Қазақтарға қазақ тілін үйретіп жүрген кәріс

Жиырма алты жастағы Александр Сон – Талдықорғандағы 5514 әскери бөлімі Тәрбие және әлеуметтік-құқықтық жұмыс жөніндегі бөлімше бастығының аға көмекшісі. Ілияс Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің Филология факультетінде білімін жетілдірген ол әскери бөлімде қазақ тілінен сабақ береді. Сонымен қатар, сарбаздар арасында қазақ әдебиеті бойынша түрлі челлендж ұйымдастырады. Қатаң тәртіп пен жоғары жауапкершілікті бәрінен биік қоятын салада креатив идеялар арқылы қазақ тілін насихаттап жүрген Александрға хабарласып, әңгімеге тартқан едік.

– Өткен аптадан бері бірнеше блогер «Әс­кери бөлімшеде қазақ тілінен сабақ беретін кәріс» деп сіз туралы жарыса жазып жатыр. Тіпті, көпшілік сіздің кәріс екеніңізге сенбей, қазақшаңызды мақтап әлек. Блогерлер жазғандай, расымен де, тіл маманысыз ба?

– Иә. Талдықорғандағы Ілияс Жансүгіров атын­дағы Жетісу мемлекеттік универ­си­те­тін­де қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұға­лі­мі мамандығы бойынша білім алдым. Са­бақ­қа алғаш келген күні аты-жөнімді естіген оқы­тушылар «Сен аудитория шатастырып ал­ған жоқсың ба?» деп сұраған (күліп). «Жоқ, мен қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығына тапсырдым» дегенде барлығы аң-таң болған. Тіпті, жоғары курс студенттері ар­найы келіп танысып, таңғалысын жасыр­май­тын. Сол кезде өзімді бір экспонат секіл­ді сезінетінмін (күліп). Оқытушылар мен сту­денттер «Қазақ тілі мен әдебиеті фа­куль­тетіне оқуға түскен қандай кәріс ол?» деп арнайы мені іздеп келетін (күліп). Кейбірі тіпті менімен жарысуға дайын тұратын-ды. Қазақ тілінен сайыстан қазақ студентті ұтып кету мен үшін үлкен жетістіктердің бірі бо­ла­тын. Дегенмен арасында сөз майын та­мы­затын азаматтарға қарап бой түзегенім бар. Мен тау деп қараған бір нәрсем олардың та­ба­нының астындағы тас секілді көрінеді. Олар­ға еліктеп, сөздік қорымды молайтып ал­дым. Ол кісілерге әлі күнге дейін алғысым­ды айтып жүремін. 

– Бұл мамандықты жүрек қалауыңыз бойынша таңдадыңыз ба, әлде?

– Ол мамандықты атамның қалдырып кет­кен өсиеті бойынша таңдадым. 1956 жы­лы ашаршылық кезінде Қазақстанға кө­шіп келгенде қазақ халқының отбасымызға көп көмегі тиді. Жергілікті халық қолындағы барын аямай, бүкіл жылуын ұсынды. Атам «Қиын шақта саған көмектескен халыққа алғы­сыңды білдірген абзал. Оның дәстүрі мен тілін білсең болғаны, одан асқан алғыс жоқ» деп есептеген. Сондықтан «Бала­ларым­ның, немерелерімнің бәрі міндетті түрде қазақ тілін білсін» деп айтып кеткен. Мен мұны бала күнімнен естіп-өстім. Оған қоса, уақыт өте келе өзімнің де қазақ әдебиетіне қы­зығушылығым арта бастады. Әсіресе, Мұ­қағалидың шығармашылығына сүй­сі­не­тін­мін. Сонымен қатар Фариза Оңғарсынованың өлеңдерін қуана-қуана жаттайтынмын. Әде­биетке қызығушылығымның арқасында қазақ­шам жақсара түсті. Көп жарысқа қаты­са бастадым. 11-сыныпқа дейін қазақ әдебие­тіне қатысты жарыстардың 80 пайызына қатысқан шығармын.

– Қай жақтың тумасы боласыз?

– 1999 жылы Жетісу облысы, Қаратал ау­да­ны, Кәлпе ауылында дүниеге келдім. Біз­дің ауылда қазақтардан бөлек, кәрістер, ше­шендер, немістер көп тұрған. Аудан ор­талығы – Үштөбе қаласын көпшілік кә­ріс­тер­дің атамекені деп айтады ғой (күліп). Дос­тарым­ның көбі – қазақтар. Қазақи ортада өсіп, сыртта балалармен көп ойнаған соң, ті­лім қазақша шықты. Кейін тіпті орыс тілін ұмы­тып қалатын болдым. Қазақша көп сөй­леп, қазақша ойлағаннан соң орысша сөздік қорым жетпей қалады. Соның сал­дары­нан кейде үйдегілер мені түсінбей, мен оларды түсін­бейтін жайттар болып тұрады (күліп). Отбасымда қазақ тілін қа­рын­дасым екеуіміз ғана білеміз. Қарындасыма қазақ­ша­ны өзім үйреттім. Оған қиын болса да, қа­зақ­ша мек­тепте оқуын талап етіп, бір-екі жыл өзім қа­да­ғалап, ақыры үйреттім. Құдай­ға шүкір, қазір менен кем сөйлемейді. 

– Университет бітірген соң, маман­дық бойынша жұмыс істей алдыңыз ба?

– Мен университет қабырғасында жүріп-ақ жұмыс істедім. Талдықорғандағы Достық үйін­дегі жиындарға тіл жанашыры ретінде жиі қатысатынмын. 3 курстан бастап сол жақ­та жарты ставкада мемлекеттік тілдің ма­маны болып жұмыс істедім. Көпшілік ме­нің қазақ тіліне деген айрықша қызығу­шы­лығым басқа адамдардың да қызығушылығын оятып жіберетінін білді. Қазақша білмейтін көпшілік маған еліктеп, менен үйренуге тыры­сатын. Оқу бітірген соң қалалық мек­теп­те жарты жыл мұғалім болып еңбек еттім. Содан соң Шымкентке әскери борышымды өтеуге кеттім. Онда жүрген кезде басшылық мемлекеттік тіл маманы деген жұмысқа тұру­ды ұсынды. Шымкентте біраз уақыт істеген соң, Талдықорғанға жұмысқа ауысу мүмкіндігі туды. Ауысар кезде бір жа­ғынан Шымкентті қимадым. Алайда үйде­гілердің, әсіресе, бой түзеп келе жатқан қарын­дасымның қасында болғым келді. Үйдің тұңғышы болғандықтан, қарындасыма бас-көз болуға «міндеттімін». Талдықорғанға ауыс­қан соң, әкем онсыз да «Қарындасың са­ған аманат» деп, барлық жауапкершілікті мой­ныма іліп берді. Қазір қарындасым мен кел­гелі бері рахаттанып жүр. Барынша кө­мектесемін. Алайда қыздың әлемі өзгеше ғой. Кейбір кезде көп нәрсені бере алмайты­ны­ма ұялып қаламын.

– Байқауымша, өз ісіңізді қатты жақ­сы көретін секілдісіз.

– Дәл солай. Әскерге кетердің алдында әжем қайтыс болды. Сол уақытта өмірге де­ген құлшынысым кеміп, өз-өзімді жоғалтып алғандай болдым. Әскерге барып, ес жидым. Өз ісімді таптым. Маған керектің бәрі осын­да екенін сездім. Расында солай болып шық­ты. Жақсы адамдармен таныстым. Олармен шеберлік алмастым. Сондықтан әскерден соң келісімшарт негізінде жұмысқа қалғаны­ма еш өкінбеймін. Өз ісімде расымен жақсы көремін. 

– Әскери бөлімшедегі мемлекеттік тіл маманының құзырына не кіреді?

– Мен тәрбие және әлеуметтік-құқықтық жұмыс жөніндегі бөлімше бастығының аға көмекшісі болып жұмыс істеймін. Бөлім­ше­де­гі барлық құжаттың орфографиялық қате­лерін, сөздік құрылымының дұрысты­ғын тек­серемін. Сосын өзім секілді әскери қыз­мет­те жүрген өзге ұлт өкілдерін деңгейі бойын­ша топқа бөліп, қазақ тілінен сабақ беремін. Жалпылама айтсам, қазақ тіліне қа­тысты жұмыстарға жауаптымын. Жұмыс барысында әріптестерім аудармаларды маған тексертіп, түзетіп алады. Кейбір кісі­лер тіпті ұялып кетеді. «Өзің қазақ бола тұра, кәріске мәтін тексертіп жүрсің. Ұят-ай» деп қалжыңдайды кейде. Амалының жоғынан, беті қызарса да, тексертіп алады. Кейбірі мән бермейді, ал енді бірі намыстанады. Арамыз­да Кеңес одағындағы саясат салдарынан ата-анасы қазақша үйрене алмаған, тиісінше өз­дері де меңгермеген бірнеше қазақ әскери қызметкер бар. Әдепкіде алдыма келіп, тіл үйренуге ұялғанымен, кейін біршама жетіс­тікке жетті. Ал енді біреуінің бірнеше сабақ­тан соң, құлшынысы артып, өлең, поэма оқу­дан жарысайық деп келеді. Осылайша, олар сөздік қорларын молайтады.

– Сарбаздарға да сабақ бересіз бе?

– Ара-тұра сарбаздарға да қазақша үйре­те­мін. Түрлі іс-шара өткіземін. Демалыс күн­­­­дері кішігірім сұрақ-жауап ұйымдас­ты­рып, қызық челлендж өткіземін. Әдебиетке, Абай­дың өмірбаянына қатысты сұрақтар қоя­мын. Көп жауап берген сарбазға «Қазақ­стан» шоколадын сыйға беремін. Одан бөлек, ха­лықпен де етене байланыс орнатуға тыры­самыз. Былтыр Тілдер мерекесіне орай Тал­дықорған тұрғындарына сұрақ қойып, кі­шігірім челлендж ұйымдастырғанбыз. Мұн­дай бастамалар адамдарға қызық. Себебі олар үйлеріне барған соң, білмеген жауап­тарын интернеттен қарап, өз әдебиеті мен тарихы туралы біраз дерек біліп, өзгелерге айтып отырады. Тәрбиеші болған соң, өзім де үнемі жетіліп отыруым керек. Әскери қыз­меткерлер мен сарбаздарды тіл үйренуге әуес қылу оңай шаруа емес. Сондықтан кей­бір кезде басым қатып, не істерімді білмей, интернет желісінен түрлі креатив идеялар іздеймін. Мен айналама өзімді үлгі ретінде көрсетуге тырысамын. Адам білгенін емес, көргенін істейді. Сондықтан өзімді тиімді жа­ғынан көрсетуге бар күшімді саламын. Кейін адамдар маған қарай тартыла баста­ғанын байқаймын. Олар маған тартылған сайын шабытым ашылып, жаңа, тың, ешкім­нің ойына кірмейтін нәрселерді іске асыруға ұмтыламын.

– Бір сөзіңізде тәрбиеші деп қал­дыңыз. Мемлекеттік тіл маманы мен тәр­­­биеші екі бөлек қызмет пе сонда?

– Мемлекеттік тілді үйрету арқылы әс­кери қызметкерлердің тәртібін, моральдық-психологиялық жағдайын жетілдіру ісіне жауаптымын. Мемлекеттік тілді үйретудің өзі тәрбие жұмысының бір бөлшегі ғой. Сон­дықтан өзімді тәрбиеші деп санаймын. Ай­тып өткенімдей, жұмысым өзіме қатты ұнай­ды. Бұйырса, ке­лесі жылы ақпанда бірін­ші келісім­шартымның мерзімі аяқта­ла­ды. Жұмысымды ары қарай жалғастырып, бес жылға создыр­тамын деп ниеттеніп жүр­мін.

– Мен сұхбат барысында абайсызда екі-үш рет орысша сөз араластырып жі­бер­дім, ал сіз бірде-бір рет орысша сөй­ле­мей, таза қазақша әңгімелесіп отыр­сыз...

– Университетте Мә­мила Тұрғын­бай­қызы секілді мықты­­дан сабақ алғанмын. Әдепкіде ол орысша сөй­леген әр сөзім үшін маған екілік баға қоя­тын. Сондықтан қазақ­ша сөздерді жат­тау­ға тура келді. «Кәріс бол­саң, кәріссің. Алай­да Қазақстанда тұрып жа­тырсың. Қазақ ті­лі мен әдебиеті ма­ман­дығы бойынша оқып жатырсың. Басқа-бас­қа, сен тілдің тазалығын сақ­тауға мін­дет­ті­сің» деп көп ескерту айта­тын. Сол ескертулер санама сіңіп кеткені сон­­ша, әр іс-шара, әр дебатта таза сөйлеуге, қа­­зақшаға судай адамдардың қатарында жүруге тырысып-бақтым. Жүрген жерімде ұял­май, басымды тік көтеріп жүруге ұмты­ла­тынмын. Ел не сұрайды, не дейді, мен бәрін айтып беретінмін. Бата керек болса, бата беріп жіберетінмін (күліп). Мен өзімді ана тілін жетік білетін қазақтан жо­ғары­мын деп есептемеймін. Жо-жоқ. Олай көкірек кермеймін. Алайда ара-тұра іс-әре­кетпен дәлелдеуге мәжбүр боламын. Мек­теп­те практикада жүргенде жоғары сынып оқу­шылары «Қазір қазақ тілін меңгеру заман та­лабына сай емес. Бүгінде бүкіл әлем орыс­ша мен ағылшыншаға қарап тұр» деген пі­кір­ді алға тартады. Сөйтіп, олар қазақ тілі тү­гілі, қазақ әдебиетіне де немкетті қарай­тынын байқатады. Ал мен әдейі намысына тиіп, сабақ сайын «түртіп», кем дегенде бес шу­мақ өлең жаттауға мәжбүрлейтінмін. Са­баққа тәтті тоқаштар апарамын. Алайда жо­ғары сыныптың оқушыларын онымен ал­дай алмайсың ғой. Сөйтіп, ортаға Достық үйі­нен алатын жалақымнан 5 мың, 10 мың теңге қоямын да, «Менен көп өлең оқыған балаға осы ақшаны ұсынамын» деп айтамын. Қазақ тіліне деген қызығушылығын ояту үшін осылай жалақымның жартысын «тігу­ге» тура келетін. Осының арқасында екі оқу­шым қазақ тілі мен әдебиеті мамандығын мең­геріп, бүгінде журналистикаға бет бұрып жа­тыр. Бір түсінгенім, адамды ынталандыр­саң, тау мен тас қопаруға дайын болады екен. Мейлі, ақшалай немесе заттай сыйлық бер. Жасыратыны жоқ, ақшаны көрсе көбінің көзі жанып кетеді ғой. Ол – ақиқат. Мен сол «ақиқатты» қазақ тілінің мәртебесін көтеру ісіне қолданамын. 

– Қазақ тілін үйреніп жүрген шетел­дік­тер оны үйрену оңай шаруа емес десе, енді бірі оңай іске теңейді. Сіздің­ше, қазақ тілі несімен ерекше? 

– Басқа тілдермен салыстырғанда, қазақ тілі­нің сөздік қоры мол. Мысалы, бір ғана «Абай жолы» роман-эпопеясының өзінде 48 мыңнан астам сөз қолданылған екен. Онда бір­де-бір қайталама сөз жоқ. Ал орыстың әй­гілі ақыны Пушкин бүкіл шығарма­шы­лығын қоса алғанда 28 мыңға жуық сөз қол­данған. Мен кәріс пен қазақтардың салт-дәс­түрлеріндегі ұқсастық пен айырманы біл­гім келіп, арнайы зерттегенмін. Зерттеу нә­тижесінде екі елдің дәстүрі сексен пайыз ұқсас болып шықты. 

– Сіз секілді қазақшаны жетік біле­тін әрі оны өзгелерге үйретіп жүрген өзге ұлт өкілдері әлеуметтік желіде бел­сен­ділік танытып жүреді. Сіз ондайға қызықпайсыз ба?

– Мен діттегенімді іспен дә­лел­деуге ты­ры­самын. Істеп жүрген дүниемді әлеуметтік же­ліге салып, көпшілік көр­сін десем, ісім қа­на­­ғатсыз бола ма деп қорқамын. Дегенмен сар­­баздарым «Лейтенант мырза, видео­ла­рыңыз­ды әлеу­меттік желіге са­лайық» деп рұқсат сұрап, өздері жүктеп салып жата­ды. Мен онда анда-санда кіремін. Қазір арамызда қазақ тілін насихаттаймын деп, көз­бояу­шылықпен ай­налысып жүр­гендер же­терлік қой. Көз­бояушы­лық болға­сын, ол ісі шын жүректен істел­мейді. Ал жүректен шықпаған соң бәрі бекер. Мен ондай арзанқол дү­ниені бірден сезіп қоямын. Жасырмаймын, кезінде «Осындай жерге барсам, ақша ала­мын» деп пайданы ойлаған кездер болды. Алай­да есейе келе мұның тіпті де дұ­рыс емес екенін ұғын­дым. Осы­ған қатысты көкейімде жүрген нәр­сені Көкшетауда тіл жанашыр­лары жи­налған кезде іркілмей айтқанмын. Алайда сөздерімнен кейін сынға ұшырадым. 

– Не нәрсе айтып едіңіз?

– Кейбір азаматтарымыз мемлекеттік маңызы бар, қазақ тіліне қатысты іс-шара­лардағы сөзін қазақша бастайды да, орыс тілінде аяқтайды. Соған жүрегім ауырады. Қазақ тілінің жанашыры ретінде шақы­рыл­ған соң, басынан аяғына дейін мемлекеттік тілде сөйлеу керек қой. Түсінемін, толық меңгермеген шығар. Қиынға түсетіні анық. Дегенмен үлкен жиындардың әркімнің пай­дасы немесе тек есеп үшін көзбояушылықпен өткізгені ішті қынжылтады. 

– Ендігі меже не?

– Басты мақсат – бірте-бірте әскери ше­нім­ді жоғарылату. Содан кейінгі мақсатым – отбасы құрып, бала-шағалы болу. Бізде жеті сан киелі саналады ғой. Жеті баланың әкесі атансам деген асыл арманым бар. Ол арман орындала ма, жоқ па, Құдайға ғана мәлім. Шыны керек, қазақы ортада өскен соң қазақ қыз­дарға көңілім жақын. Дегенмен Құдай­дың бұйыртқаны болады. Десе де маған на­зар аударған қызды «жіберіп» алмауға тыры­самын. Әрі қазақ тілін насихаттауды жал­ғас­тыра беретін боламын.

– Іске сәт! Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан 
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ