«Бәрі де жеңіс үшін!» деп жанын отқа салып, басын өлімге тігіп, фашистермен шайқасып жатқанда, елдегілердің жағдайы айтпаса да түсінікті еді.
Биыл Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталғанына 80 жыл толады. 60 миллионнан астам адамның өмірін қиған, әлемнің саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылысына орасан зор өзгеріс әкелген соғыстан соң адамзат баласы бейбітшілік пен тұрақтылықтың қаншалықты маңызды екенін түсінді.
Соғыстың аяқталғанына 80 жыл толуына орай бүгін біз Ұлы Отан соғысының ардагері – ғибратты ғұмыр кешкен әкеміз Бексұлтан Жабаев туралы сыр шертсек дейміз. Атамыз Жабай мен әжеміз Қағаздың айтуынша, әкеміз Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе елді мекенінің маңындағы қыстаулардың бірінде 1924 жылғы (тышқан жылы) қаңтар айының басында жертөледе дүниеге келіпті.
Атамыз әйелім босанады деп, жертөленің ауызғы бөлігін қойдың қиына толтырып, тамызыққа қурайды баулап, дайындап қойған екен. Жарық дүниеге аман-есен жеткен әкеміз Бексұлтанның ұзақ ғұмыры осылайша басталыпты. Ол кезде ел іші біршама тыныш болғанымен, халықтың әл-ауқаты мәз емес кез. Кейін билік басына Голощекиннің келуімен халықтың жағдайы бұрынғыдан да бетер күрт төмендеп кеткен. Себебі халықтан, әр шаңырақтан алатын салықтың адам естімеген түрлері пайда бола бастаған: азық-түлік салығы, жер-су салығы, тұтыну салығы, сүйек, мүйіз, тұяқ салықтары, артық астықты мәжбүрлеп тартып алу, конфискация, ет салығы, малды тартып алып етке өткізу сияқты шараларда зорлық-зомбылық көрсету, төтенше шараларды қолдануға рұқсат берілген. Көнбегендерін байлармен қоса «итжеккенге» жер аудару шаралары да басталған. Нәтижесінде, мұндай ауыр жағдай халықтың ашу-ызасын тудырып, Қазақстанның көп өңірлерінде Үкіметке қарсы көтерілістер бола бастаған, бірақ оларды күшпен басып, аяусыз жазалап отырған. Оның үстіне «жығылғанға жұдырық» дегендей, аштықтың да белгілері байқала бастаған.
Ертерек қимылдағандар шетел асып, Иранға өтіп кеткен. Аузынан ағы, қорасынан малы кетпеген аталарымыз да қатыгез саясаттың қысымынан қорқып, ағайын-тума ауыз біріктіріп, аман қалу мақсатында бар-жоғын алып, азды-көпті малын алдына салып, айдап бір түнде туған жерін тастап 1929 жылы қашып көшіп кеткен. Сонда әкеміз Бексұлтан бес жасқа толмаған бала екен. Содан Ақтөбе облысының Жем, Сам, Сағыз арқылы Үстірттің үстімен жүріп отырып, жолда қарақшыларға таланып, барынан айрылып, аш-жалаңаш 1929 жылдың қара күзінде «Қарақұм жолымен» Хорезм ойпатына құлағандарын атамыз Жабай әңгімесінде айтып отыратын, ол кезде «Бес қала» деп те айтушы еді. Сол жерде «Тұрымтай тұсына» дегендей, әркім өзіне қоныс іздеп кеткен. Жабай атамыз Әмударияның Лабак пристаніне жақын 7 шақырым жердегі ауылға қоныс тепкен, себебі бірінші кезекте аман қалу жайын ойлаған болса керек. Сол кезде әкеміз Бексұлтан 7-8 жас шамасында екен. Бір-екі бала болып ауыл адамдарының түйелерін баққан. Серіктестерімен келісе отырып, түйелердің тұсауын шешіп жіберіп, Лабак пристаніндегі 4 жылдық мектепке ата-анасына білдірмей барып оқыған екен. Пристань басында күндіз-түні қызған жұмыс: пароходтарға жүктер тиеліп (мақта, арпа, бидай, тары, жоңышқа, жүн, тері т.б.), бірі келіп, бірі кетіп жататын. Жұмысшыларға карточкамен 500 грамм нан және арнайы асханадан тамақ беретін. Кейбір мейірімді жандар балаларды аяп, өздерінің нанынан кішкентай үзіп береді. Сол нанды әкеміз жерден жеті қоян тапқандай қуанып, анасына әкеліп береді, ал анасы үйдегі балалары мен қызының аузына бөліп салып, әкемізге де аздап беріп отырған. Көрдіңіздер ме, ананың балаларына мейірім-махаббаты қандай болған! Сонда өзі дәмін де татпайды екен. Сол асханада екі орыс апай жұмыс істеген. Түс мезгілінде асханадан шелекпен жуындыны алып шығып төккенде, далада жүрген иттер де, балалар да қатар жүгіреді екен. Содан таласып-тармасып бұйырғанын алып қайтады. Сондағы алатындары картоптың қабығы, тұздалған балықтың басы (селедка), нанның ұнтағы. Әжеміз сол қалдықтарды қайнатып, тұздалған балықтың басын салып, сорпа жасайды, ол кезде тамаққа себетін тұз да табыла бермейді. Әкеміз сол кездегі ішкен ботқаның дәмі өмір бойы естен кетпейтінін айтып отыратын. Себебі аштықтың ащы дәмін татқан адам тірі қалса, оны ешқашан ұмытпайды.
Осындай қиын-қыстау, жоқшылық заманда қағаз-қалам деген атымен жоқ болса да, 7 жылдық мектепті үздік бітірген әкеміз өте ынталы шәкірттердің бірі болады. Ауылда сауатсыздықты жою (ликбез) науқанына да жан-тәнімен атсалысқанын ата-әжелердің әңгімелерінен естіп отырушы едік. Ол кісі халықтың қолы енді-енді нанға жетіп, тұрмысы сәл де болса жақсара бастаған тұста соғыс деген сұмдық хабардың келгенін үлкен тебіреніспен айтып отыратын. Сол кезде әкеміздің жасы небәрі 17-де болған.
– Соғыс басталған күн маусымның жайма-шуақ күні болатын. Ауыл адамдары түгелдей ауылдық кеңестің маңына жиналған. Бәрінің жүзінде қобалжу, үрей бар. Соғыс деген сұмдықтың бастарына қалай төнгенін түсіне алмай әуре-сарсаң болып тұрған. Тек «соғыс басталды» деген хабардан басқа еш ақпарат жоқ. Ауылдың көзі ашық азаматтары, мұғалімдер Германияның 1939 жылы КСРО-мен өзара шабуыл жасаспау туралы келісімі бар екенін айтады. Көп ұзамай ауылға «полуторка» машинамен аупарткомның, әскери комиссариаттың және милицияның өкілдері келіп, жиналыс ашты. Аупартком өкілі бірінші болып сөз алып, соғысты халыққа жеткізді. Бейбіт отырған ел дүр сілкінді. Әскери комиссариат өкілі жаудың бетін қайтару үшін елде жаппай мобилизация басталатынын, Отан алдындағы азаматтық борышты өтеу кезі келгенін айтса, милиция өкілі ел ішінде ішкі тәртіп туралы айтып түсіндірді. Жауды жеңу үшін әркім, ол соғыс майданында ма, еңбек майданында ма, қарқынды еңбек етіп, соғысқа аянбай үлес қосу керегін халыққа міндеттеп жеткізді. Ауыл тұрғындарының атынан Қосымбай ақсақалдың айтқан сөзі әлі есімде: «Антты бұзған антұрған Гитлер опасыз болып шықты. Антты бұзған адам түбінде оңбайды». Осы кезде кейбіреулер Гитлерге лағнет айтып жатты. Осылайша, «Бәрі де жеңіс үшін!», «Бәрі де майдан үшін!» деген ұранмен қарбалас, жанталасқан өмір, тынымсыз тылдағы еңбек басталып кетті. 1942 жылы күзге қарай мен 18-ге толып, әскерге шақырылдым. Біздің ауылдан 12 бала бірге аттандық. Бір ай шамасында Чарджоу қаласында әскери іске, тәртіпке үйретті. Винтовкадан ату, граната лақтыру, танкке қарсы іс-әрекет жасау, жаралыға алғашқы көмек көрсету тәсілдерін үйрендік. 1942 жылғы 12 қыркүйек күні Лабак пристанінен пароходпен майданға алып кетті. Чарджоуда әскери ант қабылдап, эшелонмен Сталинград майданына жол тарттық. 1942 жылғы қарашада біздің полк Сталинград шайқасына кірді. Соғыс күн демей, түн демей жүріп жатты. Неміс басқыншыларының мақсаты – Сталинградты басып алу, ал біздің мақсатымыз – бір қадам да жер бермей, жаудың бетін қайтарып, қаланы қорғау болды. Шайқастың соншалықты ауыр болғанын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Қаза тапқандардан, жаралылардан аққан қан траншеяларда судай ағып жатты, құрбан болғандардан аяқ алып жүру мүмкін болмады. Артиллерия снарядтары ізді-ізінен жарылып жатса, миналар оған қоса жарылып, солдаттар есепсіз оққа ұшып жатты. Жаудың алдыңғы шебін шегіндіріп, енді үшіншісіне жақын қалғанда оң қапталымнан снаряд жарылып, қатты дыбыс, күшті жарқыл есімде қалды, басқа ештеңе есімде жоқ. Контузия алып, сол жерге құлап, топыраққа жартылай көміліп қалыппын. Қанша сағат, қанша күн жатқанымды ешкім анық білмейді, санитарлар тауып алып, санитар пойызына апарып тапсырыпты. Снаряд жарқыншағы жауырынымның етін және оң аяқтың жуан сан етін қопарып жыртып кетіпті, сүйегі сау екен, бір тәулік дегенде есімді жиыппын. Ауыр жаралылардың ішінде мен де бармын, санитар пойызды шығысқа қарай алып кетті. Қаза болғандарды жол бойы пойыздан түсіріп жатыр, аман қалғандарын, жаралыларды емдеп, сауықтырып, Жапонияға қарсы ұрысқа қою мақсат болды. Себебі сол кезде фашистер Сталинградты алса, Жапония қиыр шығыстан соғысты бастауы керек екен. Желтоқсанның басында Владивостокқа келіп жеттік. Көпшілігі №8-Владивосток әскери-теңіз госпиталына түсті. Менің өкпем қабынып, дәрі-дәрмек жетіспеушілігінен жағдайым қиындап, тез аза бастадым, тіпті тамақ ішуден де қалдым. Сонымен қатты әлсіреген мен үмітсіздер палатасына шығарылыппын. Ол жерде шала-жансар хәлде бірнеше тәулік жаттым. Сәтін салып, сол шамада Ленинградтан кезекті эвакуацияланғандар келді. Олардың арасында белгілі хирург, профессор Бирюков бар екен. Хирург алдымен үмітсіздер палатасында жатқандарды көріп шықты, шала-жансар әл үстінде жатқан мені көріп, «Немедленно на операционный стол» деді. Осы сөзді де еміс-еміс естіп, ары қарай талып кеткенімді білемін. Содан ота жасалған соң 4 күнге дейін ес-түссіз жатыппын, есімді жинасам мейірбикелер «Парень заново родился, если бы не профессор, в живых тебя не было бы» деп жатыр. Сол госпитальда бес ай емделіп, аздап өзіме келдім. Бұл кезде немістер Сталинградты ала алмаған соң жапондар да тыныштала бастаған көрінеді. «Жалпы, майдан жағдайы ауыр болғанымен, енді аз да болса басымдық біздің жақта» деп замполиттер айтып жүрді. Осылайша, 1943 жылғы күз-дің аяғына қарай медкомиссияның шешімімен ІІ топтағы мүгедек болып ауылға оралдым, – деп еске алатын әкеміз соғыс жылдарын.
«Бәрі де жеңіс үшін!» деп жанын отқа салып, басын өлімге тігіп, фашистермен шайқасып жатқанда, елдегілердің жағдайы айтпаса да түсінікті еді. Ауылдағылар қолда бардың бәрін майданға жіберіп жатқанда өздерінде киерге киім, ішерге ас жоқ, азып-тозып, жадап-жүдеп отырған елге келген әкем ауыл мектебіне әскери дайындық пәнінен сабақ беріп, жұмысқа орналасады.
Әкеміз Бексұлтан жан түршігерлік соғыстан мүгедек болып оралса да, қалған өмірін ұстаздық етумен жалғап, адалдығымен, әділдігімен елінің ортасында үлкен сый-құрметке бөленеді. Айта берсек, әкеміздің өмірі бір үлкен тарих. Өскен-өнген отбасымыздың бәйтерегі, ұрпағына саналы тәрбие берген саялы ағашы 2014 жылғы 29 қарашада 91 жасында Жеңістің 70 жылдығын көре алмай дүниеден өтті. Жаратушы ғибратты ғұмыр берді, өзі аңсаған жеті арманы орындалды. Ең үлкен арманының бірі әулеті ұрпақтарымен бірге 1993 жылы тарихи Отаны Қазақстанға қоныстанып, аман-есен елге оралды. Жаңа құтты қонысында 21 жылдан астам ұрпағымен бақытты ғұмыр кешкен әкеміз балаларының жетістіктерін көзімен көріп, куә болып, тағдырына риза болды.
Әкеміздің артында білікті де білімді әскери дәрігер, азаматтық авиация ұшқышы, ядролық физик, энергетика және байланыс саласы, инженерлер, ұстаздар, қаржы, бизнес, ауыл шаруашылығы, мал шаруашылығы мамандары қолөнершілер, құрылысшылар, атом электр стансасында қызмет ететін ұрпағы қалды. Адам ұрпағымен мың жасайды деп осындайда айтылса керек. Бәрін ой елегінен өткізіп отырсаң, әкеміздің балаларына қандай тәлім-тәрбие бергеніне қарап қызығасың. Ұрпағының сапалы білім алуына, өнегелі өмір сүруіне жағдай жасаған әкеміздің бізге қалдырған ең үлкен мұрасы – адалдық пен еңбек. Оның ерлігі мен өнегесі ешқашан ұмытылмайды. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса бермек!
1945 жылғы 9 мамырдағы жеңіс бүкіл адамзат баласының, халықтың жеңісі еді. Қан майданда ел үшін, жер үшін аянбай шайқасып, ерлікпен қаза тапқандардың, жүрек жұтқан батырлардың жеңісі. Ойламаған жерден жаудың жоспарын бұзып, ақыл-оймен шабуыл жасап, ерлік көрсеткен партизандардың, майданда жүрген ұл-қыздардың, әке-ағаларын киім-кешекпен, азық-түлікпен, қару-жарақ, оқ-дәрілермен қамтамасыз етіп отырған тылдағы еңбек ардагерлерінің: ата-әжелер, әйел-қыздар, соғыстан қайтып оралған мүгедектердің, жасөспірімдер мен кішкентай балалардың жеңісі. Бұл жеңіс оңайлықпен келген жоқ, қаншама боздақ жер құшты, ерлікпен қаза тапты, елге оралмады, денелері топыраққа көміліп із-түссіз табылмай кетті. Міне, жеңіс нағыз солардікі, олардың ерлігі, атақ-даңқы мәңгі есте сақталады. Себебі бұл алтын әріппен жазылған шын тарих.
Абай ЖҰМАНИЯЗОВ,
Қарасай ауданының құрметті азаматы,
Жібек жолы ауылдық
округінің Ардагерлер кеңесінің төрағасы
