Жаралы жүректер: буллинг құрбаны кімдер?

Бүгінде буллинг – балалар арасындағы жай ғана келіспеушілік емес, қоғамның ең өткір әлеуметтік мәселесі. Мектеп қабырғасындағы ұрып-соғу, қорқыту, мазақтау мен психологиялық қысым жасөспірімдердің денсаулығына, өз сеніміне және болашағына кері әсерін тигізетіні анық. Соңғы жылдары бұл құбылыстың ауқымы кеңейіп, мектептерде ғана емес, интернет кеңістігінде де белең ала бастады.   

Былтыр Қызылорда облысы Шиелі ау­да­ны Төңкеріс ауылындағы №158 мек­теп­тің 9 сынып оқушыларын 10 сыныпта оқи­тын балалар ауыл шетіне шақырып, әлім­жеттік көрсеткені есімізде. Салдарынан ауыр жарақат алған 15 жасар Ерасыл Төре­баев мезгілсіз қаза тапты. 
Осы оқиғадан бір ай бұрын Жамбыл об­­лысы Байзақ ауданы Құмжота ауылы Ыбырай Алтынсарин атындағы мектептің 8 сынып оқушысы Мирас Мәлік мектеп аула­сындағы әжетханада көз жұмған бола­тын. Марқұмның қазасына осы мектептің 9 сынып оқушысы күдікті деп танылды. 
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Жауап­ты мемлекет – жауапты қоғам – жауапты адам» жүйесі берік орнауы керегін үнемі қайталайды. «Әр баланың үніне құ­лақ асуымыз керек» деп құзырлы орган­дарға бірқатар тапсырма да жүктеді. Бул­линг мәселесінде таяқтың екінші ұшы мектеп психологтарына тиеді. Қоғамда олар­дың біліктілігіне күмәнмен қарай­тындар аз емес. Мәжіліс депутаты Ирина Смирнова: «Психологиялық қолдау көр­сету қызметіне тәуелсіз жұмыс істеу үшін мектеп директорына мүмкіндік беру керек. Себебі мектеп психологтары еңбека­қыны мектептен алғандықтан, директорға бағынады. Сондықтан кейбір мәселелерді директорға жеткізуге міндеттеледі. Ал ди­ректорлар үндемей қоя салуды таңдайды» деген болатын.  
Мектеп көп жағдайда өз ішінде өзі қай­нап жатады. Мұғалімдер мен оқу­шы­лардың жетістіктері жар салып ашық айтылса, бул­линг, төбелес, әлімжеттік мәселесіне кел­генде сыбыр-сыбыр, күбір-күбірден аспай, жауырды жаба тоқып отыра беретіні шындық. Адам өліп жатса да, мектептің абыройы түспеуі керек. Бұл да бір позиция. Алайда адамның тәні мен жанын қинаудан асқан қылмыс жоқ екенін ескерсек, жабулы қазан принципі қылмыс екенін ұғынатын кез келді. 

Шетелдік зерттеулер

Буллинг мәселесін алғаш зерттегендердің бірі – норвегиялық ғалым  Дэн Олвеус (Dan Olweus). Бүгінде оның Olweus Bullying Prevention Program бағдарламасы әлем бойын­ша кеңінен қолданылады. Олвеус 1931 жылы Швецияда дүниеге келген, 1969 жылы Умеа университетінде балалар арасындағы агрессия тақырыбын зерттеп, PhD дәрежесін қорғаған. 1970 жылдан 1995 жылға дейін Норвегиядағы Берген университетінде профессор болады. Ғалымның буллингті зерттеудегі алғашқы қадамы – Солна (Швеция) қаласында бастала­ды. Бұл – 900 бала қатысқан ірі ғылыми экспе­диция­лық зерттеудің алғашқы кезеңі болатын. Осы жұмыстың нәтижесін 1978 жылы «Aggression in the Schools: Bullies and Whipping Boys» тақырыбымен жариялайды. Кейін «Bullying at School» кітабы мен негізгі концепциясы, ал 1993 жылы «Bullying at School: What We Know and What We Can Do» атты тәжірибелік зерт­теуге негізделген кітабы жарық көреді. Бүгінде ол әлемнің 20 тіліне аударылған құнды еңбек. Бар өмірін балалар арасындағы агрессияға арнаған ғалым: «Буллинг – бұл басқа адамға қасақана, тұрақты түрде зиян келтіру немесе мазасын алу әрекеті. Мұнда шабуыл жасаушы мен құрбан арасында күш немесе билік теңсіздігі болады», – деп анықтама береді. 1983-1985 жылдар аралығында Берген мек­тептерінде шамамен 2 500 бала қатысқан пилоттық зерттеу жүзеге асырылады. Олвеус кешенді тәсілді енгізді, ол мұғалім, ата-ана, әкімшілік және оқушыларды қамтыды. Жо­ба­дан соң буллинг пен құрбан болу көр­сет­кіш­тері 50  пайызға төмендейді, мұғалімдер мен ба­лалардың ара қатынасы жақсарып, сынып­тардағы «атмосфера» өзгереді. 
1990 жылдардың ортасында АҚШ-тың Оңтүстік Каролина штатында басталған зерттеу нәтижесінде 4-8 сыныптарда буллинг тө­мендеген және тәртіпсіздік азайған. Ал Пенсильваниядағы ең ірі пилоттық зерттеу (214 мектептен 72 000 бала қатысады) нәтижесінде буллинг құрбандарының саны айтарлықтай төмендеп, эмпатия жоғарылаған. Филадельфияда 12 бастауыш мектепте OBPP (Olweus Bullying Prevention Program) енгізілгеннен кейін үзіліс кезіндегі буллинг айтарлықтай азайған. Норвегияда 70 мектепте 2-8 жыл бойы OBPP сақталған, бұл уақыт ішінде оқушылар арасындағы буллинг деңгейі тұрақты түрде төмендеді. 
Дэн Олвеустың 1970 жылдан бастап жүр­гізген зерттеулері буллинг мәселесін ғылыми тұрғыда ашып көрсетті. Оның бағдарламасы мектепте агрессия мен буллингті айтарлықтай кеміту жолдарын көрсетті. Бұл бағдарлама әлемдік білім беру жүйесінде буллингке қарсы ең сенімді, зерттелген және дәлелденген тәсіл. Ол­веустың жұмысы буллингке қарсы ең ке­шенді және ғылыми негізделген тәсілдердің бірі ретінде әлемдік тәжірибеде кеңінен мойын­далды. 

KiVa Қазақстанға да келді

KiVa – Финляндияда 1990 жылдары әзір­лен­ген буллингке қарсы ғылыми негізделген мектептік бағдарлама. Атауы фин тіліндегі kiusaamista vastaan деген сөз тіркесінен алын­ған, мағынасы – «әлімжеттікке қарсы». Бағ­дар­ламаны 2006-2009 жылдары Турку универ­ситетінің профессоры Кристина Салмивалли әзірлеген, кейін бұл жобаны Финляндияның Білім министрлігі қолдаған. Бүгінде 20-дан астам елде (Италия, Чили, Уэльс, Нидерланд т.б.) қолданылады. 
Бағдарлама барысында оқушыларға арнал­ған арнайы 10 тақырыптық сабақ өткізіледі. Онда әлімжеттіктің не екенін түсіндіреді, құрбандарға көмектесу жолдарын үйретеді, видео, ойындар, рөлдік ойындар пай­да­ланы­лады, онлайн жаттығулар да қамтылған. KiVa-ның нәтижесі бойынша буллинг 50 пайызға дейін төмендейді, балалардың эмоциялық әл-ауқаты артады, мектептегі ахуал жақсарады. 
Елімізде аталған бағдарлама былтыр 1 қыр­күйектен бастап барлығы 110 мектепте іске қосылды. 2025-2026 оқу жылынан бастап жыл сайын шамамен 1 500 мектепке енгізілмек.

– KiVa жан-жақ­ты зерттелген, тиім­ділігі ғылыми мақа­лалармен әлдеқашан дәлелденген жоба. Халықаралық қауым­дастықтар бул­­линг­ке қарсы бағ­­дарламалар әрбір мек­тепке енгізілуі ке­рек деп тұжырым ж­а­сайды. Мұндай ке­шен­ді бағдарлама болмаса, педагог бұл мә­селемен жалғыз күре­се алмайды, – дей­ді PhD, сарапшы, NIS Балалардың әл-ауқаты де­пар­таментінің директоры Динара Уалкенова. 

Бала жәбірлеуші де, жәбірленуші де бола алады

– Буллинг – қорлау сипатындағы жүйелі (екі және одан көп) әрекеттер, қудалау немесе қорқыту, оның ішінде қандай да бір әрекетті жасауға немесе жасаудан бас тартуға мәжбүр­леуге бағытталған әрекеттер. Буллингке бейім балалардың мінез-құлқы 2 бағытта көрінуі мүмкін: булли (қуда­лаушы) және құр­бан (қудаланушы). Екеуі­нің де мінез ерек­­ше­ліктері бар. Мәселен, булли билік жүргі­зуге құмар, басқалар­дың әлсіз тұстарын тез байқайды, ашуын жиі сыртқа шыға­ра­ды, эмпатиясы тө­мен, өзін жоғары қоя­ды, өзгелерді менсінбейді, үйінде де қатал тәр­тіп не зорлық көрген болуы мүмкін. Со­нымен қатар құрдас­тарының назарын өзіне аударып, «күшті» болып көрінгісі келеді. Ал жәбірленуші бала әдетте ұяң, тұйық келеді, көпшілікке қосыла бермейді.  Өзін қорғап, жәбірлеушіге қарсы шыға алмайды, өзіне деген сенімі төмен. Кейде тіпті мазасыз, жылауық болуы да мүмкін. Мұғалімнен немесе ата-анадан қолдау іздейді, бірақ айтуға ұялады. Кейде осы екі мінез-құлық бір баланың бойынан кездеседі. Яғни, бала бір жерде құрбан болса, басқа ортада булли. Мысалы, бала үйде қысым көріп, мектепке келгенде өзінен әлсізге тиіседі. Мұндай мінез-құлықтың астарында отбасындағы дұрыс емес қарым-қатынас, баланы агрессиямен тәр­биелеу, психологиялық қолдаудың жетіспеуі жатады, – дейді «Қолдау» дағдарыс орталығы­ның психологы Назерке Көкебаева. 

Маманның айтуынша, буллинг физикалық және психологиялық болып бөлінеді. Физи­калық буллинг – қасақана итеру, соғу, тепкілеу, ұрып-соғу, денеге зақым келтіру болса, пси­хологиялық буллинг – психикаға әсер етумен бай­ланысты зорлық-зомбылық, әдейі мораль­дық жағдайын нашарлату, ауызша қорлау немесе қорқыту, қудалау арқылы психология­лық жарақаттар туғызу жатады. 

– Баланы буллинг жасауға итермелейтін не­гізгі психологиялық және әлеуметтік се­бептер өте көп. Ең бірінші, үйдегі зорлық неме­се қатаң тәртіп. Бала отбасында қысым көрсе, ұрып-соғу, мазақ көрсе, сол агрессияны әлсіздерге жасайды. Олар махаббаттың орнына қорқынышпен өмір сүруге үйренген. Екін­шіден, ата-ананың эмоциялық салқындығы. Әке-шешесінен жылу, қолдау көрмеген бала өз эмоциясын басқаша білдіре алмайды. Өзіне назар аударту үшін агрессияны қолданады. Үшіншіден, жасөспірімдік кезеңде өзін көрсетуге, үстем болуға ұмтылады. «Күшті болсам, мені сыйлайды» деген жалған сенімге иланады. Басқаларды төмендету арқылы өзін жо­ғары сезінеді. Төртіншіден, құрдастарының қы­сымы да әсер етеді. Мәселен, «Күлмесең – өзің күлкі боласың» деген ой. Осыдан келіп топтың «көсемі» болғысы келеді немесе соған ереді. Бесіншіден, бұрын буллингке ұшыраған бала «кек қайтарып», биліктің «дәмін» сезінгісі келеді. Алтыншыдан, үйде де, мектепте де жауапкершіліктің болмауы, ешкімнің ескерту жасамауы. Жетіншіден, құндылықтың бұрмалануы, яғни, қайырымдылық, сабыр, сыйластық сынды қасиеттердің әлсіреуі. Ал керісінше кино, әлеуметтік желіден «мықтылық дегеніміз – агрессия, күш арқылы бәріне қол жеткізуге болады» дегенді қабылдап, сол «о­б­раз­ға» сай болуға тырысады, – дейді Назерке Амантайқызы. 

Буллингтің алдын алу тек тәрбие емес, бола­шаққа жасалған үлкен қамқорлық. 

– Буллингтің алдын алуда ең маңыздысы – әр баланың өзін қауіпсіз, бағалы және қабылдан­ған тұлға ретінде сезінуі. Бұл – тек мектептегі емес, жалпы қоғамдағы зорлық-зомбылықтың алдын алуға бағыт­тал­ған алғашқы қа­дам­­дар­дың бірі. Сы­нып жетекшісі – тек білім беруші ғана емес, ең алдымен тәр­биеші, бағыт­тау­шы және бала мен ата-ана арасындағы көпір. Бул­линг­тің ал­дын алу – осы рөл­дің маңызды бө­лігі. Себебі ауылдық жерде мектеп – оқушының басты әлеуметтік ортасы, ал сынып – оның өзін еркін көрсету кеңістігі. Егер бұл ортада буллинг белең алса, оқушының өз-өзіне сенімі, білімге қызығушылығы, тұлғалық дамуы қатты зардап шегеді. Сынып – тек оқу орны ғана емес, әр оқушының екінші үйі болуы керек. Бул­лингке тосқауыл қою үшін бүкіл мектеп ұжы­мы, мұғалімдер, ата-аналар, оқушылар бірлесе жұ­мыс істеуге тиіс. Себебі әрбір бала – бола­шағымыз. Оның еркін ойлауына, өзін қауіпсіз сезінуіне, жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау – біздің ортақ парызымыз. Сынып жетек­шісі осы бағыттағы жұмыстарды жүйелі жүргізсе, әр бала өзін қауіпсіз әрі бағалы сезініп өседі. Бұл – тек мектептің ғана емес, тұтас қоғамның болашағы үшін маңызды мін­дет, – дейді Қызылорда облысы Шиелі ауданы Тартоғай ауылындағы №153 Ш.Есенов атын­дағы мектеп-лицейінің ағылшын тілінің мұға­лімі Набат Оспанова. 

Қазақстанда балалардың 
17,5 пайызы буллингке 
ұшырайды

Бұл – ДСМ таратқан ресми мәлімет. Оқушылардың денсаулығы мен әл-ауқа­тына байланысты мінез-құлқын бағалау және мониторингілеудің 2022 жылғы зерттеуі бойынша  Қазақстанда балалардың 17,5 пайы­зы буллингке жиі ұшырайды.
Сауалнамаға қатысқан жасөспірімдердің 6,8 пайызы айына 2-3 рет айналасындағылардан өздеріне қарсы қою мен қорқытуды бастан өт­кере­тіндерін, ал 11-15 жастағы балалардың 14,1 пайызы өз құрдастарына жасалған бул­лингке қатысқанын мойындаған. Бұл мәлі­меттен ұлдардың арасындағы әлімжеттік көр­сеткіштері қыздарға қарағанда жоғары екені көрінген. Ең көп буллинг 11 жастағы бала­лардың арасында болады және ол 15 жас­қа қарай төмендейді.

– 2022 жылы 11 жастағы ұлдар мен қыздар арасында буллингке ұшырағандар үлесі 17,7 пайыз, ал 2018 жылы – 14 пайыз болған. 
Бұл – балалар арасында буллингке ұшыра­ған­дар 3,7 пайызға өскенін көрсетеді, – дейді зерт­теу автор­лары. 

Дәл сол жылы Мемлекет басшысы балалар­ды қорғау туралы заңға қол қойды. Кәмелетке толмаған балаларды қорғауға арналған бұл заң бойынша билік «балаға қысым көрсету, бул­линг жасау» белгілері бар «заңға қайшы» кон­­тент­ті жоюды әлеуметтік желі қолдану­шы­ларынан талап ете алады.
ЮНИСЕФ-тің 2022 жылғы мәліметіне сәйкес Қазақстанда 11-17 жас аралығындағы балалардың 29 пайызы кем дегенде бір рет буллингке ұшыраған. Оның ішінде әлеуметтік оқшаулау мен психологиялық қысым ең жиі кездесетін түрі ретінде тіркелген. Мектеп оқушыларының 18 пайызы өз қатарластарынан физикалық қысым көргенін, 11 пайызы кибербуллингке ұшырағанын ашық айтқан. Бұл тек ресми тіркелген көрсеткіштер. Шын мәнінде бұл цифрлар әлдеқайда көп болуы мүмкін.
2023 жылы Ғылым және жоғары білім министрлігі «Балаларға қатысты буллингтің алдын алу шараларын әзірлеу және оның өзекті аспектілерін зерттеу» тақырыбында оқушылар арасында сауалнама жүргізеді. Оған Атырау облысы мен қаласындағы мектептердің 5-10 сынып оқушылары, барлығы 1 642 бала қатысады. Оның 57,6 пайызы қыз бала, 42,4 пайызы ұл бала.  Сонымен бірге оқушылардың 42,5 пайызы буллинг және кибербуллингтің не екенін білмейтінін көрсетсе, ал 57,6 пайызы жақсы білетін болып шықты. 
 «Кейбір адамдар басқаларды қорлайтын жағдайларды кездестірдіңіз бе?» деген сұраққа 46,3 пайызы «кездестірдім» деп, 52,7 пайызы «ешқашан кездестірмедім» десе, 1 пайызы «иә, мен жасадым» деп жауап берген. 
«Кездестірген болсаңыз қандай формада көрдіңіз?» деген сауалға 71,4 пайызы «балағат­тау» десе, ал 24,5 пайызы  «намысына тиіп қорлау» деп, 4,1 пайызы «физикалық зорлық көрсе­туді» атайды. 
«Өзіңіз қудалау, қорлаудың қатысушысы болдыңыз ба?» деген сұраққа қатысушылардың 1 516-сы (92,4 пайызы) «жоқ, болмадым» деп жауап берсе, 42 оқушы (8,25 пайызы) «иә, бақылаушы ретінде» деп жауап береді, ал 2,6  пайызы «иә, жәбірленуші болдым» дейді. 
«Бұзақылық қай жерде жиі кездеседі?» деген сауалға оқушылардың 20,1 пайызы «мек­тепте» деп жауап берсе, 35,4 пайызы «аулада, көшеде» деп, ал 44,6 пайызы «әлеумет­тік же­лілерде, интернетте» деп жауап берген. 
«Сіздің ойыңызша, кімдер зорлық-зом­былық­қа көбірек ұшырайды?» деген сауалға     1 123 оқушы, яғни, 68,5 пайызы «әлсіз және қар­сы тұра алмайтындар» десе, ал 235 оқушы (14,3 пайызы) «басқалардан ерекшеленетіндер (сыртқы келбеті бойынша, физикалық) десе, 17,2 пайызы «пікірлері өзгеше оқушылар» деп жауап береді. Жасөспірімдердің басым бөлігі өз жауаптарында зорлық-зомбылықтың құр­бан­дары көбінесе мінез құлқы жуас, денсау­лығы әлсіз, дүниетанымдық көзқарасы тұрақ­тал­маған, өзін-өзі бағалауы төмен бала­лардың тап болатынын айтқан. 
«Мұғалімдердің мектеп оқушыларына қы­сым жасау жағдайларын кездестірдіңіз бе?» де­ген сұраққа 75,7 пайызы «жоқ, мен кездес­тір­ген жоқпын» десе, 21 пайызы «иә, бірақ си­рек» деп жауап берген, ал 3,3 пайызы «иә, үнемі болып тұрады» деген. 
«Сіз зорлық-зомбылықтың құрбаны бол­ған балаларға ересектер жеткілікті түрде кө­мек­теспейді деп ойлайсыз ба?» деген сұраққа 72,3 пайызы «бұл туралы ойламадым» десе, 13 пайы­зы «жоқ» деп, ал 14,7 пайызы «иә» деп жауап берген. 
«Сіздің ойыңызша, білім беру ұйымында қор­лауды болдырмауға бола ма?» деген сауалға 61,6 пайызы «иә, егер үлкендер дер кезінде бай­қаса» деп, 23,2 пайызы «иә, егер агрессор жа­за­ланса» деген, ал 15,2 пайызы «мүмкін емес, бұл үнемі бола береді» деп жауап берген. 
«Білім беру ұйымындағы бұзақылықты кім тоқтата алады деп ойлайсыз?» деген сауална­ма­ға 43 пайызы «педагогикалық ұжым» деп жауап берсе, 38,2 пайызы «оқушылардың өзде­рі де тоқтата алады» деп, ал 18,7 пайызы «ата-аналар» деп жауап берген.
«Сіз сыныпта мені төмен бағалайды және сыйламайды деп ойлайсыз ба?» деген сұраққа 69,3 пайызы «жоқ» деп, 23,9 пайызы «кейде» десе, 6,8 пайызы «иә» деген нұсқаны таңдаған. 
«Егер де, сыныптасымды менің алдымда ренжітсе, мен...» деген сұраққа 73,7 пайызы «әді­лет­сіздікті сезініп, сыныптасымды жақ­тай­мын» десе, 16,2 пайызы «ештеңені сезінбеймін, бәлкім ол соған лайықты шығар» деген, ал 10,2 пайызы «жеңілдікті сезінемін, бұл маған қатысты емес» деп жауап берген. 
«Сен жалғыздық пен алаңдаушылықты жиі сезінесің бе?» деген сұраққа 54,7 пайызы «жоқ» деп, 31,9 пайызы «кейде» десе, 13,4 пайызы «иә» деп жауап берген. 
«Менің сыныптастарым менен жақсырақ сияқты деп ойлайсың ба?» деген сұраққа 69 пайызы «жоқ, мен өзімді олардан кеммін деп ойламаймын» десе, 10 пайызы «иә, барлығы солай секілді» дейді, ал 21 пайызы «кейде» деген жауапты белгілеген.
«Сыныптастарыңның арасында достарың көп пе?» деген сұраққа 74,9 пайызы «иә, мен бар­лығымен доспын» деп жауап берсе, 21,9 пайы­зы «менің санаулы ғана достарым бар» дей­ді, 3,2 пайызы «жоқ, мен ешкіммен дос емес­пін» дейді.
«Сенің сыныбыңда саған ұнамайтын бала­лар бар ма?» деген сауалға 55,1 пайызы «жоқ, маған бәрі ұнайды» десе, 38,2 пайызы «иә, бір-екеуі» деген, ал 6,7 пайызы «маған сынып­тас­тарымның барлығы да ұнамайды» деп жауап берген.

Пернетақта артындағы психологиялық соғыс

Балаларды ғаламторлық қысымнан қор­ғайтын заң 21 елде бар. 2017 жылы Германия­ның Бундестагы «Әлеуметтік желі жөнінде» заң қабылдады. Бұл заң бойынша 2 млн қолдаушысы бар әлеуметтік желі плат­фор­малары Германияда азаматтық істер мен айыппұлмен айналысатын өкілді тағайындауы керек. Әлеуметтік желі платформасы түскен арыз-шағымдарды 24 сағаттың ішінде қарап, кон­тентті тексеріп, адамды балағаттау, жек көру, экстремистік бағыттағы жазба болса, ша­ғым түскеннен кейін бір жетінің ішінде алып тастауы керек. Заңды бұзғаны үшін 50 млн евро айыппұл қарастырылған. 
Францияның Ұлттық жиналысы да осындай заң қабылдаған. Бұл заң бойынша онлайн-платформа Франция территориясында заңды өкілін тағайындауға тиіс. Платформа арыз-шағым жасаудың электронды түрін енгізуі керек. Заңды орындамағаны үшін 112 500 еуро айыппұл салынады. 
Оңтүстік Корея, Сингапур, Ресей, Түркия, ЕО, басқа да елдер өзінің заңдарын осы мәселе бойынша күшейтіп жатыр. 
Жаңа Зеландияда, АҚШ-тың 50 штатының 44 штатында кибербуллингке қылмыстық қа­таң жауапкершілік қарастырылған. Кибер­бул­линг кәдімгі әлімжеттіктен де қауіптірек. Мы­салы, жай буллингке тап болған адам тұр­ғы­лықты жерін ауыстырса, жеңілдеп қалуы мүмкін. Ал кибербуллингте ондай шекара жоқ, жәбірлеушілерден қашып құтылу қиын. Сондай-ақ буллинг интернетте жылдам тарай­ды. Интернеттегі қорлаған сөздер оңай­шы­лық­пен өшпейді, ұмытылмайды. Негізі бұл – өте маңызды тақырып. 

– Бүкіл әлемдегі сияқты Қазақстан азамат­тары да интернеттегі ғайбаттаулардан қорғана алмай отыр. Бұдан ең алдымен балалар зардап шегуде. Олар интернет арқылы тараған қоқан-лоққының әсерінен қатты қиналады. Өкінішке қарай, соның салдарынан қайғылы жағдайға да ұшырап жатады. Азаматтарды, әсіресе бала­ларды кибербуллингтен қорғау жөніндегі заң­намалық шараларды қабылдайтын кез кел­ді, – деген болатын Мемлекет басшысы.

Рас, цифрлық кезеңде өмір сүріп жатқан бала­ның өмірі интернетпен байланысты. Агрессия түрлері де WhatsApp, Instagram, TikTok виртуалды кеңістігіне көшкен. Жабық топтарда жасөспірімдер бір-бірін мазақтайды, фотосын таратады немесе ар-намысын қорлайтын пікірлер жазады. Әсіресе, жалған аккаунттар арқылы шабуыл жасау, deepfake технологиясын қолдану секілді жаңа формалар көбейіп келеді.

– Кибербуллинг мәселесі қиынырақ. Онда ешқандай шекара жоқ. Әдетте, мектепте буллингке ұшыраған бала кешке үйге келгенде бірша­ма демалады. Ал кибербуллинг тоқтамай­ды, күндіз де, түнде де, 24/7 бірге. Киберқауіп­сіздік мәселесінде қауқарсыз болғанымызбен де біз өз тарапымыздан бәрін скриндеп алуды ұсынамыз. Ең кем дегенде сіздің қолыңызда дәлеліңіз болады және булли адамды жауапқа тарта аласыз. Сонымен қатар баланың интер­нетте отыратын уақытын да азайту керек. Мұны жасау әр ата-ананың қолынан келеді деп ойлаймын. Ата-ана бақылауын қосуды да ұмыт­пау керек. Баланың қандай сайттарға кіре­тінін, кімдермен сөйлесетінін бақылап отыру арқылы мәселенің алдын алуға кө­мектеседі, – дейді PhD, сарапшы, NIS Балалар­дың әл-ауқаты департаментінің директоры Динара Уалкенова.

Тақырыпты зерттеу барысында буллинг­тің негізгі түп-тамыры тәрбиеге тіре­летінін бағамдадық. Отбасында ата-ана бақы­лауы­нан тыс қалған, олардың ұрып-соғуына шыдаған, салқын қабақтарына жәутеңдеген бала не тиранға, не құрбанға айналады. Әке-шеше­ден жылы сөз, қошемет, құрмет, құшақтау мен мақтау көрмеген бала өз эмоциясын сыртқа ашу арқылы шығарады. Үлкендердің немқұрай­лығы немесе керісінше баланы шектен тыс еркелету, «Балам ешқандай жаман­дық жаса­майды» деген өз көзқарасына өзі сенуі де кейде шатастыратындай. Ал балаға керегі –  ата-ана­ның көңілі, махаббаты мен мейірім ғана. 
Буллинг заң жүзінде адамға жауапкершілік жүктегенімен, психоанализ бағытында бұл ішкі эмоциялық жан жарасының белгісі дейді мамандар. 

Психологиялық буллинг көбейген

– Біздің қоғамда жасөспірімдер арасында психологиялық буллинг кең етек алып келе жа­тыр. Өйткені олар физикалық буллинг және кибербуллинг жасаса, дәлелді ай­ғақ­тар бола­тынын бі­ліп, кінәні мойын­ға ал­маудың тиімді жа­ғына көшкен. Яғ­ни, буллингке ұшы­ра­ған адамның заң­мен қор­ғалаты­нын біліп ал­ған балалар жаза­дан жалтарып, өз құрбандарын сөзбен «жазалауды» үйренген, – дейді Астана қаласы «Алматы» ауданы ПБ ЖПҚБ ЮПБ аға инс­пекторы, полиция майоры Ақдидар Нәлібек­қызы. 

Ювеналды полицияның айтуынша, бул­лингке қатысы бар кәмелетке толмағандарға ҚР ӘҚБтК-тің 127-2 бабы бойынша хаттама толтырылады және сотқа жолданады. Сонымен қатар жәбірлеуші Ішкі істер органдарының есебіне алынады. 

– Кәмелетке толмағандар арасындағы буллингтің және басқа да құқық бұзушылық­тардың алдын алу үшін ювеналды полиция бөлімінің ауқымын кеңейту керек. Қазір мектептерге, колледждерге бекітілген жеке инспектор жоқ. Ювеналды полиция бөлімінің инспекторлары аумақтарға қарай бекітіледі,  ол дегеніміз,  бір инспекторға бірнеше білім беру мекемелері жүктеледі деген сөз. Бұл юве­нал­ды полиция бөлімінің инспекторының өзі­не міндеттелген қызметтік жұмысын нәти­желі, тыңғылықты атқаруға мүмкіндік бер­мейді, – дейді маман. 

Бүгінде оқушылар арасындағы буллинг бойынша анықталған фактілер жан-жақты тексеріледі. Ювеналды полиция бөлімі тоқсан сайын жоспарлы түрде білім беру мекемелерін­де дәрістер оқып, түрлі іс-шаралар атқарады.

– Мектептер мен колледждерде әлеуметтік педагог, психолог мамандармен бірлесіп, ано­ни­мді тест жүргізіледі. Алайда ювеналды по­лиция бөлімі мен білім беру мекемелері арасындағы байланыс қанағаттанарлық дең­гейде. Себебі ұстаздар қауымына да шектен тыс міндеттер жүктелген. Біз әлі де қажетсіз қағаз­бастылықтан арыла алмай келеміз. Одан соң, ювеналды полицияға кадр жетіспейді, – деді полиция майоры.

Аға инспектордың айтуынша, буллинг жасайтын кәмелетке толмағандардың портреті де аса ерекшеленбейді. Әлімжеттікті физика­лық, моральдық тұрғыда өзгелерден басым, яғни, өз ортасында көшбасшылық қасиетке ие жасөспірімдер жасайды. Олардың құрбандары көбіне ата-анасының қамқорлығынан тыс қалған, сонымен қатар денсаулығында қандай да бір ақаулығы немесе ерекшелігі бар кәмелетке толмаған оқушылар. Одан бөлек, әлеуметтік жағдайы жақсы, толық отбасынан шыққан балалар да әлімжеттіктің құрбаны болуы әбден мүмкін. Мәселен, ондай балалар­дан жүйелі түрде ақша талап ету фактілері тір­келеді екен. 

– Буллинг жасайтын балалар сырттай се­німді әрі батыл көрінгенімен, көбіне ішкі күй­зелісте болады. Олар өз эмоцияларын дұ­рыс білдіре алмауы мүмкін, эмпатия деңгейі төмен болады, кейде агрессия – өзін қорғау әдісі ретінде көрінеді. Эмоциялық дамуы жағынан бұл балаларда шынайы достық қарым-қатынас құруда қиындықтар туындай­ды. Көп жағдайда буллинг жасауға үйдегі қалыптасқан мінез-құлық әсер етеді. Бала ата-анасы, ағасы, әпкесінің тарапынан қандай­да бір қысым көріп, оны қайта өздері бағыттай алмағанда осы деструктивті мінезді уақыт өте келе өз ортасындағы әлсіздерге шығаруы мүмкін. Буллинг жасаған баламен жеке жұмыс барысында ең тиімді әдістер: арт-терапия, эмоцияларды тану және басқару дағдыларын дамыту, когнитивті мінез-құлық терапиясы. Сонымен қатар рөл­дік ойындар арқылы эмпа­тияны арттыру, позитивті мінез-құ­лық­ты қол­дау, қауіп­сіз ортада ашық сөй­лесуге жігер­лендіру маңызды. Мектеп пен ата-ана ең алды­мен баланы жазалау емес, түсіну мен қолдау позиция­сында әрекет етуге тиіс. Мектеп бақылау, тәрбие сағаттары, психологиялық жұмыс арқылы әрекет етсе, ата-ана эмоциялық қолдау, ашық диалог, үйдегі қауіпсіздік пен тұрақты атмосфераны қамтамасыз ету арқылы үлес қосуы қажет. Ең бастысы екі тарап та бір бағытта, жүйелі жұмыс жүргізгенде ғана іс нәтижелі болмақ, – деп ойымен бөлісті пси­холог Сымбат Махметова.

P.S. 

Бүгінде отбасы құндылығы әлсіреп бара жатыр дегенімізбен, оның жаңа бір формасы пайда болып келе жатқандай көрінеді. Бірақ бұл әлі зерттелмеген сала. Қандай жағдай болсын, біз қорғаны жоқ балаларды қорғауымыз керек. Айналасынан, жалғыздықтан, тіпті өзімізден де. Өмірімізді жалғастыратын ұл-қыздарымызға бізден керегі – ешбір ақшаға сатып ала алмайтын махаббат пен мейірім, түсіністік пен қолдау, жылы қабақ пен қошемет сөздер ғана...