Әлемдік рейтингтер: күрделі өлшем, ықпалды құрал

Рейтингтер мемлекеттердің, қалалардың, ком­паниялардың, университеттердің салыстырмалы дамуына елеулі әсер етеді. Түрлі аспекті мен көрсеткіш бойын­ша салыстырып, бағалауда рейтинг жүйесі маңыз­ды рөл атқарады. Елдің экономикалық даму дең­гейіне, әлеуметтік жағдайына, қауіпсіздік және бас­қа да маңыз­ды фактор туралы ақпарат береді. Бұл елдің көрсеткішін жақсартуда және бәсекелестікті ынталандыруда пайдалы құрал болады. Қазақстан әлемдік рейтингтерде қандай орын алады? Біз осы туралы сараптауды жөн көрдік.

Ұлттық рейтинг агенттігі керек

Рейтингтерді экономикалық, саяси, әлеу­меттік, брендтік деп жіктеп, бөлу­ге бо­лады. Әрі рейтингті ғылыми зерттеу инс­титут­тары, банк­тер, қоғамдық ұйымдар жүр­гізеді. Бізге маңыз­дысы экономикалық рейтингтер бол­ған­дықтан, Ұлттық эконо­ми­ка министр­лі­гі­нің мамандарына жүгіндік.
Ведомства вице-министрі Бауыржан Омарбековтің сөзінше, жаһандық рейтингтер қазір әлемнің ажырамас бөлігіне айналды жә­не олар ақпараттың маңызды көзі, са­лыс­тыру құралы және бәсекелестікті ынта­лан­дырушы күш ретінде қызмет етеді. 
Соңғы жылдары Қазақстанда Ұлттық рей­тинг агенттігі керек еке­ні айтыла бастады. Бү­гінде штап пәтері Нью-Йорк және Лон­дон­да орналасқан «үлкен үштік» – Standard & Poor's, Moody's, Fitch жаһан­дық рейтингтік агент­тіктің әрбір мемлекет пен компанияға қа­тысты берген рейтингтік бағасы пре­зи­дент­тер мен бизнесмендер үшін маңызға ие. Агент­тіктердің бағалауы инвесторлардың қы­зығу­шылығына, әлемдік банктерден алы­натын несиенің құнына тіке­лей әсер етеді.

Жаһандық рейтинг агенттіктердің баға­лау әдістемесі мен көзқарасы әртүрлі болуы мүм­кін және олардың шешіміне түрлі фактор әсер етуі ықтимал. Ұлттық ерекшелік, ішкі сая­си және экономикалық жағдай кейде то­лық­қанды ескерілмеуі де ғажап емес. Сон­дық­тан тек сыртқы бағалауға тәуелді болмай, өз еліміздің экономикалық ахуалын, қар­жы­лық тұрақтылығын және инвестициялық тар­тымдылығын дербес бағалай алатын Ұлт­тық рейтинг агенттігінің құрылуы стра­тегиялық маңызға ие.
Ұлттық рейтинг агенттігі тәуелсіз баға­лауды қамтамасыз етеді, инвесторлар үшін қосымша ақпарат көзі болады, реформаларды жүзеге асыруда ұлттық мүддені ескеруге мүм­кіндік береді, қаржы нарығының дамуына ықпал етеді.
– Ұлттық рейтинг агенттігінің болуы ел­дің қаржы нарығының дамуына, жергілікті ин­весторларға ақпарат беруге және ха­лық­ара­лық рейтинг агенттігінің бағалауымен қа­тар тәуелсіз пікір қалыптастыруға кө­мек­теседі. Олар көбінесе ұлттық экономиканың ерекшелігін, жергілікті компаниялардың қар­жылық жағдайын және ұлттық тәуе­кел­дерді жақсырақ түсінеді, – дейді экономист ғалым Жанкелді Шымшық.
Рейтинг агенттіктер Азия елдерінде көп­теп кездеседі. Мәселен, Қытайда China Chengxin Credit Rating Group (CCX), China Lianhe Credit Rating Co., Ltd сынды агенттіктер елдің экономикалық тұрақтылығын баға­лайды. Үндістан, Жапония, Оңтүстік Корея, Малайзия, Тайланд, Индонезияда бірнеше агент­тік жұмыс істейді. Тіпті, Вьетнам мен Банг­ладеште сараптау және бағалау ұйым­дары бар. Осы елдердегі рейтинг орта­лық­тардың жұмысын зерттеп, тәжірибесінің ұтымды тұсын алуға әбден болады.

Еркіндік – елдікті шыңдайды

Расында, рейтинг елдің әлеуметтік-эко­но­микалық даму көрсеткішін, бәсекеге қабі­леттілік деңгейін, макроэкономикалық көр­сеткіштерді саралауға көмегі көп.  
Әлемде маңызға ие рейтингтің бірі – Эко­но­микалық еркіндік индексі (EFI). Бұл – мем­лекеттердің экономикалық еркіндік деңгейін өл­шейтін және салыс­тыратын жыл сайынғы рей­тинг. 
Экономикалық еркіндік индексі елдердің эко­номикалық жүйелерінің қаншалықты еркін екенін өлшейді. Индекс 0-ден 100-ге дейін­гі шкала бойынша бағаланады. 
Индекстің мәні елдің экономикалық сая­сатының бағытын, нарықтық механизмнің жұмыс істеу деңгейін және жекеменшік пен кә­­сіп­керлікке қаншалықты еркіндік беріле­тінінен көрінеді. 
Экономикалық еркіндік индексі елдердің эко­номикалық саясатын бағалауға, салыс­тыру­ға және жақсартуға арналған маңызды құрал саналады. Оның экономикалық өсуді ынталандыру, инвестицияларды тарту және жалпы әл-ауқатты арттыру үшін маңызы ерек­ше. 
– 2025 жылғы рейтинг нәтижелері бойын­ша Қазақстан 63,8 балмен 176 ел ара­сын­да 68-орынға ие болды. Азия-Тынық мұ­хи­ты өңірі елдерінің ішінде Қазақстан 39 ел­дің ішінен 12-орында тұр. Бұл ретте елдің ба­лы орташа әлемдік (59,7 балл) және өңірлік мәннен (58,3 балл) жоғары бағаланады.
Рейтингте Сингапур, Швейцария, Ирлан­дия, Тайвань және Люксембург сияқты елдер көш бастап тұр. Рейтингті Солтүстік Корея, Ку­ба, Венесуэла, Зимбабве және Судан аяқ­тай­ды, – деді Ұлттық экономика министрлігі Мак­роэкономикалық талдау және болжау де­партаментінің директоры Вагиз Хис­ма­тулин.
Әрине, EFI көрсеткішін жоғарлату үшін аза­маттық қоғамды дамытып, БАҚ-тың ер­кін­дігін қамтамасыз етіп, құқықтық және инс­титуционалдық реформаларды жүйелеу қажет.

Өмір сапасы – маңызды көрсеткіш

1990 жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйы­мының Даму бағдарламасы аясында Адам даму индексі (АДИ) жарияланып келеді. АДИ – экономикалық өсуді ғана емес, адам­дардың өмір сүру ұзақтығын, білім деңгейін және лайықты өмір сүру жағдайларын қам­ти­тын үш негізгі өлшемді біріктіреді. 
АДИ мәні 0-ден 1-ге дейін өзгереді. 1-ге ж­ақын мән елдің даму деңгейінің жоғары еке­нін көрсетеді. 0.5-тен 0.8-ге дейін орташа дең­гейлі елдер, 0.5-тен төмен АДИ көрсеткіші тө­мен елдер саналады.
– Адам даму индексі – адамдардың ұзақ жә­не салауатты өмір сүру салтын, сауаттылық деңгейі және білім берудің қолжетімділігін, жан басына шаққандағы жалпы ұлттық табысты есепке алады. Бұл көрсеткіштер ел­дің нақты даму деңгейін салыстыруға және дина­микасын бақылауға, әлеуметтік саясатты әзір­леуге және тиімділігін бағалауға көмек­те­седі. Яғни, индекстің өсуі елдегі адамдардың өмір сүру ұзақтығының артқанын, білім дең­гейінің және өмір сүру жағдайларының жақсарғанын көрсетеді, – деді вице-министр Бауыржан Омарбеков.
Бұл рейтинг арқылы елдердің саяси тұ­рақ­­ты­лығын, адамдарның әл-ауқат дең­гейін, қоғамның тұрақты даму көрсеткішін, әлеу­меттік әділеттілік принциптерін, инвес­ти­циялық тартымдылықты анықтауға бола­ды.
2024 жылғы 13 наурызда соңғы (2023-2024) нәтижесі жарияланды. Рейтинг қоры­тындысы бойынша адам дамуы жоғары он елдің қатарына Швейцария, Норвегия, Ислан­дия, Гонконг, Дания, Швеция, Германия, Ирлан­дия, Сингапур және Аустралия кірді. Қазақстан 0.802 балмен 67-орынға ие болды. Бұл рейтингте Түркіменстан – 94, Өзбекстан – 106, Қырғыз Республикасы – 117, Тәжікстан – 126-орыннан көрінді. Ең төменгі жағында Орталық Африка Республикасы (191 орын), Оңтүстік Судан (192 орын) және Сомали (193 орын) орналасты. 
Халықаралық ұйымның Даму бағдарла­ма­сының есебіне сәйкес, 2020 жылдан бастап елдер арасындағы алшақтық өсе бастады. Мәселен, бірінші орындағы Швейцарияныкі 0.967 балмен есептелсе, соңғы орындағы Со­ма­лидің көрсеткіші – 0.380 балл. Бұл екі елдің әлеуметтік-экономикалық деңгейін, бастысы, адамдардың өмір сүру сапасы қаншалықты алшақ екенін көрсетеді. 
Халықаралық рейтингтердегі АДИ бойын­ша Қазақстанның көрсеткіші төмен болуына өңірлер арасындағы әлеуметтік-экономикалық теңсіздік пен денсаулық сақ­тау саласындағы қызмет көрсету сапасы­ның жеткіліксіздігі секілді факторлар ықпал етуі мүмкін.

Инновациялық экожүйенің айнасы

Инновациялардың жаһандық индексі (ИЖИ) – бұл әлем елдерінің инновациялық қа­білеті мен жетістігін жыл сайын бағалай­тын кешенді көрсеткіш. 
2007 жылдан бастап Дүниежүзілік зият­кер­лік меншік ұйымы (ДЗМҰ), Корнелл уни­вер­ситеті және INSEAD бизнес мектебімен бір­­­­лесіп, жарияланып келеді.
Индекс 80-ге жуық көрсеткішті қамтиды. Бұл зерттеулер екі негізгі топтың ішіндегі же­ті бағанға біріктіріледі. Біріншісі – елдің ин­новацияны дамыту үшін қажетті негізгі эле­менті мен инфрақұрылымын қамтыса, екін­ші бағытында – инновациялық қызме­тінің нақты нәтижесін көрсетеді. 
Инновациялық қабілеттілікті кешенді ба­ғалауға, инвестициялық тартымдылықты арт­тыруға, халықаралық ынтымақтастықты ын­таландыруға, прогресті бақылау және ба­ға­лауға мүмкіндік береді.
– 2024 жылы 26 қыркүйекте ИЖИ нәтижесі жарияланды. Қазақстан индексте өткен жылмен салыстырғанда 3 позицияға кө­теріліп, 25,7 балл нәтижесімен 133 елдің ішін­де 78-орынды иеленді. Орталық және Оңтүстік Азияның 10 экономикасы арасында Қа­зақстан 3-орында (Үндістан мен Ираннан кейін) тұр. 
2029 жылға дейінгі Қазақстанның ұлттық даму жоспары шеңберінде елдің иннова­циялық әлеуетін кешенді дамыту, сөйтіп, экономикадағы үлесін біртіндеп арттырып, креативті индустрияларды дамыту жөніндегі не­гізгі тәсілдер әзірленді. Жоспарлы жұмыс­тар­дың нәтижесінде рейтингте еліміздің көр­сеткіші жоғарлай береді деп ойлаймын, – дейді Ұлттық экономика министрлігі Экономи­калық саясатты үйлестіру басқармасының басшысы Гүлзира Ерболова.
ИЖИ көрсеткішін есептегенде Еуропа, Сол­түстік Америка, Оңтүстік Шығыс Азия, Шы­ғыс Азия және Океания, Солтүстік Аф­рика және Батыс Азия, Орталық және Оң­түстік Азия, Латын Америкасы және Кариб бас­сейні, Сахараның субэквациялық Африка­сы деп сегіз аймаққа бөліпті. 
Айта кететіні, соңғы төрт жылда Швейца­рия бұл рейтингте көш бастап тұр. Бұл елдің әлемдік инновация орталығына айналуына саяси тұрақтылығы мен тиімді басқару жүйе­сі, құқықтық жүйенің әділдігі мен зияткерлік мен­шіктің қорғалуы өз әсерін берді. Бұдан бөлек, жоғары сапалы көлік және коммуни­кация­лық инфрақұрылым, бәсекеге қабілетті ішкі нарық, халықаралық саудаға ашықтық, инновациялық қызметке қолайлы бизнес ортаның болуы шешуші рөл атқарады. 
Еуропада Швейцариядан бөлек, Швеция, Ұлыбритания, Финляндия, Нидерланды, Германия мен Данияны ерекшелеуге болады. 

Әлемдік бәсеке картасы

Тағы бір маңызды көрсеткіш – Әлем ел­­дерінің жаһандық бәсекеге қабілет­тілік (IMD) рейтингісі. Жаһандық зерттеу Лозаннада (Швейцария) орналасқан жетекші еуропалық Менеджмент институтының (IMD) әдістемесі бойынша есептеледі.
1989 жылдан бастап IMD елдердің бәсе­кеге қабілеттілігі зерттеледі. 
IMD бәсекеге қабілеттілік рейтингісі ел­дердің экономикалық өмірінің кең ауқымын қамтитын 300-ден астам критерийді терең талдау негізінде құрастырылады. Зерттеу ел­дің экономикалық дамуының төрт негізгі аспектісіне экономиканың нақты көрсеткіші, мемлекеттік басқару тиімділігі, кәсіпкерлік орта­ның жағдайы, инфрақұрылым деңгейі есепке алынады.
Бауыржан Омарбеков атап өткендей, бә­се­кеге қабілеттілік рейтингісі елдердің эко­но­микалық дамуын бағалаудың, салыс­тыру­дың және жақсартудың аса маңызды құралы саналады. 
IMD зерттеуінің кең ауқымы мен күрделі үде­рістерді есепке алуы оның құндылығын, маңыздылығын арттырады. Рейтинг елдің мак­роэкономикалық тұрақтылығын, нарық­тың тиімділігін, инфрақұрылымдық жүйе­лер­­дің сапасын, білім мен денсаулық сақтау дең­гейін, құқық қорғау жүйесінің ашықты­ғын, жұмыс күшінің біліктілігін, технология­лық дамуын және инновацияны енгізу қабі­летін жан-жақты талдайды.
2024 жылғы зерттеу нәтижесі бойынша 67 мемлекет бағаланды. Қазақстан 66,03 бал­мен 35-орынға ие болды. Бұл көрсеткіш Қа­зақ­станның әлемдік экономикадағы бәсекеге қабі­леттілік деңгейін көрсетеді және оның алға жылжуға мүмкіндігі бар екенін айғақтай­ды.
Бұл рейтингтің жоғары сенімділікке ие болуы­ның бірден-бір себебі – оның БҰҰ, Дү­ниежүзілік сауда ұйымы, Дүниежүзілік банк, Халықаралық валюта қоры және басқа да бе­делді халықаралық институттардың ста­тис­тикалық мәліметін пайдалануында. Бұл рейтингке берілген бағалардың объективті­лігін және сенімділігін қамтамасыз етеді.
2024 жылғы рейтингте 100 балмен Синга­пур көш бастады, бұл елдің экономикалық тиім­ділігі мен кәсіпкерлік ортасының жоға­ры деңгейін көрсетеді. Үздік ондыққа Швей­ца­рия, Дания, Ирландия, Гонконг, Швеция, Бірік­кен Араб Әмірліктері, Тайвань, Нидер­лан­ды және Норвегия енді. Бұл елдердің бар­лығы жоғары дамыған экономикасы, тиім­ді басқару жүйесі және инновациялық әлеуетімен ерекшеленеді. 
Орталық және Шығыс Еуропадағы Поль­ша, Мажарстан, Чехия, Румыния, Болгария, Оң­түс­тік-Шығыс Азияның дамушы елдері Ма­лай­зия, Таиланд, Индонезия, Фи­лип­пинді біз­дің елмен салыстыруға болады. Бәсекеге қабі­леттілік рейтингісі бойынша бұл елдердің көбі­сінің алдында тұрмыз. Демек, ел­дегі саяси реформалар әлі де жүйелене түс­се, дамудың даң­ғыл жолын табатынымыз анық. 

P.S. 

Халықаралық рейтингтер – Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістіктегі орнын анықтап қана қоймай, ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттырудың және әлеуметтік-экономикалық дамуды жеделдететін стратегиялық құрал. Ал Ұлттық рейтинг агенттігі құрылатын болса, ұлттық мүддені барынша тиімді қорғауға және елдің халықаралық аренадағы беделін арттыруға әсер 
ететін еді.

Нұрлат БАЙГЕНЖЕ