Бренд мектеп тренд пе?

Білім беру – кез келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының басты тетігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында түбегейлі өзгерістер жүрді. Сол өзгерістердің бірі – жекеменшік мектептердің көптеп ашылуы. Бүгінде мемлекеттік білім беру жүйесімен қатар жеке мектептер де қызмет атқарып, білім беру нарығында маңызды орынға ие болуда. 

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін қо­ғам­да білім беру саласын әртарап­тан­­дыру қа­жет­­тілігі туындады. Қазақ­стан­да алғашқы же­ке мектептер 1990 жыл­дардың басында ашыл­­ды. Нақ­ты­рақ айтсақ, 1992 жылы қа­был­д­анған «Бі­лім туралы» алғашқы заңда же­­­­ке­мен­шік оқу орындарын ашуға рұқсат бе­рілді. Осыдан кейін елімізде алғаш­қы же­ке­­­меншік лицейлер мен гим­на­зия­лар жұ­мысын бастады. 90-жыл­дар­дың ортасында Қа­зақстанда алғашқы ха­лықаралық мек­теп­тер (Алматыдағы Haileybury, «Мирас» ха­лық­ара­лық мек­тебі) оқушыларға есігін айқара ашты. Ал 2000-жылдары жеке мектептер са­­ны Алматы, Астана, Шымкент се­кіл­ді ірі қа­лаларда арта бастады. Білім алуға сұраныс арт­қан сайын жеке­мен­шік сектордың да­муы­на жаңа серпін бер­ді. Статистикаға жү­гін­­сек, 2019-2020 оқу жылының басында же­­­­кемен­шік мектептер саны 189 болған. 2020-2021 жылы – 250 мектеп, 2021-2022 жы­­­лы – 377 мектеп, 2022-2023 оқу жы­лы же­­ке мектеп саны 551-ге жет­кен. Бұл көр­сет­кіш жеке мектептер са­­­­нының жыл сайын қа­­лай артқанын, әсі­ресе 2021-2023 жылдар ара­­лығын­да қарқынды түрде көбейгенін көр­се­теді. Деректерге сүйенсек, бүгінде елі­­­­мізде 744 жекеменшік мектеп бар. Ал оқушылар саны 300 мыңға жуық. 

Ең қымбат мектеп – 18,1 млн теңге

Халықаралық мектептер филиалын аша­мын десе, отандық кәсіпкерлер же­ке мектеп саламын десе, Үкімет ешқай­сы­ның бетінен қаққан жоқ. Өйткені мемле­кет­тік мектепке артылған жүктің салмағы ауыр. Ал жеке мектептер бюджетке артылған жүк­темемен қатар мектептегі орын тапшы­лы­ғын азайтудың бір жолы. Сонымен қатар та­бысты бизнес көзі. Бұл сөзімізге елорда-дағы жекеменшік мектептердің саны мен бағасы дәлел болады. 
 Астанадағы ең қымбат мектеп – Haileybury халықаралық мектебі. Бұл мектеп алғаш Ал­маты қаласында 2008 жылы Ұлыб­ри­та­ния­дағы Haileybury компаниясымен серік­тес­тік аясында ашылды. Бұл коммерциялық емес білім беру жобасын бір топ қазақстан­дық кәсіпкерлер қаржыландырды. Мұнда оқушы­лар шетелдік және Қазақстандағы үздік жо­ғарғы оқу орындарына түсуге мүмкіндік бере­тін A levels бағдарламасы бойынша дайын­далады. Haileybury Астана мектебі Астанада 2011 жылы ашылды. Мектеп оқу­шы­ларға IB World бағдарламасы бойынша бі­лім береді, нәтижесінде жоғары сынып оқу­шылары әлемнің атақты әрі үздік білім ор­даларында оқуға мүмкіндік алады. Білім ошағында ба­лалар дайындық сыны-бынан (8,4 млн тең­ге) бастап, 13 сыныпқа (18,1 млн теңге) дейін білім алады. 
Екінші орында – QSI (Quality Schools Inter­national). Халықаралық мектеп 2005 жы­лы ашылған. QSI – халықаралық мек­теп­тер желісінің бір бөлігі, мұнда негізінен шет­елдік компания қызметкерлерінің, дип­ло­маттардың, саяси тұлғалардың балалары оқи­ды. 300-ден астам ғана бала оқитын мек­тепте мұғалім көп. 40 шетелдік мұғалім бол­са, қазақ және орыс тілінен беретін ұстаз­дар саны – 10. Шетелдік мамандардың бар­­лы­­ғында Солтүстік Америка, Еуропа, Азия мен Африкада сабақ бере алатын серти­фи­каты бар. Мұғалімдердің көбісі магистр не­месе PhD дәрежесі бар маман. QSI түлектері барлығы дерлік батыс елдері, Аме­рикадағы ЖОО-ға оқуға түседі. Өйткені Quality Schools International ұйымы әр оқу­шыны жоғары оқу орындарына түсуге дайын­дайды. Forbes.kz жазуы бойынша, мек­тептің табысы 4,26 млрд теңге, ал оқудың орта­ша айлық сомасы – 1,5 млн теңге. 2023 жы­лы оқу ақысы жы­лына 12 млн теңге, ал был­тыр 13,5 млн теңге болған. Ал биылғы оқу жылында 1-2 сынып –10,7 млн, 3-5 сы­нып – 11,3 млн, 6-8 сынып – 12,2 млн, 9-10 сы­нып – 13,2 млн, 11-12 сы­нып – 14,3 млн тең­ге. Оқу ақысының жыл сайын көтеріліп отыр­ғанын бағалардан кө­ріп отырмыз. 
Үшінші орында – Spectrum халықаралық мек­­тебі (бұрынғы «Нұрорда»). Бұл мектепте жыл­­дық оқу құны 1-5 сыныптар үшін – 8,065 млн теңге, 6-8 сыныпқа – 8,5 млн теңге, 9-12 сы­нып – 8,95 млн теңге. Мектеп 2011 жылы Кемб­ридж халықаралық стандартына ие бол­ған. 2014 жылы халықаралық мектеп мәр­тебесін алды. 
Кембридж оқу бағдарламасы бойынша білім беретін Ardingly Astana мектебіне ба­лаңыз­ды оқытқыңыз келсе қалтаңызда 9-10 млн теңге болуы керек. Түлектер жыл сайын Cambridge, Oxford, Айви Лигасы универ­си­тет­теріне түседі. Бұл мектепке алдын ала тір­­келіп, оқу ақысын ерте төлеймін десеңіз, 10-20 пайыз жеңілдік қарастырылған. 
Canadian халықаралық мектебінде оқу – 5 775 000 теңге. Бұл жерде де бөліп төлеу ж­ә­не жеңілдіктер қарастырылған. 2022 жы­лы құрылған мектепке сұраныс жоғары, аз уақыттың ішінде танымал білім ошақ­тары­ның біріне айналып отыр. 
Ең қымбат халықаралық мектептерден кейін тізімді ары қарай отандық жеке мектептер толықтырады. Astana Garden school балаларды халықаралық бағдарлама бойынша оқытады. Білім ордасына баланы тір­кеуге 500 мың теңге төлейсіз. 1-6 сынып ара­лығында оқыту құны – 4,6 млн теңге (был­тыр – 4,1 млн), 7-8 сынып – 5,4 млн тең­ге (былтыр – 4,95 млн), 9 сыныпта оқыту – 5,9 млн теңге (былтыр – 5,5 млн), 10-11 сы­ныпта оқыту үшін 6,9 млн теңге (былтыр – 6,6 млн) керек. Яғни, былтырғыға қара­ғанда баға 500 мың теңгеге өскен. 
Miras халықаралық мектебінің бағасы да қым­бат. Бұрынғы жылдары төменгі және жо­ғары сыныптарда оқу 3,3 млн теңгеден бас­тап 6,7 млн теңгеге дейін болған. Мұнда оқу құны тіл біліміне байланысты артады. Мәселен, биылдан бастап орыс бөліміндегі төменгі сыныптар 3,8 млн, екі тілді – 5,1 млн, ағылшын тобы 6,2 млн, ал жоғары сыныптар 8,7 млн теңгеге дейін төлеуі керек. 
Бағасы орташа мектептерге Астана ха­лық­аралық мектебі (2,7-4 млн теңге), Riviera International School (4 140 000 теңге), New Generation мек­тебі (4 245 000 теңге), Tamos Space school (3,07 млн-3,8 млн теңге) жатады. Оқу ағарту ми­нистрлігінің хабарлауынша, бағаның жо­ғары екеніне қарамастан жыл өткен сайын мегаполистерде жеке мектептерге сұраныс ар­тып келеді. 
Оқу-ағарту министрлігінің ақпара­тына сүйенсек, жеке мектептерде оқу (оған мемлекеттік тапсырысқа қаты­са­тын халықаралық мектептер де кіреді) сол­түс­тік өңірлерде орта есеппен 1,2 млн теңге, оң­түс­тік өңірлерде – 491 мың теңге. Шы­ғыс­та орта есеппен – 903 мың теңге болса, елі­міз­дің батысында жылына 1 млн теңге жұм­­сайды. Ал еліміздің орталығындағы баға – 960 мың теңге. Ал Шымкентте жыл сайын­ғы төлем орта есеппен 871 мың теңге. Алма­ты мен Астанада – 1,9 және 2,3 млн теңге. 

Жеке мектеп табыс көзі ме? 

Баланы бренд мектепте оқыту тренд пе дерсің. Оқу ақысы қымбат болса да мек­тептерде жоспарланған бала саны то­лық. Әрбір ата-ана баласының болашағы, шет­елде білім алу үшін жастайынан инвес­ти­ция құйғысы-ақ келеді. Бірақ мұндай ба­ға­ны қарапайым халықтың қалтасы кө­тер­мей­ді. Сонда сапалы білім қалталыларға ғана мүм­кін бе дерсің. Қалтасы жұқаларға да мүм­кіндік бар. Ол кейбір мектептер ұсы­на­тын арнайы оқу гранттары. Өзінің білімді еке­нін дәлелдеген шәкірт жеке мектепке қа­б­ылдана алады. Алайда бұл бақ та әркімге бұйы­ра бермейді, себебі бұл жерде де жең ұшы­нан жалғасқан жемқорлық бар. Не десек те, жеке мектептер белгілі бір деңгейде бә­се­кеге қабілетті орта құрып отыр. Олардың артықшылығы көп. Оны мойын­дауы­мыз керек. Ең бірінші, оқыту сапасы мен бағ­дарламасы. Жеке мектептер мемлекеттік стан­дартты сақтай отырып, қосымша автор­лық бағдарламаларды қолдана алады. Кейбір мек­тептер халықаралық стандарттарға сай (мысалы, IB – International Baccalaureate, Cambridge бағдарламасы) білім береді. Екін­ші ерекшелігі – материалдық-техникалық ба­засы. Ірі қалалардағы жеке мектептер за­ма­науи технологиялармен, жаңа кабинет­тер­мен жабдықталған. Оқушыларға робо­то­тех­ника, IT, шет тілдері, өнер, спорт бағы­тын­да кеңейтілген мүмкіндік беріледі. Үшінші, сыныптағы оқушылар саны. Әдетте, жеке мектептерде бір сыныптағы бала саны 15-20-дан аспайды. Бұл әр оқушыға жеке көңіл бөлуге мүмкіндік береді. Төртіншіден, тіл­ді меңгеру. Көптеген жеке мектепте үш тілде (қазақ, орыс, ағылшын) білім беру жүйе­сі енгізілген. Кейбірі толығымен ағыл­шын тілінде оқытады. Жаңа әдістемелерді қолдану мүмкіндігі, оқушыға жеке көзқарас, шет тілдерін тереңдетіп оқыту, қосымша пән­дер мен үйірмелердің көп болуы жеке мек­тепке сұранысты өсіріп отыр. Алайда кем­шілігі де жоқ емес. Мәселен, оқу ақысы­ның қымбаттығы, барлық әлеуметтік топ­тарға қолжетімсіздігі және кейбір мектеп­тер­дің лицензиясы мен сапасы күмән тудыруы. 

– Қазір түрлі жеке меншік мектеп көп. Ең қымбаты – ағылшын тілінде халықаралық бағдарламамен білім беретін, шетелдік ЖОО-ларға түлектері көп түсетін мектептер. Со­нымен қатар өңірлерде мемлекеттік стан­дартпен оқытатын жеке мектептер де бар. Жалпы, жеке мектептердің артықшылығы – сыныпта бала санының аздығы. Бұл – үш ауысымды әрі бір сыныпта 30-40 оқушыға дейін оқитын мемлекеттік мектептен әлде­қайда жақсы. Отандық жеке кәсіпкерлер аш­қан білім ошақтарында балалар мемле­кет­тік бағдарламамен оқып, түстен кейін түр­лі үйірмелерге қатысады, қосымша сабақ­тарды тереңдете оқытады. Бұл ата-анаға да, балаға да қолайлы. Әке-шешесі таңертең мек­тепке әкеліп, кешке алып қайтады, бала­ның бос уақыты тиімді ұйымдастырылады. Бала­ны ары-бері ешқайда тасымайды, бәрі бір мектептің ішінде. Уа­қытын жоғалтпайды, баға жағынан да қо­лайлы. Одан соң ата-ана ақша төлеп оқытып жат­қандықтан нәти-жесін де сұрай алады. Мек­теп те сол үдеден шығып, білім сапасын ар­т­тыруға тырысады, – деді Zerdeli ақыл-ой дамыту орталықтары мен мектептер желі­сінің негізін қалаушы Ырысбек Мәуіт. 

Кәсіпкердің айтуынша, мемлекеттік болсын, жеке мектеп болсын лицен­зия керек. Ол заң талаптарына сай бекітілген бұй­рық бойынша санитариялық-эпи­де­миологиялық қызметтің, ары қарай өрт қауіп­сіздігі сынды көптеген қауіпсіздік шара­сына қатысты мекемелердің рұқсатын алып, Білім саласында сапаны қамтамасыз ету департаментіне өтініш береді. Олар рұқ­сат қағаздары, оқу бағдарламасы, мұғалімдер сапалық құрамы талаптарға сайы болса ғана оң шешім шығарады. 
– Zerdeli ақыл-ой дамыту орталықтары мен мектептердің саны бүгінде 50-ден асты. Оның 7-еуі – мектеп. Мектеп ашу оңай емес, жауапкершілігі көп, ең алдымен балалардың өміріне жауап бересің. Бір мектеп ашуға кемі 200-300 млн теңге қаражат керек. Ал дамыту орталығын ашу оңай, ғимараттың 5-6 каби­не­тін жалға ала бересің, лицензияның керегі жоқ. Үлкен қалаларда жеке мектепке сұра­ныс жоғары. Біздің Zerdeli мектебінде кезек­те тұрған балалар саны көп. Бүгінде ата-ана­лардың талабы да қатал, баға мен сапаның сай болуын қалайды, – дейді Ырысбек Мәуіт. 
Ал аты-жөнін жарияламауды жөн көрген Қызылорда облысында тұратын мектеп ди­ректорының жеке мектеп туралы көргені мен түйгені басқа. Еңбек жолын ауылдағы мем­лекеттік мектептен бастап, кейін қалаға же­ке мектепке ауысып, директордың оқу ісі жө­ніндегі орынбасары, кейін директор бол­ған Нұрай Рахметова (аты-жөні өз ке­лі­сімімен өзгертілді) бүгінде қайтадан мем­лекеттік мектепке ауысқалы отыр. Директор бізге де көп мәселенің бетін ашып берді. 

– Министрлік жеке мектептердің оқу ғи­мараты болмаса, жалға алып отырса, оған ли­цензия берілмейді дейді. Бірақ ол еш­қан­дай заңға, бұйрыққа енгізілмегендіктен осы кезде жеке мектептер лицензия алып жатыр. Не­гізі, жекеменшік білім ошақтары типтік не­гізде, арнайы мектеп талабына сай са­лын­са, бұл нағыз мектеп болып жұмыс істеуге алғаш­қы қадам. Бізде көбіне мектепке арнайы салынбаған ғимараттарды жалға немесе са­тып алады. Ол жерде нағыз мек-тептің ат­мос­фе­расын құрамыз деп қанша жанталассаң да, ғимараттың орналасқан жері, ішкі жағ­дайы, барлығы балаға әсер етеді. Сондықтан қан­дай да бір жеке кәсіпкер мектеп ашатын кез­де бірінші оқу ғимаратын салу керек деп ой­лаймын. Сыныпта оқушының аз болғаны жақ­сы, бірақ жеке мептептерде тәжірибелі ұс­таздар жетіспейді, тіпті бола бермейді. Көб­іне жас мамандармен толықтырылады. Се­бебі аймақтардағы жеке мектептерде жа­лақы төмен. Алайда мектеп ашуды бизнеске ай­налдырған кісілер ештеңеге қарап жатқан жоқ. Ол жақтағы ең ауқымды мәселе – бала жи­нау. Ал педагогке жағдай жасау, мектептегі жұ­мыс бағыты, сапа мәселесі екінші кезекте қа­ралады. Осы мәселелермен қатар, маман­дар­ды да арнайы конкурспен қабылдаса, же­ке мектептердің болашағы зор, – дейді ма­ман. 

Спикеріміз жеке мектеп – табыс көзі, ол жақта ақша білімнен маңызды, бас­тысы қалтасының қампайғаны дейді. Жа­­­лақы да арнайы бір заңдылықпен төлен­бейді екен. Бірдей санаттағы, еңбек өтілі бірдей мұғалімдер әр жеке мектепте әртүрлі жа­лақы алады. Яғни, кәсіпкер кімге жала­қы­ны қалай қою керек екенін өзі шешеді. Бұл мұ­ғалімнің құқығы қорғалмайды деген сөз. Құқығын қорғайтын жерге барса да «Жеке мек­тепсіңдер, өздерің шешіңдер» деп шы­ғарып салады. 

– Жеке мектептер өз қазанында қайнап жа­тады. Ішінде не болып жатқанын біл­мей­міз. Өз басым құрылтайшылармен дауласып, жұ­мыстан шығып жатырмын. Жоғарыда ата­ған себептерден бөлек менің еңбекақым көп кешікті. Одан зейнетақы қорына, МӘМС-ке ақша уақытылы аударылмайды. Мамыр айының зейнетақы қорына әлі ақша ау­дарылған жоқ. Одан өз құқығыңды қор­ғайын десең, кәсіпкердің жеке құқығы ба­сым болып, мәселең шешілмейді. Жеке мек­­­тептер болмасын демеймін, тек мем­ле­кеттің қатаң қадағалауында болуы керек. Тағы бір кемшілігі – мұғалімдерді келісім­шарт­пен бір жыл мерзімге ғана алады. Келесі жы­лы «Сау бол!» деп шығарып салады. Со­ны­сы қиын. Қызметкерге кәсіпкер тарапынан жанашырлық, мәдениет жоқ. Мектеп ішін­дегі мәселені «Мәке, Сәкемен» шешіп жүреді. Со­ған үйренген. Шындығынан өтірігі көп бо­лады. Бірнеше жыл жеке мектептегі тәжі­рибемде қазіргі жұмысбасты ата-аналар ба­ласын оқытуға, қадағалауға, қарауға енжар еке­нін байқадым. Олар баланы таңнан кеш­ке дейін мектептің қарауына береді. Баяғы бала­бақшаға бергендей. Мектепте балаларға берілетін тамақтың сапасы, құрамына қара­майды. Ал бұл мәселе өте маңызды, – деп түйіндеді ойын Нұрай Рахметова. 

Иә, мемлекеттік бағдарламамен оқы­та­тын жеке мектепте бәрі жақсы дей алмаймыз. Қордаланған мәселе жетерлік. Ең үлкені – қар­жының дұрыс әрі уақытылы бөлінбеуі. Мем­лекет жыл сайын жекеменшік мектерге суб­сидия бөлетінін білеміз. Бірақ былтырдан бас­тап «Қаржы орталығы» ақшаны кешіктір­ген­діктен көптеген жеке мектеп мұғалімдері жа­лақысыз қалып, у-шу әлі басылмай отыр. Әсі­ресе, тек мемлекет есебінен жұмыс істеп отыр­ған жекеменшік мектептер банкорт болу­дың аз-ақ алдында тұр. Өйткені мем­ле­кет мұндай мектептерді оқу уақытында (9 ай) ғана қаржыландырады. Ал ұстаздардың жаз­ғы сауықтыру ақысы мен еңбек дема­лы­сы­ның шығындарын жабуға жеке мектеп бас­шылары қауқарсыз. Бұл мәселенің қалай ше­шілетіні әлі белгісіз, мектеп жергілікті әкім­дікке, әкімдік «Қаржы орталығына» сіл­тейді. Әзірге мардымды жауап жоқ. Ал оқу жы­лының басталуына үш-ақ күн қалды.