Сталкинг: асауға тұсау керек

Қазіргі заманда адамның жеке кеңістігі мен қауіпсіздігі – құқықтық мемлекеттің басты құндылығының бірі. Бірақ кейінгі жылдары адамға психологиялық қысым көрсету, бақылау мен қудалау секілді құбылыстар жиілеп, қоғамда «сталкинг» деген термин кеңінен қолданылып жүр. Бұл, әсіресе, әйелдер мен балалардың қауіпсіздігіне үлкен қатер төндіретін әрекет. Қазақстанда да осы мәселе назардан тыс қалмады. Айтпағымыз сталкинг жайында.

Бүгінге дейін біз сталкингті көбіне от­басылық кикілжің, тұрмыстық тү­сі­ніспеушілік немесе жай ғана ма­за­сыз­дық деп қабылдап келдік. Қолданыстағы заң­намада мұндай әрекеттерге байланысты нақ­ты ұғым да, арнайы бап та болған жоқ. Со­ның салдарынан құқықтық жауап­кер­ші­лік те күмәнді деңгейде қалып отырды. Арыз-шағымдар негізінен ҚР Қылмыстық кодексінің «Жеке өмірге қол сұғу» (147-бап) немесе «Қорқыту» (115-бап) баптары бойын­ша қаралатын. Алайда бұл баптар стал­кингтің барлық формаларын толық қам­ти алмады. Жағдайды тек нақты оқиға­ға қарай бейімдеп, бірде заңға сыйғызып, бір­де назардан тыс қалдырып жүрдік.
Биыл 16 шілдеде Мемлекет басшысы қыл­мыстық заңнаманы оңтайландыруға ба­ғытталған жаңа заңға қол қойды. Бұл заң азаматтардың қауіпсіздігін арттыру, жеке өмірге қол сұғатын әрекеттердің алдын алу және оларды ауыр қылмысқа ұласпай тұрып тоқтату мақсатында қабылданды. Заңда бірқатар жаңа баптар қарастырылған, оның ішінде сталкинг пен некеге мәж­бүр­леу үшін қылмыстық жауаптылық енгізілді. Бұл әрекеттер зорлық-зомбылықсыз бол­ға­­­­нымен, психологиялық тұрғыдан үлкен зиян келтіруі мүмкін. Осыны ескере оты­рып, Қылмыстық кодекске жаңа 115-1-бап ен­гізілді. Енді сталкинг қылмыстық теріс қы­лық ретінде қарастырылады. Жаза түр­ле­ріне келер болсақ 200 АЕК-ке дейін айып­­­­пұл (шамамен 700 мың теңгеге жуық) қарастырылған. Соның ішінде 200 АЕК-ке дейін түзеу жұмыстары, 200 сағатқа дейін қо­ғамдық жұмыс, 50 тәулікке дейін қамауға алу секілді жаза түрлері бар. Жаңа бап 2025 жыл­ғы 16 қыркүйектен бастап күшіне ен­ген болатын. 

Сталкинг деген не?

Сталкинг – бұл адам­ның келісімінсіз оны үнемі қу­далау, аңду, бақылау немесе жағымсыз әре­кеттер жасау арқылы мазасын алу. Мұн­дай әрекеттерде тікелей физикалық күш қол­данбайды, бірақ психологиялық тұрғы­да зорлыққа тең келетін зиян келтіруі мүмкін. Бұл жағдайлардың басым бөлігі – бұ­рынғы қарым-қатынас, ажырасқан жұ­бай­лар немесе біржақты ғашықтыққа бай­ланысты орын алады. Сталкинг ұғымы АҚШ-та алғаш рет 1980-жылдардың соңын­да танылып, 1990-жылдардың басы­нан бастап қылмыстық заңнамаға енгі­зіл­ген еді. Бұл шешімге танымал актрисалар мен тұлғаларға бағытталған қудалау оқи­ға­лары түрткі болды. АҚШ-тың көптеген шта­тында сталкинг үшін 1 жылдан 5 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қа­рас­тырылған. Сонымен қатар қорғау ор­дерін бұзған адам қосымша жазаға тар­тылады. 
Осы ретте сталкингке жататын әрекет­тер қандай деген сұрақ туындауы заңды. Бұған адамды қайта-қайта қоңырау шалу, ха­барлама жазу, әлеуметтік желілерде ба­қы­лау, фейк аккаунттар арқылы байланыс ор­нату, үйіне, жұмысына, қоғамдық орын­дар­ға аңдып бару, қауіп төндіретін іс-әре­кеттер (мысалы, үйінің маңында жүру, та­ныс­тарына хабарласу), қорқыту, бопсалау си­патындағы әрекеттер жатады.

Әлемде бұл бапқа қандай жаза бар?

Көптеген елде бұл құбылыс тұрмыс­тық зорлық-зомбылықтың бір түрі ре­тінде қарастырылып, қылмыстық заң­на­м­а­да жеке құрам ретінде бекітілген. Әлем­дік тәжірибе сталкингке төзбеу керек деген көзқарас ұстанады. Сталкинг алғаш рет АҚШ-та 1990-жылдары қылмыстық құқық­қа енгізілгенін жоғарыда айттық. Иә, АҚШ – сталкингті заңмен алғаш рет мойындаған ел­дердің бірі. 1990-жылдары Лос-Анд­же­лесте танымал актрисалардың қудалану оқи­ғаларынан кейін заңға өзгерістер ен­гізілді. Бұл заң актриса Ребекка Шаффердің қай­ғылы өлімінен кейін қабылданды. Бүгін­де федералды деңгейде де, әр штаттың заңнамасында да нақты баптар бар. Мы­салы, Калифорнияда сталкинг жасаған адам 1 жылдан 5 жылға дейін бас бостан­ды­ғынан айырылуы мүмкін. Егер қудалау қару­мен, бұрынғы серіктеске қатысты не­ме­се соттың қорғану бұйрығын бұза оты­рып жасалса, жаза мерзімі артады. Көп штат­та сталкерге электрондық құрыл­ғы­лар­ды пайдалануға тыйым салынып, жә­бірленушіден белгілі бір қашықтықта болу міндеттеледі.
Ұлыбритания – 1997 жылы Protection from Harassment Act заңын қабылдап, адам­ның еркін қозғалысына немесе өміріне қауіп төндіретін кез келген қудалау әреке­тін заңсыз деп таныды. Мұнда электронды хат жазу, үйіне келу немесе бақылау жүргізу де қылмыс болып саналады. Жазасы – айып­пұл, белгілі бір аймаққа жақындауға тыйым, 5 жылға дейін бас бостандығынан айыру. Ал Германияда 2007 жылдан бастап Қылмыстық кодекске Nachstellung деп аталатын бап енгізілді. Бұл бап бойынша егер қудалау нәтижесінде жәбірленуші жұ­мы­сынан кетуге, тұрғылықты жерін ауыс­тыруға мәжбүр болса – сталкер 3 жылға дейін бас бостандығынан айырылады.  Егер қылмыс ауыр зардапқа ұласса, жаза мерзімі артады.
Жапонияда 2000 жылдан бастап Stalker Control Law атты бап  қолданыста. Бұл заң­ға сәйкес, егер адам телефонмен, элек­трон­­ды пошта арқылы немесе физикалық тұр­­ғыда қудалау жүргізсе, қылмыстық жауап­кершілікке тартылады. Тіпті, бірнеше рет ескерту алғаннан кейін әрекет қайта­лан­са, сотталушы қамауға алынады. Ита­лия­да да сталкинг 2009 жылдан бастап Қыл­мыстық кодекске енгізілді және 4 жыл­ға дейінгі жаза қарастырылған. Бұл ел­де эмоциялық және психологиялық зиян да дәлел ретінде қабылданады.
Кейбір мемлекеттер, мысалы Швеция, Фи­нляндия және Канада сталкингті тұр­мыстық зорлық-зомбылықтың бір түрі ре­тін­де қарастырады. Бұл тәсіл, әсіресе, бұрын­ғы ерлі-зайыптылар арасындағы қу­далау оқиғаларын сараптауда тиімді. Мұн­дай елдерде жәбірленушінің жеке ше­ка­расын бұзатын кез келген әрекет – тұр­мыс­тық зорлықтың бір көрінісі есеп­теледі.
Бұдан шығатын қорытынды, әлем ел­дері сталкингті еркіндік пен жеке өмірге тікелей қауіп төндіретін қылмыс ретінде та­ниды. Заң жүзінде нақты шаралар қол­дану арқылы жәбірленушілердің қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі. 

Сталкингтің түрлері

Сталкинг сипаты әр­түрлі болуы мүмкін. Сарапшылар стал­кингті бірнеше негізгі түрге бөліп қа­рас­тырады. Олардың әрқайсысының ерек­ше­лігі мен қауіп деңгейі бар. Біріншісі – дәс­түрлі (офлайн) сталкинг. Бұл – стал­кинг­тің ең көне әрі танымал түрі. Мұнда қу­далау физикалық тұрғыда жүзеге асады. Мәселен, адамның үйі, жұмысы, жиі бара­тын жерлері маңында жүру, артынан аңду, жолын кесіп, кездейсоқ ұшырасып қалуға тырысу, ашық бақылау жүргізу. Мұндай әре­кеттер адамның күнделікті өміріне қауіп пен қысым туғызады.
Екіншісі – киберсталкинг (онлайн стал­кинг). Бұл – цифрлық технологиялар­мен бірге таралған жаңа форма. Қудалау интернет және байланыс құралдары ар­қылы жүзеге асады. Айталық, әлеуметтік желі, мессенджер, email арқылы үнемі жазу, геолокация арқылы бақылау, жалған ак­каунттар арқылы аңду, жеке фото, ақпа­рат­ты заңсыз сақтау немесе тарату. Зерттеулер бойынша, әсіресе, жастар мен жасөспірім­дер арасында бұл түр кең таралған.
Стал­кингтің тағы бір түрі – интимдік, серік­тестік сталкинг. Сталкингтің ең қауіп­­ті әрі жиі кездесетін түріне жа­­татын бұл қудалау көбіне бұ­рын­­ғы немесе қазіргі серік­тес­тер тарапынан жасалады. Айтар болсақ, қарым-қаты­нас үзілген соң ба­қы­лауды жалғастыру, жәбірлену­ші­нің өміріне араласу, қор­қыту, балағат сөздер, бопсалау, қысым көрсету се­кілді белгілері бар. Ста­­­­тистикаға сүйенсек, стал­кинг құрбандары­ның 40 пайызы бұрынғы ж­а­қын адамынан зардап шегеді.
Сонымен қатар жұмыс орнындағы сталкинг деген де түрі бар. Иә, кейде әріп­тес­тер, басшылар немесе қызметтік бай­ланыстағы адамдар тарапынан бола­ды. Соның ішінде қызмет бабын асыра пай­далану, жұмыстағы бақылау каме­ра­ларын қасақана қолдану, заңсыз жазбалар (видео, аудио, фото) жасау, үнемі қоңырау шалу, хабарлама жазу секілді қудалау әре­кеттері жатады. Мұндай сталкинг адамның жұ­мыс істеуіне, психикалық саулығына ке­рі әсер етеді.
Странгер (бейтаныс) сталкинг деп ата­латын түріне келер болсақ, бұл – жәбірлену­ші мен қудалаушының арасында ешқандай та­ныстық, байланыс болмаған жағдайда жа­салатын сталкинг. Мәселен, көшеде не­месе онлайнда кездейсоқ көзге түскеннен кейін басталуы мүмкін, жәбірленуші адам қудалаушыны танымайды, бірақ ол үнемі бақылауда болады, аса қауіпті, себебі мо­тивациясы беймәлім, болжауға қиын.
Сондай-ақ обсессивті «қатынастыққа ену» деген түрін де сарапшылар сталкингке жат­­қызады. Бұл сталкингтің ерекше әрі пси­хологиялық тұрғыда қауіпті түрі. Яғни, адам­ның еркінен тыс романтикалық не­ме­се жақын қатынас орнатуға бағытталған та­банды, шектен тыс әрекеттер кешені. Мұн­дай мінез-құлық жәбірленушінің «жоқ» де­ген жауабына қарамастан жалғаса береді. Не­гізгі белгілеріне келер болсақ, үнемі қоңы­рау шалу немесе хабарлама жазу, әлеу­меттік желіде бақылау, пікір жазу, «лайк» басу арқылы назар аударту, қарым-қатынас орнату үшін ортақ таныстарға немесе отбасы мүшелеріне қысым көрсету, адамды жиі кездестіру үшін әдейі бір ортада жүру (мысалы, сол жерде жұмысқа тұру, бір үйір­меге жазылу). Сталкингтің бұл түрінің ерек­шелігі – көп жағдайда «махаббат» не­месе «таза сезім» ретінде бүркемеленіп, зиян­сыз әрекет секілді көрінеді. Алайда ол адам­ның жеке кеңістігіне қол сұғып, эмо­циялық, психологиялық қысым тудырады. Яғни, адамның еркі мен шекарасын елемей, «жақындасуға» тырысатын зорлықтың жасырын түрі. Бұл әрекеттердің шынайы мақ­саты – романтикалық қатынас емес, ба­қылау мен билік орнату. Сондықтан мұн­дай жағдайлар сталкинг аясында қа­рас­тырылып, құқықтық және психологиялық тұрғыда баға беруді қажет етеді.

Некеге мәжбүрлеу де – қылмыс

Сталкингке қатысты тағы бір айта ке­­тетін жайт – жаңа заңмен әйел­дер­дің құқықтарын қорғау бағытында тағы бір маңызды өзгеріс енгізілді. Енді Қыл­мыс­тық кодексте 125-1-бап пайда болды. Бұл бап бойынша некеге мәжбүрлеу де қыл­мыс­тық жауапкершілікке тартылады. Яғни, адам­ның еркінен тыс, қысым немесе мәж­бүр­леу арқылы неке қиюға итермелеу заң ал­дында жазаланатын әрекетке жатады. Мемлекет азаматтардың қауіпсіздігін қам­тамасыз етуді басым бағыт ретінде қарас­ты­рып отыр. Жеке өмірге қол сұғу, қысым көрсету сияқты «жұмсақ» сипаттағы әре­кет­тер уақыт өте келе ауыр қылмысқа ай­налуы мүм­кін. Сондықтан сталкинг пен мә­жбүрлі не­кеге байланысты жаңа баптар – осындай ке­леңсіздіктің алдын алу жолындағы маңыз­ды құқықтық қадам.
Бұл бап – әйелдердің құқығын қор­ғауға бағытталған маңызды құқық­тық қадамдардың бірі. Енді егер әйел адам ұрлап, күш қол­дану қаупімен немесе мүлкін жою не бүлдіру қатерімен неке қиюға күштесе, кінәлі тұлға қылмыстық жауап­кершілікке тарты­лады.
Жаза түрлеріне 2000 АЕК-ке дейін айыппұл не­месе дәл осы мөл­шер­де түзеу жұмыстары не 2 жылға дейін бас бостан­ды­ғын шектеу немесе айы­ру қарастырылған. Егер неке қию­ға мәжбүрлеу әрекеті абай­­­сызда ауыр зардаптарға (мы­салы, жәбірленушінің психоло­гия­лық не­месе физикалық жағдайына зиян кел­тіру) әкелсе, кінәлі адам 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айы­ры­лады.
Бас прокуратураның хабарлауынша, не­ке қиюға мәжбүрлеу бойынша алғашқы қыл­мыстық істер Шымкент қаласында, Қы­зылорда, Ақтөбе және Маңғыстау об­лыс­тарында тіркелген. Аталған істердің ішін­де екі жағдайда жәбірленушілер – кә­мелетке толмағандар болған. 

Сталкингпен кімдер айналысады?

Көп жағдайда сталкинг елеусіз қу­далаудан басталып, кейін физика­лық зорлыққа, тіпті кісі өліміне дейін әкелуі мүмкін. Сталкинг құрбандары үнемі қор­қынышта, үрейде өмір сүреді, әлеумет­тік байланыстардан оқшауланады, жұмы­сын жоғалтуы немесе психологиялық күй­зеліске түсуі мүмкін. Психологтар мұн­дай қудалаудың құрбандарында тұрақ­ты күйзеліс, ұйқысыздық, психосомати­ка­лық аурулар, жабық, оқшауланған өмір сал­ты қалыптасатынын айтады. 
Көп жағдайда сталкерлер – жәбірлену­ші­нің бұрынғы танысы, досы, әріптесі не­месе біржақты ғашық болған адам. Бірақ кейбір жағдайларда танымайтын адамдар да сталкерге айналуы мүмкін. Сталкерлер­дің әрекеті әдетте мақсатқа жетуді қалау (қа­рым-қатынасты қалпына келтіру, се­зімді қайтару), қызғаныш, бақылауға алу ние­тімен байланысты болады. 
Психолог мамандардың айтуынша, бұл мінездің бастауы – адамның бала күнгі тәр­бие мен қарым-қатынас ерекшелігінде жа­тыр. Кей балалар кішкентай кезінен ата-анасының қыр соңынан қалмай, қайда барса да қоса еріп жүруге тырысады. Бұл бастапқыда қалыпты әрекет секілді көрін­генімен, егер дер кезінде дұрыс бағыт беріл­месе, бала осы мінезімен есейіп, өзгенің ер­кіндігін шектейтін сталкерге айналуы мүмкін. Мамандар мұндай жағдайда балаға өзінің не істеп жатқаны түсініксіз болса да, ата-ананың сабырмен, бірақ анық түрде: «Мен енді дүкенге бара жатырмын, сен қа­ласың. Мен қайта ораламын» деп алдын ала ескерту жасауы маңызды дейді. Бұл – ба­ла­ның ішкі алаңын сейілтіп, сенім орна­ту­дың бір жолы.
Тағы бір назар аударатын сәт – баланы омыраудан шығару тәсілі. Кей аналар бұл үдерісті кенеттен, балаға еш түсіндірмей жүр­гізеді. Баласын туыстарының үйіне тас­тап кетіп қалу сияқты тәсіл – баланың пси­хикасына ауыр соққы болуы мүмкін. Мұн­дай әдіс сәбиде «мен жақынымнан айы­рылам ба?» деген қауіп пен сенімсіздік қа­лыптастырады. Бұл үрей уақыт өте келе нығайып, ересек адам өз жұбайын үнемі бақылауда ұстауға тырысатын, күмәншіл, қызғаншақ күйге түседі. Яғни, балалық шағындағы бір қарапайым ғана «тастап кету» оқиғасы болашақта отбасы тыныш­тығын бұзатын сталкерлік әдеттің себебіне айналуы ықтимал.
Психологтар сталкинг әрекеті тек аң­ду нысанына ғана емес, солай әрекет ететін адамның өзіне де психоло­гия­лық жағынан зиян келтіретінін айтады. Мұн­дай адамдар көбінесе эмоционалды күйзелісте жүреді, сенімсіздік пен маза­сыз­дықпен өмір сүреді.
Сарапшылардың пікірінше, сталкингтің жаһандық деңгейде жиі кездесуі оның жа­сырын және ұзақмерзімді сипатымен бай­ланысты. Жәбірленушілердің көпшілігі қу­далау әрекеттерін бастапқыда жеңіл, қа­лыпты жағдай деп қабылдап, құқық қор­ғау органдарына кеш жүгінеді. Әсіресе, та­нымал емес, қарапайым адамдар үшін бұл әрекеттер қауіпті болса да, еленбей қалуы мүмкін. Сарапшылар сталкингтің кең таралуын оның жасырын сипатымен бай­ланыстырады. Көптеген жәбірленуші қу­далауды бастапқыда жай ғана маза­сыз­дық деп қабылдайды немесе ұялып, по­ли­цияға шағымдануға асықпайды. Көбіне қу­далау таныс адам тарапынан (бұрынғы жұ­бай, әріптес, көрші) жасалатындықтан, оны дәлелдеу де қиынға соғады.

Түйін:

Қазіргі қоғамда адам құқығы мен жеке кеңістікке деген құрмет негізгі құн­дылықтардың біріне айналғанымен, сталкинг сияқты жасырын сипаттағы қыл­мыстар жаһандық проблема ретінде өзекті болып отыр. Әлем елдері бұл құ­бы­лысқа әртүрлі заңнамалық көзқарас қалыптастырғанымен, ортақ мақсат – азаматтарды психологиялық қысымнан, бақылау мен қудалаудан қорғау болып қала бермек. Мәселен, АҚШ-та жыл сайын шамамен 1,5 миллион адам стал­кингтен зардап шегеді. Еуропалық Одақ бойынша әрбір бесінші әйел өмірінде кем дегенде бір рет сталкингке ұшыраған болса, Жапонияда сталкинг туралы хабарламалар саны 2020 жылы 20 мыңнан асқан. Ал Аустралияда әрбір 10 әйелдің 1-і өмірінде кем дегенде бір рет аңду немесе қудалау әрекетіне тап болғанын мәлімдеген. Әлемдік тәжірибе сталкингтің нақты қауіпті екенін көрсетіп отыр. Ол тек адамның еркіндігіне ғана емес, психикалық, әлеуметтік, кейде физикалық қауіпсіздігіне де тікелей әсер етеді. Қазақстанда бұл әрекетке қылмыстық жауапкершілік енгізілу – жаһандық үрдіске сай, азаматтардың құқығын қорғауға бағытталған маңызды қадам. Ендігі жерде заң тек әрекетті жазалаумен шектел­мей, алдын алу мен ақпараттандыру жұмыстарын да қамтуға тиіс. Қоғам стал­кингті жеңіл әзіл немесе сүйіспеншілік белгісі деп емес, нақты қауіп деп тануы керек. Бұл – әр адамның қауіпсіздігі мен тыныш өмір сүру құқығын қорғаудың ал­ғышарты.
 

Наурызбек САРША