Махаббат – адам болмысының терең сырын ашатын, философия тарихында ең жиі көтерілген әрі күрделі тақырыптардың бірі. Мыңдаған жылдар бойы ойшылдар махаббаттың мәнін, оның адам өміріндегі орнын, табиғатын түсінуге ұмтылып келді. Платоннан бастап Жан-Поль Сартрға дейінгі әртүрлі философтар махаббатқа әр қырынан қарады, оны кейде құдайлық күш ретінде, кейде этикалық немесе экзистенциалды феномен ретінде талдады.
Платон: "Эрос" пен идеал махаббат
Ежелгі грек философы Платон махаббатты ең алғаш терең зерттеген ойшылдардың бірі. Оның "Симпозиум" атты еңбегінде махаббаттың бірнеше түрі талқыланады, бірақ ең бастысы – "эрос", яғни адамды сұлулық арқылы ақиқатқа жетелеуші күш. Платон махаббатты тәнге емес, жанға, рухани сұлулыққа бағытталған күш деп есептеді. Шынайы махаббат – адамды Жоғарғы Идеяларға ұмтылуға итермелейтін құрал.
Аристотель: "Филия" және өзара құрмет
Платонның шәкірті Аристотель махаббатты этикалық қатынас ретінде сипаттады. Ол "Никомахова этикасында" достық пен махаббаттың үш түрін бөліп көрсетеді: рахат үшін, пайда үшін және ізгілікке негізделген махаббат. Соңғысы ең берік әрі ең құнды түрі. Аристотель махаббатты тек сезім емес, бір-біріне жақсылық тілеу, құрмет пен ортақ құндылықтар негізінде құрылатын қатынас деп түсінген.
Августин философиясы
Аврелий Августин, христиан философиясының өкілі, махаббатты "caritas" – яғни Құдайға бағытталған рухани махаббат ретінде түсінді. Ол тәндік махаббатты (concupiscentia) рухани махаббаттан төмен қойды. Августин үшін шынайы махаббат – адамды Құдайға жақындататын, рухани тазаруға жетелейтін күш.
Спиноза: махаббат — қуаныштың көрінісі
Бенедикт Спиноза махаббатты адамның қуаныш сезімі мен сол сезімді тудырған нәрсеге тартылу ретінде сипаттады. Оның айтуынша, махаббат – рационалды күш болуы мүмкін, егер ол ақылмен үйлессе. Спинозаға тән ерекше көзқарас – ол махаббатты табиғаттың заңдылығы ретінде қарастырып, оны эмоция мен ақылдың тепе-теңдігімен байланыстырды.
Шопенгауэр: махаббат – ерік күшінің айласы
Артур Шопенгауэр махаббатқа пессимистік көзқараспен қарады. Оның ойынша, махаббат – адамның саналы түрде емес, биологиялық ұрпақ жалғастыруға бағытталған ерік күші. Яғни, адам махаббат арқылы өз түрін сақтау үшін бейсаналы түрде әрекет етеді. Бұл – романтикалық сезім емес, табиғаттың айласы ғана.
Ницше: махаббат пен билікке ұмтылыс
Фридрих Ницше махаббатты өмірлік ерік пен билікке ұмтылу формасы ретінде қарастырды. Оның пайымдауынша, махаббаттың түбінде еркіндікке, үстемдікке, өзін-өзі жүзеге асыруға деген ұмтылыс жатыр. Ол махаббатты идеализациялауға қарсы шығып, оны күрделі, кейде тіпті деструктивті күш ретінде бағалады.
Сартр: махаббат – басқа біреу арқылы өзін тану
Экзистенциалист Жан-Поль Сартр махаббатты басқаны иелену арқылы өзін растауға бағытталған әрекет ретінде қарастырды. Оның ойынша, махаббат — екі еркін тұлғаның өзара күресі: әрқайсысы екіншісінің еркіндігін мойындай отырып, соны өзіне қажетті болуға итермелейді. Бұл күрделі динамика жиі қайшылықтарға әкеледі.
