдей көтерiп, «Одақ және шетел хабарлары» деген бас редакциясында аудармаларымды берiп тұрдым. Сонау Брежневтiң заманынан бастап, кейiнгi Кеңес Одағына дейiнгi конфедерацияның құрылуына қарсы республиканың алғашқы көсемдерiн көрсетiп жазған кезiмде, тiптi, ара-тұра қаттырақ айтуға да тура келдi. 1957 жылы Мәскеуде Журналистер одағының 6-съезi өттi. Оған ылғи одақтас республикалардың журналистика саласын басқарып отырған директорлары келiп жатқанда, директор орынбасарынан тек мен ғана барған екенмiн. Жалпы, бiзде қызметте iстеген жiгiттер көбiне жағымпаздануға, өзiн көрсетуге тырысып жататыны бар. Сонда ТАСС-тың коллегиясында: «Гениальные мысли даже в голову генерального секретара не каждый день приходит. Что вы даете стенографическиий отчет?…» деген едiм. Расында да, олар Горбачевтiң, басқа компартия қызметкерлерiнiң шетелге барғанын кәдiмгi бiр стенографиялық есеп сияқты беретiн де жататын. Ал ақпарат агенттiгi жүйесiнiң мiндетi – хабар беру, айтатын ойын анық жеткiзу. Содан бiр күннен кейiн «Кешiрiңiздер, Алматыға самолетiм ұшу керек едi», – деп кетiп қалсам, ертесiне ТАСС-тың қыз-жiгiттерi маған қайта-қайта қоңырау шалып, «Нұреке, вы что наделали, тут вся руководства в шоке» дедi. Оны бiреу айту керек болды. Сол кездiң өзiнде бүкiл дүниежүзiндегi ақпарат агенттiгiнiң жұмыс iстеу жүйесi – есептi тек хабар ретiнде беретiн. Бiзде, бұл керiсiнше өрбiдi. – Ал газет маңдайшасынан «Барлық елдердiң пролетарлары бiрiгiңдер!» деген ұранды алып тастау қолыңыздан қалай келдi? – Менiңше, осы сөздi алып тастаудың ретi әлдеқашан келдi. «Барлық елдердiң пролетарлары бiрiгiңдер!» дегеннiң орнына 1991 жылы «Орталық Қазақстан» газетiнде «Бас кеспек болса да, тiл кеспек жоқ» деген мәтелмен жаздық. – Менiңше, сол кездiң өзiнде аталған ұранды қазақы сөзге ауыстырудың өзi ерлiк сияқты… – Өз басым оны ерлiк деп танымас едiм. Оны жалпы түсiну, диалектiнiң заңына жүгiну, бiлу деп есептеймiн. Ол тұста Қарағанды облыстық газетi – Партия комитетiнiң облыстық халық депутаттар кеңесiнiң орны болып табылатын. Жергiлiктi басшылармен ақылдасып, бұлай етейiк десең, төбе шашы тiк тұрады. Содан не керек, кеңестiк заманда коммунистiк идея деген түбi жаман болады дедiк. Бiр жағынан, жұрттың бәрi тең болып, тұрмысы да жақсарса екен деген мәселе тұрды ғой. Тарихқа шегiнсек, сонау 19 ғасырдағы жұмысшылардың жағдайы әлеуметтiк таптың төменгi дәрежесiнде қалып қойды. Олардың жағдайы Маркс пен Энгельстiң 1847 жылғы жазған кiтаптарында ашық жазылды. «Егер адам болғыларың келсе, өз замандарыңа жеткiлерiң келсе, «Барлық елдердiң пролетарлары бiрiгiңдер!» деген ұран тастады. Бiрақ ол заман өттi. Уақыт бел асты. 1961 жылы Хрущев компартияның басшысы әрi министрлер кеңесiнiң төрағасы болып тұрғанда: «Бiз тек пролетарлардың, яғни, жұмысшы табының партиясы емеспiз, бiз бүкiл халықтың партиясымыз» деген болатын. Одан кейiн 1985 жылы сәуiрде Горбачев бiрiншi хатшы болып сайланды. Дегенмен, ол: «Бiзге бiр таптың емес, адамзаттың негiзгi құндылықтары ең басты орында тұруы керек» деген сөзге пәленбай жыл өтсе де, «Барлық елдердiң пролетарлары бiрiгiңдер!» деген ұраннан еш айырылғысы келмедi. Әйтсе де, Жаңа жылдың бiрiншi күнiндегi жаңа нөмiрде «Бас кеспек болса да, тiл кеспек жоқ» деп жiбердiк. Жаңа жылды тойлап, ес жия бастағаннан кейiн, яғни, үшiншi қаңтар күнi маған обкомның хатшысы телефон шалып: «Мынауыңыз қалай?» деп сұрады. «Шырағым, онсыз да партияның беделi түсiп барады. Бiз диалектик болуымыз керек. Негiзi марксизм мен ленинизмнiң негiзi – диалектика. Ол уақыт сайын өзгередi. Сондықтан да қанша жылдан келе жатқан ұранның заманы өттi» деп жауап бердiм. Шынында да, барлық жерде де материалдық байлықты жасаушы – жұмысшы табы болды десек, олардың жағдайы өте нашар болатын. Кейiн бiрте-бiрте интеллектуалдық табыс бiрiншi орынға көтерiле бастады. Олардың iшiнде ғалымдар, өнертапқыштар, т.б. болды. Ал олардың бәрiн пролетар деуге болмайды ғой. Интеллектуалдың адамдары шетелде керемет қадiрлi тұтылып, бағаланды. Сол шетелдiң өзiнде пролетардың саны халықтың әлеуметтiк жiктелуi жағынан салыстырғанда, күрт азайып кеткен. Өйткенi, бүгiн көбiне заманауи техника, роботтар жұмыс iстейдi. Кейде жұмысшының мiндетi тек басқышты басып қана отырумен шектеледi, деп бiрталай мысал келтiрiп түсiндiрген болдым. Ешкiм ештеңе деген жоқ. Оның үстiне Қарағандыдағы жұрт қазақшадан гөрi орысша оқитын едi ғой. Тiптi, көңiл аудармаған да болуы керек. Бiрде кеңес шаруашылығының партия ұйымы хатшысына: «Орыс тiлiндегi «Индустриальный Караганда» газетi ылғи жұмысшылар жөнiнде жазады. Сендер неге соны көшiрiп аласыңдар?!» десем, «Аға, бiз баяндама жасасақ, орысша жасаймыз. Сондықтан да сiз айтқан газеттiң бас мақалаларын көшiрiп алып, пайдаланамыз, ал «Орталық Қазақстан» газетiнен алып баяндама жасайық десек, көпшiлiк жұрт түсiнбейдi» дейдi. Рас, ол тұста Қарағандының бар-жоғы бiр-екi ауданы ғана қазақша едi. Мәселе, одан берi уақыт өзгердi. Соны түсiну керек. Жалпы, Кеңес жүйесiндегiлер, партия жұмысындағылар баяғыда жаттап алғанынан еш таймайды. Одан айрылғысы келмейдi. Негiзi бұлай болмауы тиiс. Нағыз ғылым кешегi айтқан сөздi бүгiн қате екен дейдi. Кезiнде химия ғылымы ауаның құрамындағы азотты өмiр сүруге зиян келтiретiн нәрсе деп ұғынды. Кейiннен 1970 жылдардың басында бұл – өмiр деген сөз дедiк. Осы күнде шетелдiң үлкен ғалымдары Ислам дiнiнен Құранды көбiрек оқитыны сондықтан. Дiннiң iшiнде ғылымға бәрiнен көп көңiл бөлген де – Құран. «Если я не за себя, то кто за меня, а если я только за себя, то зачем я» деген моральдiк сөз бар. Өз қамымды өзiм ойламасам, менiң қамымды кiм ойлайды? Ал бiрақ мен тек өз қамымды күйттеген болсам, бұл дүниеге не үшiн келдiм? Ал ғылым үйрену жағына келгенде, Құранға жететiн еш ғылым жоқ. Мiне, әрқашан жұмыс барысында осы қарапайым нәрселердi айта жүремiн. – Жаңа сiз, заман, уақыт өзгердi деп жатырсыз. Жалпы, журналистика саласында жаңа үрдiс, тың өзгерiс бар ма? Елiмiзде БАҚ қоғамдық пiкiр қалыптастыруға қаншалықты үлес қосуда? – Жалпы, дүниежүзiнде журналистиканы «төртiншi билiк» дейдi. Бұрын-соңды «власть» деген сөздi «өкiмет» десек, ендi «билiк» деп атадық. Билiк дегеннiң өзi сотқа қарай өрлеу, қажылыққа жақындау дегендi бiлдiредi. Бiрақ ғылым, заң жүзiнде Мысырдың заңы ғана баспасөздi «Төртiншi билiк» деп жазды. Өйткенi, адамзаттың құқықтары деген кезде алдыңғы орынға қойылатын – сөз бостандығы. Неге десеңiз, пiкiр айтылмаса, пiкiр айтуға мүмкiндiк бермесе, ондай қоғам ешуақыта iлгерi оза алмайды. Бәрiн керемет бiлiп, көрегендi жоспар құрып қоятын адам болмайды. Адам – пенде. Сондықтан да әртүрлi пiкiр айтылып жатса, оның дұрысы, бұрысы қайсы? Дұрыс болса несiмен дұрыс, бұрыс болса, несiмен бұрыс дегендi билiк, Үкiмет түсiну керек. «Ау, мыналарың дұрыс екен, ал мыналарың болмайды. Себебi, қазiргi жағдайда бұлай етуге болмайды» деп Үкiмет әркез түсiндiрiп отыруы қажет. Кейде билiктiң осы жағына көңiл бөлмейтiндiгiне қатты ренжимiн. Менiңше, Президенттiң әкiмшiлiгiнде баспасөздi қарап отыратын, қандай пiкiр айтылып жатқандығын ортаға салып жататын адамдар бұл мәселеге аса мән бермейтiн сияқты. Әр газетте не жазылды, соны сараптап отырса, құба-құп болмай ма? – Сiздiңше, қазақ баспасөзi мұндай дәрежеге жете алмай отыр ма, әлде билiк тiзгiндегiлер қазақ тiлiне қырын қарай ма? – Егер де министрдiң орташа жалақысы пәленбай бола тұра, оған қазақ тiлiн бiлмесең, жалақыңнан жиырма пайыз кем төлеймiз десе, сонда билiк қазақша үйренер едi. Әйтпесе, қандай басқосу болсын орыс тiлiнде сайраған күйi кете бередi. Айналып келгенде, Президенттен бастап орысша сөйлеп кетемiз. Тiл бiлу деген сөз жалпы сөйлей бiлу деген сөз емес. Тiл бiлу – жаза бiлу. Тiл – ойды анық жеткiзе алатын құрал. Бұрын Баукең ағаң: «Орысша бiлу – қатыныңның қойныңда жатып алып, «Я тебя люблю» деген сөз емес», – деп едi. Тiл де сол сияқты ғой. Билiктегiлер қазақша жаза бiлуi керек. Тiл үйрену де жағдайға байланысты. Кезiнде бiз де орысша үйренуге тырысып, сол тiлде де жаздық, оқыдық. Әлбетте, соны жеткiзе айтатын тiл керек қой. Президентiмiз «20 миллионға жетемiз» деп айтады. Керiсiнше, қазақтың үштен бiрi жан-жаққа тарап кеткен. Ал Ұлттық қорда 37 млрд. ақша жатыр. Яғни, әкесi баласына қанша байлық жинап берсе де, оны баласы алады да, бiр сәтте шашып жiберуi мүмкiн. Сондықтан әр ұрпақ өзiнiң жағдайын ойласа екен деймiн. Егер жаңағы ақшаға жер-жерде шашыраған қазақты әкелiп, көшi-қонын қамдаса, мiне, сол кезде 20 миллионға жетемiз! Сонда ғана республикамыздың халқының саны артып, қазақшылығы да арта түсер едi. Жер аумағы бойынша Қазақстан дүниежүзiнде 9-орында тұр. Қандастардың бәрiн әкелiп қоныстандыруға қауқарымыз жетедi. Ащы да болса шындық, журналистикада көптеген мәселе ашылып жазылмайды, айтылмайды. Өзiң бiлесiң, кеше Алматының баурайына салынған жердi бiреулерге бөлiп бергендiгiн. Сол үшiн бiреулер жазаланып, жылы орнын да босатты. Бiрақ оның арғы жағы бар емес пе? Алайда, соларға өзiң жақсы, көзiң жақсы деп жердi тегiн бердi ме? Әрине, тегiн берген жоқ. Ақшаның бәрi бәзбiреулердiң қалтасына кеттi. Егер бiздiң журналистика саласы, журналистер соның көзiн ашып, айғақ боларлық дерек тапса, соны жетесiне жеткiзiп жазуы керек қой. Тегiн берiп жатса, басқаға неге бермейдi? Керiсiнше, қарапайым жұрттың қаланың шетiнен барымен, нарымен салынған кiшкентай күркесiн бұзамыз. Осы мәселенiң арғы жағына үңiлу керек. Ал, бiз төртiншi билiк боламыз десек, осы секiлдi түйткiлдiң түп-төркiнiн қазып шығаруымыз қажет. Бәлкiм, бұл орайда заңды бiлу, замананы түсiну жағы жетпей жатыр-ау деймiн. Десем де, қазақ журналистикасы бұрынғы журналистика емес. Құдайға шүкiр, әжептәуiр өстi. Айта алатын жастар бар. – Қазақ билiгi «үштұғырлы тiл», «қазақстандық ұлт» саясатын енгiзiп жатыр. Бұған кәдуiлгi журналист ретiнде көзқарасыңыз қалай? – Бұның түбi жақсы нәрсе. Бiрақ тiлдi меңгеру үшiн әуелi өз тiлiңдi бiлiп алуың керек емес пе? Өз тiлiңдi бiлсең, шетелдiң тiлiн бiлу тiптен оңай. Қазiр «инвестиция» деген сөздi енгiздiк. Бұл – күрделi қаржы жұмсау деген мағынаны берсе де, терминдi сол күйi айтамыз. Оны айтпастан бұрын не мағына беретiнiн түсiнiп алу керек. Сосын қабылдай алмай жүргенiм, «рынокты» – нарық деймiз. Бұл – базар деген сөз емес пе? Ал бiздiң нарық дегенiмiз базар емес, баға. Тiл бiлетiн қазақ «нарқы қанша екен?» дейдi. Мiне, осындай сөздер тiлiмiзге кiрiп кетiп жатыр. Соны енгiзген жiгiттерге де «Мынау сөз екен дей бермей, сөздiң кiшкене мағынасын түсiнiп барып кiргiзу керек қой» деген едiм. Қазақтың қарапайым «Пұл болмаса, күл болсын» деген сөзiн, «Күл болмаса пұл болсын» деп ауыстырып алдық-ау, сiрә. Мiне, осы сөздiң мағынасын түсiне бермеймiз. Мәденият, әдебият, инсаният деген сөздер тiлiмiзге арабшадан кiрдi. Оны да өзiмiз өзгертiп алдық. 1992 жылдың басында «өркеният» деген сөздi алғаш қолданған Өзбекәлi Жәнiбеков едi. Неге екенi белгiсiз, осы сөздi «өркениет» деп өзгерттiк. Сонда түбiрi – «өрке» ме, «ниет» пе ажырата алмадық. Мiне, тiлдi жасайтын журналистер. Бiз қазiр бұрыс жазсақ, болашақ та бұрмалаған күйде оқиды. Әсiресе, теле-радио журналистерi тiлге келгенде аса сақ болғаны дұрыс. Бiлсеңiз, журналистердiң осы мiндетiн ешқандай академия, ешқандай мекеме атқара алмайды. – Аға, сiздiң ұғымыңызда, Принцип деген не? Ар-ұят деген не? – Бәрi бiр-бiрiмен сабақтас. Егер арыңды ойлап, мынау ұят тiрлiк деп түсiнсең, принципiң де сол. Қазақтың «Бұл ұяттан бiр күн кейiн туылған» деген сөзi бар. Бұл дүниенi жалған деп тапсақ, осы аз жалған ғұмырда ұятты, арды бiлмесеңiз, онда адам болудың қажетi шамалы. Бүкiл моральдық принциптiң негiзi де сол ар-ұятта жатыр. Кезiнде коммунизм құрылысшыларының моральдық кодексiнде «Коммунизм құрылысшысының моралдық кодексi бүкiл адамзаттың ең жақсы қасиеттерiнен тұрады» деген қағида болды. Әрине, бұл декларация, жәй сөз. Бiрақ соны айтып отырып, бiреудiң бiр затын алып кетiп, қай жерде пайда бар, сонда ұмтылғанды жақсы көремiз. Мұндай бұрын да, қазiр де бар. Бүгiнде мынадай анекдот шығыпты. Джордж Буш Назарбаевқа: «Нұреке, менiң президенттiк уақытым бiттi, жалақым 80-ақ мың доллар. Ендi қайта президенттiкке сайлана алмаймын. Сiз менi «Қазтелекомның» басшысы етiп алсаңызшы деп айтады» дейдi. Бұл шындық қой. Ал басшылар осы мемлекеттiк мекемеде болып жатқан жайтты бiлмедi ме? Бұл қалай? Почтаға барып, азын-аулақ кiтап жiберейiн десең, екi-үш ай сайын бағасы неге өсе бередi? Қазiр әр грамына бiр теңге алады. Не себептен? Алайда, пошташының жалақысын сұрасаң, жаның ашиды. Басшылары болса, анандай ақша алады. Мәселен, Ресейде ең үлкен жалақы он бес есе көп екен. Өкiнiштiсi, бiзде мұндай мәлiметтер жариялана бермейдi. Сондықтан қарамағымдағы қызметкерiм мен алатын жалақының ең болмағанда 70 пайызын алуы керек. Әрине, табылып жатса, одан да көп бергiң келедi. Бұл қоғамның проблемасы жетедi. – Соған қарағанда бiздiң қоғам керiсiнше, керi кетiп бара жатқан жоқ па, өзi? – Қазiр ауылдан қалаға ағылып жатқан қазаққа қайта ауылға бар дейдi. Бүкiл дүниежүзiнiң елдерiнде миграция, урбанизация деген қашан да болған. Бiз қалалануымыз керек. Сонда ғана мәдениеттiң, техниканың, өнердiң де тiлiн меңгеретiн боламыз. Заман солай. АҚШ халқының 5 пайызы ғана ауылшаруашылығымен айналысады. Айналайын-ау, трактор айдасаң техниканы бiлдiң деген әңгiме емес. Кәдiмгi жаңа техниканы бiлу үшiн қалаға ағылу керек. Баяғыда қойшы бол дедiк. Кезiнде Қарағандыда осы қойшылық туралы қайта-қайта жазып-жазып, құртқанбыз. Тiптi ашуым келгенде, басшы жiгiттерге «Қазақ өмiр бойы қой баққан. Бiрақ қызына қой бақтырған қазақты қашан көрдiңдер?!» деп айтқаным бар. Мiне, сол кезде жiгiттердi әскерге алып кетемiз дейдi де, орнына он екiде бiр гүлi ашылмаған үш-төрт қызды әкеледi. «Қай қоғам қызына қой бақтырған?» деген сарында талай материал жазғанда, үстiмiзден арыз жазғандар да кездестi. Әлбетте, өзiмiз де қой бақтық. Бұл ар емес. Бiреулер қайта қой баққанды жақсы көрдi. Дегенмен, зорлықпен әкеп, бақтыруға болмайды ғой. Мұның бәрiне, Брежневтiң қазақтың жерiнде 50 миллион қой өсiруге болады екен деп дандайсығаны сеп болды. – Тәуелсiздiк алғанымызға да 16 жылдың жүзi болды. Әуелi тәуелсiздiкке бастаған жол сол сiз айтқан «Иә, бұл – тамыз төңкерiсi» деген көтерiлiстен бастау алды ма, әлде… – Тәуелсiздiк алдық деп мейрамдағанымыз да шамалы. Сол тамыз бүлiгiнде ең жаманы екi күннен кейiн бұрынғы КСРО-ның конфедерация құрылуы керек деген әңгiме болды. Ал тамыз бүлiгi соған қарсы тұрды. Менiң жазып, айтып жүргенiм осы мәселе. 1991 жылдың 20 тамызы күнi «Орталық Қазақстан« газетiнде «Иә, бұл – төңкерiс!» деген мақалам шықты. «.., Иә, бұл қып-қызыл төңкерiс! Оған кеңес басшылары атынан жарияланған мәлiмдеге кiмдердiң қол қойғанын байқасаңыз-ақ көзiңiз жетедi. Бакланов – КРКП Орталық Комитетiнде әскери саясат үшiн жауап беретiн хатшы. Крючков, Язов, Пуго кiм екенi жақсы белгiлi. Тезяков – өнеркәсiптегi, транспорттағы, құрылыстағы мемлекеттiк кәсiпорындар ассоциациясының басшысы ретiнде күнi қараң әмiршiлдiк-әкiмшiлдiк жүйенiң қолшоқпары…Иә, бұл – төңкерiс. Және ең алдымен ол «Егемендi мемлекеттер одағы туралы Шартқа» қарсы бағытталған…» деп жаздым. Мақсатым – соны халыққа түсiндiру едi. Артынан «бұл менiң жеке шешiмiм. Ертең төтенше жағдай деген желеумен қара түнек күндер туа қалса, редакция ұжымының басқа бiрде-бiр мүшесiн айыптамауды өтiнемiн» деп жаздым. – Артынан сiздi қудалаған жоқ па? – Бұдан кейiн өздерi де көп ұзамай орнына кеттi ғой. Күнiмiз не болар екен деп, менi қудалауға шамасы да келмедi. Оның үстiне жергiлiктi облыстық кеңес басшыларының еш дәрежесi болмады. Не партия басшылары, не КГБ органы бiреуi бiрауыз сөз айтқан жоқ. Сол үшiн де көңiлдерi адал жiгiттер бар екен ғой деп әлi күнге ризамын. Әйтеуiр, намыс деген қалған екен ғой деп қорытынды жасағанмын. – Сол үшiн қоғамда бәрiмiзге ортақ мүдде не деп ойлайсыз? – Бұл Қазақстанның абыройы аса берсе, бiзге де жақсы. Бұрын-соңды «Қазақ» деген ұлттың, елдiң барын шетел бiле бермейтiн. Қазiр Құдайға шүкiр, көпшiлiгi таниды. Ал егер саясатымыз жақсы жүрiп, халқымыздың әл-ауқаты, тұрмысы оңғарылса, бiздiң ортақ мақсатымыз сол. Сонда ғана дүниежүзi алдында абыройымыз асқақтайды. Әркiм өз пiкiрiн ашық айтып, ашық жариялайтын болса, және сол пiкiрдi билiк ескерiп жатса, сонда ғана «Бiз – қазақпыз» деп мақтана алатын жағдайға жетемiз. ЕҚЫҰ-ға, ДСҰ-ға ену бiзге үлкен жетiстiк. Бiр ғана нәрсе, сол Еуропаға төрағалық ететiн болсақ, демократиямыз да сол дәрежеге жетуi керек. Ертең олар бетiмiзге басып, көзiмiзден шұқымауы керек. Яғни, бұл екiжақты мәселе. Жағымды жағы, болашақта дүниежүзiлiк құндылықтарға бiртабан жақындайтын боламыз.
Сұхбаттасқан Динара Мыңжасарқызы