Адам – мәтіндер жинағы. Ғалам да. Өмір – мәтіндерді оқу үшін берілген шектеулі уақыт. Уақыт пен Кеңістіктің белгілі бір кесіндісінде мәтін адам, адам мәтін ғұмыр кешеді. Өзін отқа да, шоққа да салады, суша ағады, құмша көшеді. Дауылдар үйіреді, толқындар шайқайды. Алайда заты адам болған соң, жұмбақтарға қызығады, мәтін ішінен мәтін құрастырады, өзінің жұмбағын өзгеге, өзгенің жұмбағын өзіне шешкізуді місе тұтады. Осы ұмтылыс – кітапты жаратты. Кітап – адам баласы ойлап тапқан ең ұлы жаңалық. Дүниенің әу бастағы жұмбағы мен соңғы және келер шақтағы құпиясы да – кітап ішінде. Кітап – бүгінгі біз көріп жүрген баспаханалардың ғана өнімі емес, тас-кітап, ағаш-кітап, тері-кітап, темір-кітап... пұт-кітап. Кітаптың түрі мен түсі, форматы мың сан ауысса да, ол кітап деп аталады. Кітап мәтіндерден ғана тұрмайды, мәтіндердің бәрі кітапқа айналуды армандайды.
Жазушы Дидар Амантайдың «Пұт-кітап» шығармасын оқып отырып, осыбір ой санамызда қайталай жаңғырды. «Қайталай» деуіміздің сыры – бұл ойлар бұған дейін де талай мәрте айтылған-дүр.
Шығарма сюжетсіз десек болады. Мұнда оқиға тек әлдебір кітап туралы өрбиді. Алайда дәуірлерді аттап өтесіз. Кейіпкерлер осы заманда да, бағзы әлемде де өмір сүріп жатқанын аңдайсыз. Тұрақты кейіпкері осы дейтін, мынандай оқиға болыпты дейтін «дәстүрлі бірізділік жоқ».
Бастапқы түсіндірме бөлігінен байқайтынымыз – жиырма бөліктен тұратын жазбаны қаламгер кітапханасынан тауып алады. Бірақ оның кітапханаға қашан келгені, кімнен алғаны белгісіз.
Бұл, бәлкім, «Елдің қағазға түскен, тасқа басылған тағдырына деген жаңаша көзқарас немесе ескіше баяны». Ары қарай жиырма бөлік – бір-бірін толықтырып тұрған, сөйте тұра бір-бірінен бөлек, жеке-дара жиырма мәтін алдыңыздан шығады. Автордың сөзімен айтсақ, «мұраты – күңгірт» осы жазбалар сюжет қуып оқитын оқырман үшін өте «қолайсыз». Себебі мұндағы сюжет – сюжетсіз сюжет. Дегенмен ішкі арқауы берік. Бір бөліктен екінші бөлікке өткенде, алдыңғы бөліктегі кейбір сөйлемдерге қайырыла мән беру қажет екенін ұғасыз. Әр бөлік – жеке пәлсапалық түйіндер, ойы аяқталған, дейтұрғанмен, сол түйіндердің арғы тіні келесі бөліктерде ашыла түседі. Мұндай құрылым шығарманың динамикасын арттырады, сөйлемдерге әр береді. Ойға қуат сыйлайды.
«Құдайсыз қалған мұңлы жұрт» жаманқаралар үңгірден әлдебір кітап тауып алды. Су түбінен тапты. Қорқынышты үңгірден баға жетпес асылға жолықты.
Үңгір – Тәңірмен сырласатын орын. Адамдар үңгірден ғаламға аттаған. Тіршіліктің бастауы мәңгілік судың жалтыраған қойнауы үңгірмен байланысты. Платонның өзі үңгірдегі адамдар туралы сыр шертеді. Ежелгі мифтерде асыл текті адамдар қуғын көргенде, қашқанда, дүниеден баз кешкенде үңгірге тығылған. Сөйтіп, кие қонған. Будданың да, исламның да алғашқы ақық ойлары үңгірден бастау алған. Құран үңгірде аян боп түсті делінеді. Мұхаммед пайғамбардың Нұр тауындағы «Хира» үңгірінде жатып алғашқы уахиды естуі – Құдаймен тілдесуі жайлы хикая әмбеге мәлім. Дидар Амантай бірінші бөлікті «Үңгір» деп атауы әрі адамдардың сол үңгірден асыл кітапты табуы осы ежелгі діни-философиялық түпбастауға бастайды. «Үңгір – екі дүниенің көпірі». Автор осылай тұжырады.
Үңгірден табылған кітапты жаманқара жұрты оқи алмайды. Олар әріп-таңбаларға зер салған сайын, оның құпиясы көбейе түседі. Олар кітап мәтініне өздері жаңа мәтін қосып, оны тек абыздар оқиды, түсініксіз жерлерін абыздар тәпсірлейді. «Құдай жазуын» оқу тек абыздарға ғана бұйырады.
Автор мұнда адам жаратылысының көпқырлы аспектілерін ишаралайтындай. «Бар» мен «жоқтың» арасында «бар болу» мен «жоқ болудың» қайнары жатыр. Қауымдарды абыздар билеген. Олар жоқ дүниені бар деп, бар дүниені жоқ деп тәпсірлеуге қауқарлы еді. Мәтінді ауыстыратын яки толықтыратын, өзгертетін, таңбаларды оқитын, шеңберлерді кескіндейтін. Оларға қарсы шығу – Құдайдан безу. Ақ жолдан айну. Біздің дін деп жүргеніміз абыздардың тәпсірі болмасына кім кепіл? Аспаннан түскен төрт кітаптың үшеуі адамдар қолымен заман ағымына орай өзгергендіктен, төртінші кітап – «Құран» көктен түсті дейді Ислам. Ал Ислам қағидаттарының кейбір күрделі сұрақтарын да ғұламалар кеңесі халыққа түсіндіріп отыруға мәжбүр.
Байқасаңыздар, адамдар түүүу арғы заманда-ақ өзін-өзі тануға құлшынғанын көреміз. Олар өз тағдырларын әлдебір күштің басқарып тұрғанына иланды. «Мен кіммін?» деген сұрақты өздеріне қоюды үйренді. Үңгірден алғаш қадам басып алысқа сапар шекті, жердің кең екенін, дүниенің жарық екенін барлады. Мұны автор «Жер шеті» дейді.
Үңгір – әлем жаратылысының өзек-философиясы. Дүние бір нүктеден жаралмағы шын болса, ол да үңгірге пара-пар. Қарақұрдым. Қарқаралы – жер кіндігі деп ойлаған жаманқаралар секілді, кім өзінің болмысын жете түсінсе, оның өмір сүрген аймағы жер кіндігі болуға лайық. Сенің өмірің – жер кіндігін шиырлау ғана. Өзіңе берілген аумақтан, сызықтан, ендіктер мен бойлықтардан шарықтап кете алмайсың. Жер шарының кез келген нүктесіне барсаң да, тіпті Ғаршы мен Күрсіге самғасаң да, әу бастағы туған жеріңе, өз мекеніңе ораласың. Өйткені сенің түсінігің – жер кіндігі туған топырағыңа байлаулы.
«Асан, Үсен, Тақабай, Жарас, Өтеп еліне ағайынды Дүзен жұрты Қарқаралының шет аймақтарын түсінетін еді. Әлем Қарқаралы тау-қыраттары кейпінде елестейтін. Сондықтан жаманқара халқы өздерін ғарышты билеген естияр кіндік жұрт есептейтін».
Чылбылардың жиыны, киелі таңбалардың құпиясы, от шеңберлер, жаманқаралардың соғысқа қатысуы, алғаш төгілген қан, ғашықтық сарын, қалаласу, елдің бір-бірінен боздай айрылуы, бай-қуатты тіршілік сап тиылып, күндердің күні болғанда, дүние кері айналды, ақыр-соңында пұт-кітаптан айрылды. Осы жұртты кие-дұғаға сан ғасыр шомылдырған киелі кітап жоғалды. Рух сөнді. Жаңа дәуір келді. Жердің шеті ұлан-ғайыр екен. Көз көрмес, құлақ естіместей ғаламда жаманқаралардан басқа да ел бар екен. Олардан өзге жұрт, мыңдаған, миллиондаған пенде баласы өмір сүріп жатыпты.
«Пұт-кітап» – тұтас адамзаттың үңгірден басталған жолынан тартып бүгінге дейінгі сапарының қысқаша сызба-түсіндірмесі іспетті. Әлем хаостан жаралған, ақыры да соған айналмақ. Сөз, мәтін, таңба, шеңбер, үңгір, ақиқат, махаббат пен ғадауат – бәрі туралы шағын ой-түйіндер арқылы тұтас ұғымдарды тірілтеді. Адам баласы замана ауысқан сайын өзінің өткеніне қарайламай тұра алмайды. Кешегі Чылбылар ғұмыр-дариясында әбден түсінікті жайттар бірте-бірте құпияға толы архивтер қоймасына айналмақ. Пұт-кітаптар көбейген сайын, оның мағынасын түсіну де қиындай бермек. Шешуін тауып, түйінін тарқататын абыздар молайған сайын, оның жұмбағы келесін бір жұмбақтардың кілтін қолыңызға ұстатады немесе екінші бір жұмбақтың құлпын белгісіз кілтпен өзіңіз бекітесіз. Абыл-Қабыл тандемі Асан-Үсен болып ауыса бермек.
«Шер-кітап», «Әулие кітап», «Күміс шежіре» деңіз, мейлі, «Пұт-кітап» болсын – адам баласының жазғанынан ұмытылған рух-баяны көп екенінің символдық мәні дерсіз.
Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ
