Дания қазағы: Басты ресурс – мұнай емес, адам

Тарих пен тағдыр жазуымен әлемнің түрлі елінде ғұмыр кешіп жатқан қандастарымыздың Қазақстан десе жүрегі елеңдеп, тамшыдай болса да көмегін тигізгісі келіп тұрады. Еліме болсын дейтін осындай азаматтың бірі – Қажы Әкбар Аюби. Ол қазір отбасымен Дания елінде тұрады. «Siemens Energy» компаниясында жасыл энергетика жөніндегі сарапшы. Алматыға ат басын тіреген сапарында Қажы Әкбар бауырымызбен жолығып, жасыл энергия туралы әңгімелескен едік.

– Кейінгі жылдары түр­лі табиғи апаттар, су тасқындары жи­іледі. Сарап-шылар мұның басты се­бебі климаттың өзгеруі, ауаға көмір­қыш­қыл газының көп тарауы деп есептейді. Сол себепті әлемнің дамыған ел­дері, әсіресе Еуропа көмір және басқа қаз­ба отыннан бас тартып, «жасыл» энер­гетиканы енгізуге көшті. Жалпы, де­карбонизация саясаты деген не? 
– Өзіңіз айтып өткендей, көмірқышқыл газы артқан сайын планетаның темпе­ра­турасы ысып жатыр, сондықтан ғалымдар «жа­сыл» энергияны құптайды. Дегенмен «жа­сыл» энергетиканы күн тәртібіне шы­ғарудың саяси-экономикалық астары да бар. Бұл мәселеде ең бастысы әрбір мемлекет өзінің жағдайына, ерекшелігіне қарау керек. Әр ел өз ресурстарына терең сараптама жа­сап, «жасыл» энергияны енгізу керек пе, керек болса қай түрін енгізу керек деген сұрақ­ты қойғаны дұрыс. Ал Еуропа елдеріне келсек, олар осы салаға жаппай көшті, Да­ния мемлекеті 2040 жылға қарай 100 пайыз «жасыл» энергияны қолданатын болады. Бірін­шіден, оның экономикалық қыры бар: бұл елдерде көмір, мұнай, газ сияқты қазба отын түрі аз, болса да жеткіліксіз. Тағы бір се­беп: қазір әлемде қалыптасқан саяси жағ­дай. Сондықтан саяси-экономикалық жа­ғы­нан басқа елдерге тәуелді болмау үшін де Еуропа елдері балама энергияға көшті. Олар осының бәрін ерте аңғарды. 
Жалпы, энергия көздеріне бәсекелестік та­ри­хына зер салсақ, ол 1970 жылдары Из­раиль мен арабтардың арасындағы ки­кіл­жіңнен басталды. Сол кезде-ақ қуат көз­дерінің стратегиялық мәні бар екені ай­қын­далды. Дания мемлекеті «жасыл» энергияны да­мыту үшін субсидия бере бастады, кәсіп­кер­лердің аяғынан нық тұруы үшін бастап­қыда көмектесу керек болды. Ал бүгінгі күні бұл сала қарыштап дамыды, қазір субсидия беріл­мейді. Мәселен, біздің компания шыға­ра­тын жел энергиясы генераторлары мұнай мен көмірден алынатын қуат көздерімен бә­секелесе алады. Дания елінде жел энер­гия­сы арзандау, себебі жаңа технологияларды енгізу арқылы өндірістің тиімділігі артты. Бұл ел әлем бойынша жел диірмендері ин­дустриясын дамытып, оны табыс көзіне ай­налдырды, экспортқа шығаруды жолға қойды. 
Әрине, Еуропа елдері, Америка, Жапония жа­сыл энергияны батыл енгізе алады, ал енді Қазақстанда бұл мәселе басқаша. Данияда қазір электр энергиясының бір киловаты – 200 теңге, ал сіздерде, естуімше, 30 теңге. Егер жел энергиясын енгізсе, ол 30 теңгеден қым­батқа түссе, экономикалық жағынан тиімсіз болады. 
Саяси жағын айтып өтетін болсақ, Екін­ші дүниежүзілік соғыстан кейін эко­но­ми­калық қатынастар күшейді, импорт-экспорт ұлғайды, ашық экономика саясаты орнады. Бұл әлем елдері арасындағы соғыстың алдын алу үшін де керек болды. Еуропа бүкіл зауыттарын Қытайға апарып құрды, одан бұл елдер ел байыды. Қазір Қытай эконо­ми­касы әлем бойынша екінші орында. Жапония да алпауыт елдің біріне айналды. Осының бәрі соңғы 50 жылдағы бейбіт заманымыздың нәтижесі. Ал қазір қайтадан тыныштыққа қа­тер төніп, протекционизм дәуірі келе жа­тыр. Соған байланысты әрбір ел өзінің сая­си-экономикалық тәуелсіздігін басты орын­ға қояды. Мысалы, Дания елі отандық тауарға басымдық береді. Егер бизнес ұлғай­са, ауқымы кеңейсе, ел ішінде өндірілетін тауарлар халыққа арзан болады. 
Қазақстанға келсек, ел бюджетінің ба­сым бөлігі мұнайға тәуелді. Егер мұнайдың бағасы төмен түссе жағдай күрт өзгеріп кетуі ықтимал. Сондықтан әр мемлекет ертеңін ойлауы керек. Еуропа, Америка зардап шеге қоймас, өйткені олар кем дегенде жейтін тамағын өздері өндіреді, өз технологиясы бар. Ал Қазақстан азық-түліктің көпшілігін сырт елден сатып алады. Индустриялық мем­лекетке айнала алмаудың осындай сал­дары болады. 
– Енді жасыл энергияның экология­лық қырына тоқталсаңыз. 
– Жер бетінде 8 миллиард адам бар, олар­ға тамақ, киім-кешек керек. Соңғы жүз жылда өнеркәсіп әлем бойынша қарқындап да­мыды. Өндіріс орындары, зауыт-фабри­ка­лар­дан ауаға шығатын көмірқышқыл газы көбейді. Атмосферада көмірқышқыл газы артқан сайын температура көтеріледі, кли­мат өзгереді. Әрине, адами фактор бар, одан бөлек, табиғаттың өзі де өзгеріп тұрады ғой. 
«Жасыл» энергияның пайдасы көп, мә­селен, адам таза ауада өмір сүрсе оның ден­саулығы жақсырақ болады. Ал лас ауада адам өмірі қысқарады, ауру көбейеді. Дания сияқ­ты­ елдер осының бәрін ескереді, оларда ем­делу, дәрі-дәрмек бәрі тегін. Егер біз эко­логияны бүгін жақсартсақ, ертең Данияда өмір сүретін адамдардың денсаулығы да жақ­сы, демек олардың емделу қаражаты азая­ды. Жұмысқа қабілеті артады. 
– Барлық фактор бір-бірімен тығыз байланысты, «жасыл» энергия өзін-өзі ақтайды дейсіз ғой. Дат елінде жасыл энергияның жел диірмендерінен басқа қандай түрлері қолданылады? 
– Бізде «жасыл» энергияның 59 пайызы – жел­ден, 11 пайызы – күннен алынады. Қалған 29 пайыздың ішіндегі 11 пайызы – көмір, 0,8 пайы­зы мұнай, демек 12 пайызы – «қара» энер­гия. Одан басқасы қоқысты өңдеуден алы­нады. Данияда тұрмыстық және басқа қал­дықтар өңделіп, қайтадан қолданылады. Сонда бүкіл қуат көзінің 88 пайызы таза энергия болып отыр. 
 

– Кез келген инновация, оның ішін­де «жасыл» энергия да ғылыми зерт­теу­лерді қажет етеді. Еуропа елдерінде осы са­­ладағы ғылымның, ғалымдардың үле­­сі қандай? 
– Әрине, мұның бәрі ғылымның арқа­сын­да іске асырылған дүниелер. Дамыған елдерде ғылымсыз, ғылыми зерттеусіз ешбір шешім қабылданбайды. Үлкен жобалар іске асырылмай тұрып сараптама жасалады, сол үшін компаниялар ғылымға миллиардтаған қаржы бөледі. 
Мен қазір 100 мың адам жұмыс істейтін алпауыт компанияда қызмет атқарамын. Біздің жел диірмені бөлімінде 25 мың адам жұмыс істейді. Мұнда R&D – ғылыми зерт­теулер мен әзірлемелер (research and development) деген бөлім бар, оған компания миллиардтап ақша бөледі. Кәдімгідей жыл сайын табыстың бір бөлігін ғылымға бөліп отырады, соның арқасында өнімдер барған сайын арзандайды. Мәселен, біз орнататын құрылғылар бұрын 2 мегаватт болатын, қазір жерге орнатылатын құрылғының қуаты – 5 мегаватт, ал теңізге орнатылатыны – 14 мгв. 
– Дат елінде жел энергиясына ба­сым­­дық берудің, оның ішінде теңізге қон­дырғы орнатудың себебі неде? 
– Бұл елде қазір жел қондырғыларын қоя­тын орын қалмады. Жел диірменінің қа­нат­тары 100 метрдей болады, алатын ор­ны, тасымалдау жағы оңай емес. Бұрын ор­на­тылғандарын жаңартып отырамыз. Жел диірмендерін орнатпас бұрын жан-жақты талдау, сараптама жасалады. Мәселен, қон­дыр­ғыдан құстар зиян шекпеуі керек, жыл құстарының ұшатын жолына кедергі жасау­ға болмайды. Табиғатқа зиян тимеуі үшін бас­қа да саланың мамандары сараптама жа­­­­­­сауға атсалысады. 
Дания елінің 90 пайызын су қоршап  жатыр, сондықтан жел диірмендерін теңізге көшіреді. Жалғыз бұл ел емес, Жа­по­ния, Америка, Францияда компанияның осын­дай жобалары бар. 
– Қазақстан – климат жөніндегі Па­риж келісіміне қол қойған ел. Бірақ елі­міздің энергетика жүйесі әлі де қазба отынға, көмірге тәуелді. Қазақстанның географиялық ерекшелігін ескере отырып, «жасыл» энергияның қандай түрлерін дамытқан тиімді? 
– Мен айтып өткендей, «жасыл» энерге­тика Қазақстанға тиімді ме, жоқ па, мәселеге сол жағынан келу керек. Ең алдымен жан-жақты экономикалық сараптама жасап, соның негізінде шешім қабылдаған дұрыс. Сіздерде энергияның көбі көмірден алынады, одан түтін шығады. Қазір сол құбырлардан шыққан көмірқышқыл газын ауаға жібермей тұтып қалатын технологиялар бар. Данияда зауыттар соны пайдаланады. Ол құрылғылар ауадағы көмірқышқыл газын тұтып алып инкубация жасайды. 
Меніңше егер Қазақстан қолында бар қуат көздерін, көмірді, басқасын дұрыс қол­данса, «жасыл» энергия, атом электр станса­сы деп даурығудың қажеті жоқ. Алайда сіз­дер­де құзіретті адамдар аз, жақсы мамандар сырт елде жүр. Бұл салаға ғалымдарды, білім­ді кісілерді тарту керек. Маман даярлау, университеттерде оқыту қажет. Бір ғана көмірдің өзін тиімді пайдаланса, «жасыл» энергияға қарағанда арзанға түсер еді. Сәби ең алдымен еңбектеп үйренеді ғой, бірден аяққа тұрып кетпейді, «жасыл» энергияны енгізу де солай там-тұмдап басталады. 
Енді байқағанымды айтайын. Елге қыста да, жазда да келіп жүрміз, ағайын-туыстың үйіне қонаққа барамыз. Үй ыстық, терезе ашып қояды, бүкіл жылу далаға кетіп жатыр. Менің үйімде температура 21 градуста тұра­ды, одан асса автоматты түрде сөнеді. Ар­тық энергия тұтынбаймыз. Сол сияқты Қазақ­стан­да да осындай технологияны үйіңе қон­дыр деп халыққа қаржы жағынан кө­мектессе, біраз энергия үнемделер еді. Сонымен бірге, инфрақұрылымды, электр желісі тораптарын жаңарту керек, бәрі ескірген. Далада бу бұрқырап, талай жылу ысырап болып жатыр. Халық қолданатын электр энергиясын, ыстық суды, желілердегі энергияны үнемдесеңіздер, «жасыл» энер­гияны енгізуге ешбір қажеттілік болмайды, меніңше. Ол үшін жаңа технологияны пайдалану керек. Далаға кетіп жатқан жылу атмосфераны да бүлдіреді. Одан да үнемде, артығын сат. 
Тағы бір байқағаным, көшеге қоқыс лақ­тыра салу деген жаман әдет бар екен. Бұның бәрі экологияға, планетаға зиян ғой. Біреулер көлігін 15 минут қыздырып қояды, ол дұрыс емес. Қазір жаңа көліктерді ұзақ қыздырудың қажеті жоқ. Сондықтан тұрғындарды тәр­биелеу керек, ағарту жұмысын жүргізу керек. Данияда телеарналардан экология, таби­ғатты қорғау туралы бағдарламалар, подкас­тар өте көп беріледі. Халықтың көзін аша­тын, сауатын көтеретін дүниелер жасаған дұрыс. Отыз жылдың ішінде дұрыс ақпарат бергенде, сіздер де Данияның экологиялық мәдениет деңгейіне жетіп қалатын едіңіздер. 
 

– Қазір біздің елімізде «жасыл» энер­ге­тиканы дамытуға көңіл бөлініп жа­тыр, әр аймақта жел энергиясы қондыр­ғы­лары орнатылуда. Қытайдан әкелініп жат­қаны да бар, осы жөнінде не айтар едіңіз? 
– Әрине, келешек ұрпақтың қамы үшін таза энергия түрлеріне көшу керек. Қазақ­станның өзіне тән ресурстары жеткілікті, тау өзендері бар, күн бар, жел бар. Сараптама не­гі­зінде қайсысы арзанға түседі, сол тиімді. Ең дұрысы – әртараптандыру, бірнеше ба­ғыт­ты қатар қолдану. Мұнай мен көмір қуат көздері тұрақты, қысы-жазы бірқалыпты істей береді, жақсы жағы сол. Ал жел, күн энергиясы тұрақсыз деп саналады. Қытайдың жел диірмендеріне келсек, олар Еуропадан арзан екені рас. Мәселен, біздің компания өз қондырғысын сатқан кезде кепілдік береді, оның қызметін өз жауапкершілігіне алады. Бір құрылғының қызмет ету мерзімі – 25 жыл, одан кейін жаңартылуы керек. Озық технологиялар шығып жатыр дегендей. Өзгенің қаңсығына алданбауға тырысқан жөн. 
– Алматы экологиясын өзіңіз көріп отырсыз, түтіннен тұншығып жатыр. Қала экологиясын жақсарту үшін не істеу керек деп ойлайсыз? 
– Нақты ақпаратым болмаған соң бірдеңе деп айту қиын. Ауадағы көмір-қышқыл газы­ның неше пайызы көліктен, неше пайызы зауыт-фабрика, жылу-электр стансаларынан шығып жатыр, ол қандай ЖЭС, соны білгенде ғана талдап, шешім ұсынуға болады. Негі­зінде, қаланың ластануына адам да, көлік те кінәлі емес, инфрақұрылымның қателігі, жүйе кінәлі. Жүйе дұрыс болмаса бүкіл ты­ныс-тіршілік бұзылады. Мысалы, Данияда жолдағы бағдаршам көлік ағынына қарай автоматты түрде бейімделіп отырады, кепте­ліс аз. Оның бәрі жасанды интеллект көмегі­мен реттеледі. Сіздерде де осыны енгізу керек шығар. Сосын көлікке салынатын салықты кө­бейткен жөн, өйткені адамдар үлкен көлікке қатты әуес екен, одан экологияға зиян көп қой. Мен бұрын дизельмен жүретін көлігіме 7 мың крон төлейтінмін, қазір гиб­рид көлікке 500 крон ғана салық төлеймін. Айырмашылық қандай. Бізде Алматыдағыдай қозғалтқыш көлемі үлкен көлікке салық мөлшері жоғары. 
– Қажы Әкбар мырза, сіздің қиын-қыс­тау заманда жат жерге ауып кеткен қа­­­зақ­тың ұрпағы екеніңізді білеміз. Өзіңіз қай жерде білім алдыңыз, отба­сыңыз туралы аз-кем айта кетсеңіз. 
– Аталарымыз 1930 жылғы ашар­шы­лық­та Қызылорда облысының Қармақшы өңі­рінен жан сауғалап шетелге кеткен. «Халық жауы» болып атылып кетуден қашып, алды­мен Өзбекстанға, Тәжікстанға барады. Кейін Ауғанстанға өтеді, мен сол жерде дүниеге келдім. 1981 жылы Иранға көшіп бардық. Балалық шағым қара жұмыспен өтті. Мен 15 жасымда, 1988 жылы туыстарыммен Данияға эмигрант болып кеттім. Дат тілін үйреніп, тоғыз жылдық мектепті бір жылда аяқтадым, химия-биология деген пәндер бар екенін сол жақта білдім. Сосын 3 жыл техникалық гим­назияда оқыдым. 1994 жылы бір жұмыстар­мен Алматыға келіп, болашақ жұбайымды кездестірдім. Данияға қайтып, Орхус уни­верситетінің экономика факультетінде білім алдым. Алғашқыда сорғы шығаратын «Грунд­фас» деген үлкен компанияда жұмыс істедім. 2009 жылы Қазақстанға 12,5 млн долларға сорғы сатқанымыз есімде, оның 10 миллионын майнинг сектор саттық, ол сорғылар алтын, уран өндіретін зауыттарда қол­данылады. Осыдан-ақ Қазақстанның қаз­ба байлығы қандай мол екені байқалып тұр. 
Одан кейін бір жыл Дубайдағы араб компаниясында еңбек еттім. Қазір Siemens Energy компаниясының бас офисінде сарапшымын. Компанияның төрт бөлімі бар: газ энергиясы, жел диірмендері, трансфор­матор жүйесі, ғылыми-әзірлеме бөлімі. Жыл­дық айналымы – 25 миллиард доллар. Біз от­ба­сымызбен Данияның ірі портты қаласы – Орхусте тұрамыз. 
 

– Еуропа елдеріндегі беделді компа­ния­лар қызметкерлердің, жалпы адам­ның қандай қасиетін бағалайды? 
– Бұл – философиялық сұрақ. Әр нәрсе са­лыстырғанда жақсы білінеді емес пе, Қа­зақ­станның ақсап тұрған жері – адам ка­питалын қадірлеу. Данияда еңбекқор, жауап­кершілігі бар адамды жоғары бағалайды, дипломнан гөрі адами қасиетіне мән береді. Жұмысқа салмақты, сабырлы, тізгінді адам­дарды алуға тырысады. Менің өте қабілетті, талантты сыныптасым болды, бірақ ол уни­вер­ситетте 5 жыл оқуға шыдамай шығып кет­ті. Данияда жоғары оқу орнында білім алу өте қиын, инемен құдық қазғандай үл­кен еңбек. 
Бүгін біз ақпарат заманында өмір сүріп жатырмыз, күрек-қайламен жұмыс істеу мін­дет емес, білімге сенген заман. Жалпы, жаңа технологиялар азат, демократиялы мем­лекеттерде ойлап табылғаны рас, өйт­кені олар адамның ойына еркіндік береді. Данияда мынадай сөз бар: «Саған еркіндік беріледі, бірақ ол жауапкершілік аясында». Еркіндік екен деп жайылып кетпейсің. Жұмыс орныңда инновациялар енгізуге жол ашық. Адамға сенім артады. 
Сөз соңында айтарым, қазір қазақстан­дық мамандар сырт елдерге жұмысқа көптеп келіп жатыр. Данияда олар алтынмен тең. Адамдардың қабілетін, әлеуетін пайдалана біледі, оқуға грант береді, осында қалып қойса екен дейді. Бірақ бұлай еліміздің қай­мақ­тарын шетке жібере беруге болмайды. Қазір басты ресурс – мұнай мен қазба бай­лық емес, адам капиталы. Біз қозғаған эко­логиялық проблеманың бәрінің шешімін таба­тын – адам. Дамыған мемлекеттер сияқ­­ты боламыз десек, білімді-білікті адам­дардың қадірін білейік. 
– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен – 
Дина Имамбай